विश्व कुष्ठरोग दिवस प्रत्येक वर्ष जनवरी महिनाको अन्तिम आइतबार विश्वभर मनाइन्छ। यो दिवस सन् १९५४मा फ्रान्सेली मानवतावादी राउल फोलेरोद्वारा सुरू गरिएको हो ।सन् २०२५को विश्व कुष्ठरोग दिवस जनवरी महिनाको अन्तिम आइतबार अर्थात् जनवरी २६, २०२५मा मनाइँदैछ। प्रत्येक वर्ष कुष्ठरोग दिवस मनाउन एउटा थिम चुनिने गर्छ । यस वर्षको थिम“एकताबद्ध भई कुष्ठरोग अन्त्यको कार्यमा सहभागी बनौ” रहेको छ ।
यस वर्षको अभियानले कुष्ठरोगबारे जनचेतना फैलाउन, प्रभावित व्यक्तिहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरू उजागर गर्न र रोगको उन्मूलनका लागि सहकार्यात्मक कदम चाल्न प्रेरित गर्दछ। यसले हामीलाई कुष्ठरोगको अन्त्यका लागि एकताबद्ध भएर कार्य गर्न र सबै प्रभावित व्यक्तिहरूलाई आवश्यक उपचार र सहयोग सुनिश्चित गर्न प्रोत्साहित गर्दछ।
कुष्ठरोग, जसलाई अंग्रेजीमा लेप्रोसी अथवा “ह्यान्सेन रोग” पनि भनिन्छ, यो रोगको पहिचान नर्वेका वैज्ञानिक जेरहार्ड आर्मउर ह्यान्सेनले गरेका थिए। उनले सन् १८७३मा कुष्ठरोगको मुख्य कारण हुने माईकोब्याक्टेरियम लेप्रेनामक ब्याक्टेरिया पत्ता लगाए ।यो नाम वैज्ञानिक योगदानको सम्मानमा राखिएको हो। ह्यान्सेन रोग भन्नाले कुष्ठरोगको वैज्ञानिक आधार र यसको उपचारप्रति जोड दिने मान्यता प्रस्तुत गर्दछ। यसले मुख्य रूपमा छाला, स्नायु, आँखा र श्वास प्रणालीलाई असर पुर्याउँछ।
कुष्ठरोग मुख्यतः दुई प्रकारका हुन्छन् –ः पिबी र एम्बी ।यी प्रकार रोगको गम्भीरता, छालाको दागहरूको संख्या र जीवाणुको मात्राका आधारमा वर्गीकृत गरिन्छन्।पिबी केसहरू कुष्ठरोगको प्रारम्भिक र कम गम्भीर रूप हो। यसमा छालामा १ देखि ५ वटा मात्र दागहरू देखिन्छन्। यी दागहरू प्रायः सेता वा हल्का रंगका हुन्छन् र संवेदनशीलता कम हुने गर्दछ। यस प्रकारमा जीवाणुको मात्रा न्यून हुन्छ। पिबी केसहरूको उपचार ६ महिनासम्म चल्ने मुल्टी ड्रग थेरापीबाट गरिन्छ। समयमै उपचार गरेमा यो रोग पूर्ण रूपमा निको हुन्छ ।एम्बी केसहरू भने कुष्ठरोगको गम्भीर रूप हो। यसमा छालामा ६ वा सोभन्दा बढी दागहरू हुन्छन् र जीवाणुको मात्रा उच्च पाइन्छ। यसले छाला मात्र नभई स्नायु र अन्य अंगहरूलाई पनि असर गर्न सक्छ। एम्बी केसहरूको उपचार १२ महिनासम्म मुल्टी ड्रग थेरापीबाट गरिन्छ।दुवै प्रकारका कुष्ठरोगहरूको उपचार सम्भव छ, तर रोगको सामाजिक कलङ्कका कारण धेरै मानिसहरू उपचार गर्न हिचकिचाउँछन्। समयमै रोग पहिचान गरी सही उपचार गरे कुष्ठरोगलाई पूर्णरूपमा समाप्त गर्न सकिन्छ।समयमै उपचार नगरिएमा यो रोगले गम्भीर शारीरिक अपाङ्गता निम्त्याउन सक्छ।
लेप्रोसी मानिसबाट मानिसमा प्रत्यक्ष सम्पर्कबाट सर्छ। संक्रमित व्यक्तिको नाक वा मुखबाट निस्कने स–साना थोपा यसको संक्रमणको प्रमुख माध्यम हो। तर, यो रोग अत्यन्त संक्रामक भने होइन। बलियो प्रतिरक्षा प्रणाली भएका व्यक्तिहरूलाई यो रोग सर्न सक्दैन।यो रोगका लक्षणहरू सुरुमा सामान्य देखिन्छन्। छालामा फिका वा रातो दाग देखिनु, ती स्थानहरूमा संवेदनशीलता हराउनु, स्नायु सुन्निनु, हातखुट्टा कमजोर हुनु र शरीरका विभिन्न भागमा घाउ देखिनु यसका प्रमुख लक्षण हुन्। यी लक्षणहरूको पहिचानमा ढिलाइ भएमा रोगले गम्भीर परिणाम दिन सक्छ।
बिर्तामोड नगरपालिकाको कुष्ठरोग सम्बन्धी तथ्यांकलाई विश्लेषण गर्दा२०७४÷०७५ देखि २०७६÷०७७ सम्म बिरामीहरूको संख्या स्थिर रूपमा उच्च थियो (१६, २१, र २१ जना)। तर २०७७÷०७८ मा संख्या तीव्र रूपमा घटेर ८ जना पुगेको छ। त्यसपछि २०७८÷०७९ र २०७९÷०८० मा संख्या केही वृद्धि भए पनि २०८०÷०८१ र २०८१÷०८२ को पुष मसान्तसम्ममा क्रमशः १८ र ६ जना मात्र रहेको छ। यो प्रवृत्ति कुष्ठरोग नियन्त्रण र सचेतनाका कार्यक्रमहरूको प्रभावकारितासँग सम्बन्धित हुनसक्छ । पिबी र एम्बी बिरामीहरूको तुलनामा, हरेक वर्ष एम्बी बिरामीको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढी देखिन्छ। उदाहरणका लागि, २०७५÷०७६ मा एम्बी बिरामी १३ जना भए भने पिबी बिरामी ८ जना थिए। यसले नगरपालिकामा कुष्ठरोगका गम्भीर अवस्थाहरूको उच्च अनुपात रहेको देखाउँछ। २०७७÷०७८ मा एम्बी बिरामीको संख्या ७ थियो भने पीबी बिरामी १ जना मात्र थिए। यो गिरावट सम्भवतः प्रभावकारी उपचार र समयमै रोगको पहिचानको परिणाम हो।महिला र पुरुष दुवै समूहमा बिरामी देखा परेपनि पुरुष बिरामीको संख्या हरेक वर्ष महिला भन्दा बढिरहेको छ। उदाहरणका लागि, २०७६÷०७७ मा पुरुष बिरामी १४ जना थिए भने महिला बिरामी ७ जना मात्र। २०८०÷०८१ मा महिला बिरामीको संख्या (११ जना) केही उच्च भए पनि कुल रूपमा पुरुष बिरामीको संख्या प्रबल छ। यसले पुरुषहरूमा रोग पहिचान र रिपोर्टिङ बढी भइरहेको देखाउँछ, वा महिला बिरामी पहिचानमा समस्या हुनसक्छ।
२०७७÷०७८ पछि बिरामीको संख्या घट्ने प्रवृत्तिले कुष्ठरोग नियन्त्रणका उपायहरू सफल भइरहेको संकेत दिन्छ। तथापि, २०७९÷०८० मा संख्या पुनः १९ सम्म बढेको देखिन्छ, जसले निश्चित वर्षमा सक्रिय निगरानी र उपचार अभियानको आवश्यकता औंल्याउँछ।बिर्तामोड नगरपालिकामा एम्बी बिरामीहरूको उच्च अनुपातले गम्भीर अवस्थाका रोगीहरूलाई विशेष ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ। साथै, पुरुष र महिला दुबै समूहमा समतामूलक स्वास्थ्य सेवा सुनिश्चित गर्न आवश्यक देखिन्छ।
बिर्तामोड नगरपालिकाको कुष्ठरोग सम्बन्धी तथ्यांकले समग्र रूपमा रोग घट्दै गएको देखाउँछ। यद्यपि, एम्बी बिरामीको अनुपात र पुरुष बिरामीको वर्चस्वले रोग पहिचान, उपचार, र महिला बिरामीहरूमा पहुँच सुधार गर्न अझ प्रयास गर्नुपर्ने देखिन्छ। यसले नगरपालिकाका भविष्यका स्वास्थ्य योजनाहरूलाई थप सुदृढ बनाउन मार्गनिर्देशन दिन सक्छ।
कुष्ठरोगको उपचार सम्भव छ। बहुऔषधि उपचार यसको मुख्य उपचार हो। विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहयोगमा नेपाल सरकारले यो उपचार निःशुल्क उपलब्ध गराएको छ, जसले गर्दा कुनै पनि व्यक्ति आर्थिक समस्या बिना यो रोगको उपचार गराउन सक्छ।तर, लेप्रोसी जस्तो उपचारयोग्य रोग पनि समाजमा अज्ञानता र अन्धविश्वासको कारणले गर्दा चुनौतीपूर्ण बनेको छ। यसलाई केही मानिसले दैवी श्राप वा पापको परिणाम मान्ने गर्छन्। यसले गर्दा संक्रमित व्यक्तिहरूले सामाजिक बहिष्करण, तिरस्कार र मानसिक तनावको सामना गर्नुपर्छ।समाजमा लेप्रोसीप्रति चेतना फैलाउनु अत्यन्त आवश्यक छ। यो रोग कुनै पनि व्यक्तिको दोष होइन भन्ने कुरा सबैले बुझ्नुपर्छ। संक्रमित व्यक्तिहरूप्रति सहयोगी र सकारात्मक व्यवहार देखाउनु, उनीहरूको आत्मसम्मानको रक्षा गर्नु र उनीहरूलाई उपचारको पहुँचमा ल्याउनु हाम्रो कर्तव्य हो।
निष्कर्षमा, कुष्ठरोग कुनै अभिशाप होइन; यो साधारण संक्रामक रोग हो, जसको समयमै उपचार गरेमा पूर्ण रूपमा निको पार्न सकिन्छ। यसबारे समाजमा सही जानकारी फैलाएर र भेदभावको अन्त्य गरेर मात्र स्वस्थ, सम्मानजनक र समतामूलक समाजको निर्माण सम्भव छ।
(सापकोटा बिर्तामोड नगरपालिका स्वास्थ्य शाखा कुष्ठरोग कार्यक्रम फोकल पर्सन हुन्)
