मनोज रौनियार,
छठ पर्व विगतमा तराईका जिल्लामा मात्रै मनाइन्थ्यो। पछिल्लो समय यसको व्यापकता स्वदेशमा मात्र नभई सात समुद्र पारसम्म पुगेको छ।
जताततै छठको रौनक छ। अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिँदै सुरु हुने यो पर्व उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ दिएपछि समापन हुन्छ। त्यसैले यो पर्व आस्था र विश्वास मात्र नभएर सद्भावको पर्व बन्दै गएको हो।
अन्य पर्वहरूको मौलिकता गुम्दै गएपनि छठको मौलिकता जीवित छ। मधेशका महिलाले परिवार र सन्तानका सुख समृद्धिको कामना गर्दै छठ मनाउने गर्छन्। यस वर्ष छठ पर्वको मुख्य दिन यही कात्तिक २२ गते कात्तिक शुक्ल षष्ठी बिहीवारको दिन परेको छ। छठ पर्व विशेषगरी कात्तिक शुक्ल चतुर्थीका दिनदेखि आरम्भ भई षष्ठीको दिनसम्म मनाउने गरिन्छ ।छठको पहिलो दिन नहाय खाय (अरवा अरवाइन) दोस्रो दिन खरना तेस्रो दिन संध्या अर्र्घ्य र चौथो दिन बिहानी अर्घ्य (पारन) गरि चार दिनसम्म चल्ने गर्छ।
छठ सुरु हुनु अघिदेखि ठेकुवाका लागि बजारमा गहुँ, चामल, सक्खरको खोजी हुने र नरिवल, बाँसका ढाकी, सुपलीको जोडजाम सुरु हुने गर्छ।
साठीको चामल, सुठुनी, अदुवा, बोडी, उखु, नरिवल, स्याउ, सुन्तला, सक्खर (गुड), कागती, केरा,अदुवा( पत्ता सहित),बेसार (पत्ता सहित)भोगटे, गहुँ आदिको प्रयोग गरिन्छ । स्थानीय कृषि उत्पादनलाई छठको प्रसादका रूपमा प्रयोग गरिन्छ। नरिवल ,उखु, चामल, केराजस्ता दर्जनौं कृषि उपजको प्रयोग छठमा हुन्छ। सबैलाई थाहै छ–छठमा सूर्यको पूजा गरिन्छ। सूर्य शक्तिको प्रतीक हो । सारा संसार यसैको आधारमा चलिरहेको छ।
प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण गर्नु जीवन सम्पन्नताको साँचो हो भन्ने तथ्य यो पर्वमा सधैं प्रयोग गरिनेभन्दा फरक कृषि उत्पादन चढाउनुले पुष्टि हुने गर्दछ ।
छठमा प्रसादका रूपमा जे जति कृषि सामग्री प्रयोग हुन्छन् ,ती हाम्रा खेतबारीकै अग्र्यानिक उत्पादन हुन्। यस पर्वको खानपिन वातावरणमैत्री मानिन्छ। गर्मीको बिदाइ र शरद ऋतुको स्वागतका बेला छठ पर्व मनाइन्छ।
छठले सांस्कृतिक रूपमा विशिष्ट स्थान ओगटेको छ ।सामाजिक रहनसहन र सभ्यताका पक्षलाई एकैसाथ छठले प्रतिविम्बित गर्ने गर्छ। छठको गीतले सबैलाई मन्त्रमुग्ध बनाइदिन्छ। मनमनमा भक्तिभाव जगाइदिन्छ।
जनजनमा ऊर्जा भरिदिन्छ।सामाजिक एकता, सद्भाव र सहिष्णुताको कसीलाई चट्टानझैं बलियो बनाइदिन्छ। अनि सबै घर र बस्तीबाट लामबद्ध हुँदै पूजा सामग्रीसहित एकाकार हुन्छन्।
छठका उपासकहरु जलाशयमा उभिन्छन्। पूजा सामग्री हातमा राखेर अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिन्छन् र भोलिपल्ट बिहानीपख उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ दिइन्छ । छठीमाईको महिमा गाउँदै आराधना गरिन्छ,
छठ पर्व मनाउने सनातन धर्मावलम्बीबीच विविधता छ । समुदायगत, जातिगत, भाषागत भिन्नता उस्तै छ । तर यो ब्रत गर्ने ब्रतालु वा सघाउने श्रद्धालुबीच त्यसका आधारमा कुनै वैमनस्यता कहिल्यै हुने गरेको छैन। कुनै समय हिन्दुहरूले मात्रै मनाउँदै आएको छठ अब मुस्लिमहरूले पनि मनाउन थालेका छन्।
छठले समाजको विविधतालाई एकताको मालामा उन्ने गरेको छ । छठघाटमा सबै जातजाति, धर्मावलम्बीको पूजा सामग्री राखेको दौरा, छैंटी श्रीपताको लस्करै राखिन्छन्।
चुरे पानीको भण्डार हो भने तराई अन्नको भकारी हो। छठ पर्व मान्नु भनेको चुरेको संरक्षण अर्थात् प्रकृतिको पूजा पनि हो । मिथिला र मधेशबाट विश्वभरि छठ फैलिएको छ।
हाम्रो समाजमा छुवाछूत, भेदभाव, तल्लो जाति–माथिल्लो जातिबीच पानी बाराबारको अवस्था अझै देखिन्छ ।तर छठ मात्र एउटा यस्तो पर्व हो जहाँ कुनै पनि जातजातिबीच विभेद गरेको छैन। समाजलाई एकताको सूत्रमा बाँध्न छठको ठूलो योगदान रहेको छ।
सूर्यलाई रोग र दुःख नष्ट गर्ने शक्तिको स्रोत मानिन्छ। दैनिक घरमा पूजाआजा हुन्छ। हिन्दु परम्परामा पञ्चायन पूजा गरिन्छ। जहाँ गणेश, विष्णु, शिव, सूर्य र कालीको पूजा गरिन्छ। पञ्चायनमा सूर्यको पूजा गर्दा उदाउँदा सूर्यको पूजा हुन्छ। तर, छठमा भने अस्ताउँदो सूर्यको पनि पूजा गर्ने अनौठो चलन छ।
उपभोग गरेको शक्तिलाई पनि आराधना गर्नुपर्छ भन्ने भाव पैदा गर्न अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिइन्छ। हराउँदै गएको अस्तित्वलाई स्वीकार गरेर फेरि नयाँ बिहानीको सुरुवात हुन्छ भन्ने यसको मूल सन्देश हो।
छठ नारी सशक्तीकरण अनुष्ठानको पर्व हो। सूर्यको उपासनाको पर्व भएपनि यसले सामाजिक सद्भाव, मानवीय सद्भाव, श्रम र प्रकृतिलाई आदर एवं पवित्रता यसको मूल मान्यता रहेकोे छ।
सूर्यको उपासनामा कृपालु छठी माताको आशिषविना अनुष्ठान पूरा हुन सक्दैन भन्ने विश्वास छ। यो मातृशक्तिप्रतिको श्रद्धा हो। छठ मात्र यस्तो पर्व हो जसमा छोरीको कामना गरिन्छ। “जय छठी मैयाँ”
(रौनियार छठ समाज सेवा समिति बिर्तामोडका उपाध्यक्ष हुन् )
