द्रोण अधिकारी,
भद्रपुर । दक्षिणी झापाको कचनकवल ३ मा रहेको दुर्गाभिट्टा सामुदायिक वन समूहले जैविक विविधताको संरक्षण गर्दै घाइते वन्यजन्तुको पालनपोषण गर्दै आइरहेको छ ।
२०५८ सालदेखि सरकारी स्वामित्वको जलथल वनको २५४ हेक्टर क्षेत्र समुदायमा ल्याएर मासिन लागेको जैविकता र लोपोन्मूख जनावरको संरक्षण गर्दै दुर्गाभिट्टा सामुदायिक वन समूहले हरित आन्दोलन चलाइरहेको छ ।
उच्च पहाडी भेगदेखि समथल तराईको हावापानीमा पाइने १५० बढी प्रजातिका काठ दाउरायोग्य रूख बिरूवा तथा ५५० बढी प्रजातिका वनस्पति दुर्गाभिट्टामा पाईन्छन् ।
उच्च पहाडमा पाइने कटुस्, चिलाउनेदेखि संसारमै लोप हुन लागेको साइकस प्रजातिको कलवलसम्मका वृक्ष यस वन क्षेत्रमा पर्याप्त पाइन्छन् ।
संस्थापक अध्यक्ष भिमप्रसाद लुईटेलका अनुसार वन समूहमा आउनु अगाडि रूख गन्न सक्ने झारपातको घेरामा सीमित थियो भने २५ वर्षको अभियानमा रैथाने प्रजातिका बिरूवा हुर्किएर छिर्न नसक्ने पट्टेर भइसकेको छ ।
लुईटेलका अनुसार २५ वर्ष अगाडि हरिण, मृग, बँदेल, हात्तीलगायतका जनावर निकै कम देखिन्थे तर अचेल जताततै देख्न सकिन्छ ।
चारकोशे झाडीको एउटा सानो अवशेषका रूपमा रहेको जलथल वन नेपालको सुदूर पूर्वको एक मात्र जैविक विविधता बोकेको प्राकृतिक सम्पदा मानिन्छ । पूर्वी दक्षिणी झापाको भद्रपुर, कचनकवल, हल्दिवारी तथा बाह्रदशी गाउँपालिकाको सिमानासित गाँसिएको यस वनभित्र पाइने जैविकताको संरक्षणका लागि स्थानीय सरकार मुख्य जिम्मेवार हुनु पर्छ । तर, स्थानीय उपभोक्ता समूहका अनुसार सरकारी तवरबाट जलथल वनको संरक्षणमा खासै लगानी गरिएको छैन । यसको एउटा ज्वलन्त उदाहरण दुर्गाभिट्टा वनले घाइते अवस्थामा फेला परेका हरिण, मृग र निलगाईलाई उपचार र खानपान आफ्नै प्रयासमा गरिरहेको छ । स्थानीय सरकारसंग घाइते वन्यजन्तु राख्न सुरक्षित टहरा बनाइदिन माग गर्दा सुनुवाइ नभइ वर्षौं बितिसकेको छ ।
नेपालमा रहेको वन क्षेत्रमध्ये विरलै मानिएको जैविक विविधताको वृहत् स्वरूप भएको एक मात्र वन क्षेत्रभित्र जलथल वन पर्दछ । एशिया महादेशमा रहेका वनहरू मध्येमा अधिक जैविक विविधता संरक्षित भएको मानिएको जलथल जंगल पछिल्ला वर्षहरूमा वनमारा प्रजातिका लहराले घेरेर संकटमा पर्दै गएको छ । यस्तो संकटसित वन समिति एक्लै लड्नु पर्ने बाध्यता रहेको छ ।
वनभित्र रहेका पानीका मुहान सुक्दै जाँदा जलचर तथा स्थल प्राणीको आहारा व्यवस्थापनमा पनि संकट पैदा भइरहेको छ । यस वनमा रैथाने रूपमा बस्न थालेका झापाका दर्जनौं हात्ती आहारा र पानीको अभावकै कारण आसपासका गाउँबस्तीमा पसेर अन्न बाली नष्ट गर्ने तथा जनधनको क्षति गर्ने क्रम बढिरहेको छ । मिचाहा प्रजातिका झार तथा लहराका कारण चरिचरन अभावमा परेका हात्ती, मृग, बँदेल, निलगाईलगायत स्थल प्राणी संकटको सामना गरिरहेका छन् । यी जनावर गाउँबस्तीमा पसेर अन्न बाली खान थालेपछि अन्नबाली जोगाउने क्रममा किसान र जंगली जनावरबिच द्वन्द्व हुँदा मानिस र जनावर दुवै पक्षको ज्यान जाने अवस्था बढिरहेको छ ।
वनसम्बद्ध विज्ञहरूका अनुसार जलथल वन क्षेत्रमा १७० किसिमका चरा, १५० किसिमका पुतलीहरू रहेका छन् । सरीसृप प्रजातिअन्तर्गत अत्यन्त विषालु गोमन, करेत सर्पदेखि अजिङ्गरका ठूला—साना प्रजातिसम्मको बसोबास रहेको पाईन्छ । यस्तै गोहोरो, सुनगोहोरो, भानेमुंग्रो, छेपारो तथा सालकसम्मका प्रजातिको पनि बासस्थानका रूपमा जलथल वनको पहिचान रहेको छ । त्यस्तै कटुस , लटहर, बेत, सतिसाल जस्ता दुर्लभ वनस्पति, बँदेल, हरिणजस्ता वन्यजन्तु यस वनको रैथाने प्रजातिमा पर्दछन् । केही वर्षयता सालक, बाँदर जस्ता वन्यजन्तुको संख्या कम हुँदै गएको छ । यी सवै अवस्था सम्झेर दुर्गाभिट्टा सामुदायिक वन समूहले रैथाने वन संरक्षण गर्दै रैथाने वन्यजन्तुको सुरक्षालाई प्राथमिकतामा राखेर काम गरिरहेको छ ।
जलथल जंगललाई हात्ती करिडोरको रूपमा विकास गर्न सकिने संभावना देखिन्छ । हात्तीका लागि उपयुक्त हावापानी भएको यस वनमा झापामा आइपुग्ने भारतीय क्षेत्रका पाहुना हात्तीसमेत बास बस्न आउने गरेका छन् । ६१०० हेक्टरमा फैलिएको जलथल वनभित्र २२ वटा वन समूहहरू रहेका छन् । यी समूहहरूले रूख जोगाएका भएपनि जैविकता बचाउन भने सकेका छैनन् ।
पछिल्लो पटक २२ वटा समूहमध्येमा रहेको दुर्गाभिट्टा सामुदायिक वन समूहले जैविकता बचाउने अभियान चलाइरहेको छ । स्थानीय प्रजातिभन्दा अन्य आयातित प्रजातिका रूख रोप्न नहुने अभियान चलाएर रैथाने वन जोगाउने कार्य समितिले गर्दै आइरहेको छ । यस अभियानसित समूहले अप्ठ्यारोमा परेका वन्यजन्तु बचाउने काम पनि गरिरहेको छ । अहिलेसम्म १४ वटा घाइते तथा असक्त मृगको उद्धार गरेर उपचार गरी संरक्षण गरेको वन समूहले ४ वटा मृग बचाएर पालेको छ भने बिचमा एउटा त्यही वन समूहमा संरक्षित माउबाट जन्मिएर ५ वटा पुगेका छन् । त्यस्तै एउटा निलगाई पनि संरक्षण गरेर समूहले पालिरहेको छ । ती वन्यजन्तुको रेखदेख र खानपानका लागि समूहले आफ्नै लगानीमा दुईजना हेरालुलाई पूणर् रोजगार दिएर राखेको छ । उनीहरूले घाँसपानी दिँदै रेखदेख गरिरहेका छन् ।
रकम अभावले संरक्षणमा रहेका वन्यजन्तुका लागि घामपानीबाट जोगाउन व्यवस्थित टहरा भने बनाउन नसकिएको उपभोक्ता केशव कौशिक बताउँछन् ।हेरालु मदन दर्जीका अनुसार घाँसका अलावा महिनामा एक बोरा चोकर तथा मकैको पिठो संरक्षित गरेर राखिएका वन्यजन्तुलाई खुवाइने गरेको छ । त्यसका लागि लाग्ने खर्च समितिले नै धान्नु पर्ने बाध्यता छ । सरकारी पक्षलाई काठ दाउरा उपभोगवापत वार्षिक लाखौं राजश्व तिर्ने वन समितिलाई राज्य पक्षले स्तर उन्नतिका लागि लगानी भने नगरेको समितिका पदाधिकारीको गुनासो छ ।
