लक्ष्मी उप्रेती,
मेचीनगर । तीन दिनअघि झापाको हल्दिबारी –४ मा करेन्ट लगाएर माछा मार्ने क्रममा ३० वर्षीय नरेश मोक्तानले ज्यान गुमाए । उनी बाटो छेउको नालीमा करेन्ट लगाई माछा मार्न गएका थिए।
त्यस्तै गत फागुन १५ मा बाह्रदशी– ६ मिलनचौकमा जमेको पानीमा करेन्ट लगाएर माछा मार्ने क्रममा स्थानीय २८ बर्षिय बुद्धराज लिम्बूको मृत्यु भयो । घरनजिकै रहेको खेतमा जमेको खाल्डोको पानीमा मेनलाइनबाट करेन्ट लगाएर माछा मार्नेक्रममा उनलाई अचानक करेन्ट लागेको थियो । गत वर्षको भदौमा पनि बाह्रदशीमै अर्का व्यक्तिको त्यसरी नै मृत्यु भएको थियो । भदौ २९ गते बाह्रदशी–५ का ४५ वर्षीय गंगाराम गजमेरको करेन्ट लागेर मृत्यु भएको थियो ।
झण्डै दुई वर्षअघि २०७९ साउन १२ गते माछा मार्ने क्रममा करेन्ट लाग्दा भद्रपुर–७ का अन्दाजी ४० वर्षका भोटलाल गणेशको पनि ज्यान गयो ।
करेन्ट लगाएर माछा मार्ने क्रममा झापामै एकैदिन याङबरक गाउँपालिका–६ पाँचथर घर भई बुद्धशान्ति–२ स्थित आफन्तको घरमा बस्दै आएका ३२ वर्षीय कमल बराइली, हल्दिबारी–५ का ६१ वर्षीय ओमबहादुर थाम्सुहाङ र मेचीनगर–११ धाइजनका ४७ वर्षीय सन्त चौधरीगरी तीनजनाको मृत्यु भएको अभिलेख प्रहरीसँग छ ।
यसरी माछाको लोभमा अनाहकमा ज्यान गुमाउनेको संख्या झापामा बढ्दै गएको छ । जिल्ला प्रहरी कार्यालयका अनुसार झापामा आर्थिक वर्ष २०७८–०७९ मा करेन्ट लागेर ८ पुरुष र ३ महिला गरी ११ जनाको ज्यान गएको थियो । त्यस्तै २०७९–०८० मा १२ पुरुष र २ महिला गरी १४ जनाको मृत्यु भयो भने २०८०–०८१ मा ९ पुरुष र एक महिला गरी १० जनाको मृत्यु भएको थियो । त्यस संख्यामा करेन्ट लगाएर माछा मार्दा मृत्यु हुने पनि छन् । जुन उल्लेखनीय रहेको प्रहरीले जनाएको छ । करेन्ट लगाएर माछा मार्दा ज्यान गुमाउनेको अभिलेख प्रहरीसँग भएपनि करेन्ट प्रयोग गरेर माछा मार्दा पक्राउ परेको तथ्याङ्क भने प्रहरीसंग छैन ।
‘करेन्ट लगाएर माछा मार्नु गैरकानुनी कार्य हो’ झापा प्रहरीका प्रवक्ता डीएसपी कृष्णकुमार चन्दले भने,‘कानुन छ तर, त्यसको पूर्णरुपमा कार्यान्वयन नहुँदा र माछाको लोभमा करेन्ट लगाउँदा मानिसले ज्यानसमेत गुमाउनु परेको छ ।’ करेन्ट लगाएर माछा मार्नु गैरकानूनी भएपनि लुकिछिपी यस्ता गतिविधि भइरहेको डीएसपी चन्दले जानकारी दिए । करेन्ट लगाएर माछा मार्नेलाई कानुनी दायरामा ल्याई कारबाही अगाडि बढाउने उनको भनाई छ ।
झापाका मेची, निन्दा, टिमाई ,फुलवासा, हडिया, कन्काई, रतुवालगायतका नदीमा करेन्ट लगाई माछा मार्ने गरेका कारण सो नदीको जलचर संकटमा परेको छ । करेन्ट लगाई माछा मार्नाले खानयोग्य माछामात्र नमरी माछाका भुरा अण्डालगायत माछाको आहार समेतलाई असर पर्ने वरिष्ठ पशु चिकित्सक ओमनारायण मण्डलको भनाई छ । ‘करेन्ट लगाएर माछा मार्दा जलचर नै जोखिममा त पर्छन् नै, सर्वसाधारणले अकालमै ज्यान समेत गुमाउनुपर्छ ’ डाक्टर मण्डलले थपे । यी सब कुरा जान्दाजान्दै पनि खोलामा करेन्ट लगाएर माछा मार्ने क्रम नरोकिनु मानिसमा चेतनाको अभाव भएको उनको तर्क छ ।
ठूला नदीमा मात्र नभई, स–साना नदीमा पनि माछा मार्न करेन्टको प्रयोग हुने गरेको छ । कतै रमाइलोका लागि त कतै माछाबाट छिट्टै आम्दानी लिनका लागि पनि खोलामा करेन्ट लगाइने बताइएको छ । माछाका लागि करेन्ट लगाउँदा माछा मात्र लोप हुँदै जाने नभई अन्य जलचरमा पनि ठूलो असर परेको अध्ययनले देखाएको छ ।
खोलामा करेन्ट लगाएर माछा मार्न निकै टाढा टाढाबाट समेत सर्वसाधारण आउने गरेका छन् । माछा मार्न खोलामा करेन्ट लगाउने क्रम बढ्दै गएपछि क्रमशः माछा हराउँदै गएको हरेराम माझी बताउँछन् । नदी र खोलामा जाल हानेर माछा मार्दै नुन—भुटनको जोहो गर्ने माझीलाई अहिले खोला र नदीमा माछा मासिदैँ गएकोमा चिन्ता छ । ‘करेन्ट लगाएर माछा मार्ने क्रम बढ्दै गएपछि माछा घटेर लोप हुन थाले’ माझीले भने, ‘खोलामा माछा मार्न करेन्ट लगाइदिने गर्दा समस्या भयो, हाम्रो पेशासमेत संकटमा पर्यो, नुन भुटनको जोहो गर्न नै धौ धौ भयो।’ जेनेरेटर, ब्याट्री र इन्भर्टरको प्रयोग गरेर करेन्ट लगाएर माछा मार्ने गरिएको सर्वसाधारणको भनाई छ ।
पंक्षी तथा पशु अधिकार रक्षाका लागि सक्रिय चरा संरक्षक देवेन्द्रकुमार खरेल ‘देवेन’ खाने भन्दैमा माछालाई करेन्ट लगाएरै मार्नु ठीक नभएको बताउँछन् । खोलामा करेन्ट प्रयोग गर्दा करेन्ट प्रवाहले बगेको वा जमेको पानीको गुणस्तरमा ह्रास आउने , माछा मात्रै नभएर अन्य जीव पनि मर्ने वा घाइते हुने, शिकारीले नउठाएको मृत माछा पानीमा रहँदा पछि सडिएर पानी दूषित हुने ,पानीको जैविक प्राकृतिक पारस्थितिय प्रणाली चक्र असन्तुलित हुने उनको भनाई छ ।
२०५५ सालमा संशोधन गरिएको जलचर संरक्षण ऐनमा ‘कुनै व्यक्तिले पनि कुनै जलमा रहेको कुनै जलचरलाई समात्ने तथा मार्ने अभिप्रायले जानीजानी त्यस्तो जलमा वा त्यसको आसपासमा कुनै पनि विद्युतीय धार (करेन्ट), विस्फोटक पदार्थ वा विषालु पदार्थको प्रयोग गर्न हुँदैन । सो ऐनको उक्त प्रावधान उल्लंघन गर्ने वा गर्न दुरुत्साहन गर्ने व्यक्तिलाई छ महिनासम्म कैद वा पाँच हजार रूपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था रहेको छ ।
