सन्तोष नेम्बाङ लिम्बू,
इलाम । वि.सं. २०१६ सालमा इलाम जीतपुरमा जन्मिएका हुन् इन्द्रबहादुर लिम्बू अर्थात कान्छा दाई । आउँदो २०८२ को नयाँ सालसँगै ६६ बर्षमा उनी हिड्दैछन् ।
जन्मदै दृष्टिविहीन कान्छा दाई उमेर बैसमा भने बाँसको लौरीको भरमा झिसमिसेमा जीतपुर नवमी बजार पुगिसक्थे । जहाँ प्रत्येक शुक्रबार र राम नवमीका दिन मेला बजार लाग्ने गर्छ । भालेको डाकसँगै उठ्ने कान्छा दाई बेलाबेला नवमी बजारमा ढिलो उठ्ने पसलेलाई रङ्गचिया पकाऊ भनी उठाउँथे । प्रायः दिनभरि नवमी बजारतिरै देखिने कान्छा दाई साँझ परेपछि भने आफ्नै झुपडीमा फर्कन्छन् ।केही बर्षदेखि कम्मर दुख्ने समस्याले सताएपछि कान्छा दाई गाउँघर र छरछिमेकमा कमै पुग्ने गरेका छन् ।जीतपुर नवमी बजारबाट १५ मिनेट जति पश्चिम ओरालो झरेपछि दक्षिण दैलो फर्केको खोल्सीपारी सानो कटेरो जस्तो टाटीले बेरेको घर देखिन्छ ।घरमा कान्छा दाईजस्तै जन्मजात दृष्टीविहीन दिदी सँगै बस्छिन् ।बाँसका टाटीले बारिएको,भित्री कुनामा तीनवटा ढुङ्गा गाडिएको चुलो,माथि जस्तापाता च्यापिएको छाना, सिकुवामा भत्केको जाँतो, चारकुना नमिलेको सानो आँगन । बा–आमाका दुई मात्र सन्तान भएपनि इन्द्रबहादुर लिम्बूलाई गाउँलेले प्यारो नाम दिएका छन् सबैको कान्छा दाई ।
आम्दानीको केही स्रोत नभएको कान्छा र दिदीको झुपडी । सपाङ्गजस्तै काम गरी खाउँ भने दुवैजना जन्मजात दृष्टिविहीन । उमेर पनि बुढ्यौलीपनमा घस्रदै बितिरहेको छ । गाउँघरमा बनिबुतो गर्नलाई छरछिमेकले उतिसारो काममा लगाउने कुरो पनि भएन । दुवैजनामा सहानुभूति प्रकट गर्नुबाहेक अरु विकल्प केही छैन । भनेजस्तो खान लाउन त दिदीभाइले कहाँबाट पाउनु । दिदीभाइको नाममा झुपडी र आसपास कुखुरासम्म पाल्न सकिने पाखोबारी छ ।पाखोबारीमा स्कूस, फूलतरुल,माने टुसाउँदै छन् । कहिलेकाही कान्छा दाई मनले खाएको छिमेकमा सकेको काम सघाउन जाने गरेका छन् । दाउरा चिर्न, घाँस काटन सघाएबापत आनोमानो चामल बटुलेर घर पुर्याउँछन् । साँझबिहान दिदीले छामछाम– छुमछुम गर्दै अनुभवको भरमा पकाइदिएको खोलेफाडो खाएर गाउँघर डुल्नु कान्छा दाईको दैनिकीजस्तै छ ।
दृष्टिको कारण कान्छा दाईले कहिल्यै च्याब्रुङ नाचेका छैनन् । च्याब्रुङका धुनहरु भने बाल्यकालदेखि नै यो बुढ्यौली उमेरसम्म सुनिरहेका छन् । गाउँघरमा च्याब्रुङ घन्केको सुने भने कान्छा दाई धुन पछ्याउँदै च्याब्रुङ बजेको स्थल पुगिहाल्छन् । कसैले निम्तो बाँड्न छुटाए पनि शुभकार्यमा बजेको च्याब्रुङको धुन चाख मानेर सुन्छन् । लाग्छ, कान्छा दाईमा पनि च्याब्रुङको मोह खुबै छ । उनी भन्छन् –“ च्याब्रुङको धुनहरु धेरै प्रकारका हुन्छन् । जीवजन्तुहरुको आवाजको नक्कल गर्दै साथीहरुले च्याब्रुङ बजाएको मन पर्छ ।”
“सुन्छु –सयौं च्याब्रुङहरु एउटै तालमा बजेको । च्याब्रुङको धुनले एउटै चालमा गोडाहरु नचाएको नदेखे पनि म महसुस गर्न भने सक्छु । मतलब भित्री मन र आत्माबाट च्याब्रुङेहरु गोलाकार घेराभित्र विभिन्न शैलीमा नाचेको देख्छु ।” कान्छा दाईको यस्तो अद्भूत कुरा सुन्दा निर्धक्क च्याब्रुङ नाच्न हुटहुटी चलेर आउँछ ।
जीतपुर नवमी बजारमा चिनेजानेका दाजुभाइ छरछिमेकीले ‘लौ यो पनि खाऊ’ भन्दै दिएका मिस्री, बिस्कुट, मिठाई बटुल्न उनको दिनचर्या छ । गाउँघरतिर हुने बिहेबटुलो, भोजभतेर, सभा समारोहमा पुग्न प्रायः छुटाउँदैनन् कान्छा दाई । दृष्टीविहीन भएपनि कान्छा दाई सपाङ्ग लाठे जतिकै बलको काम गर्थे । हाल बुढ्यौलीले छुँदै गएर होला, उमेर बैसजस्तो रुख चढेर घाँस झार्न , ढिकी कुटिदिन, दाउरा चिरिदिन भने सक्दैनन् । आजभोली साँझ–बिहान रेडियो एफएममा समाचार सुन्छन् । समाचारमा इलाम क्षेत्र नं. २ मा चुनाव हुँदैछ । चुनावमा युवा पुस्ता देखिकाको भिडन्त । पुराना दलदेखि नयाँ र स्वतन्त्र गरी २० जनाको उम्मेद्वारी परेको छ । यस्ता राजनैतिक कुरा र जानकारीमा कान्छा दाई खुब चासो राख्छन् । यी बाहेक कसको घर–पसलमा छिपेको जाँडदेखि मीठो मसिनो के पाक्छ भन्ने उनलाई राम्ररी जानकारी छ । आफ्ना वरिपरि चिनेजानेकामा कोसँग कतिको विचारको दम छ भन्ने साथीभाइको नाडी पनि छामिसकेका छन् उनले ।
उनलाई भगवानले आँखा देख्ने बनाइदिएको भए उनी पनि यो देशको असल नेता बन्थे । ‘भदौरे जेठा पद्मम सुन्दर लावती , न्यायाधीशका छोरा सुवास नेम्बाङजस्तै नेता हुन्थे नि’ मनको बह सुनाए । ‘मलाई धेरैले देखेपनि मैलै असली नेताहरु चिनेको छु । २०३६ सालको जनमत संग्रहदेखि भोट हाल्दै आएको छु । बहुदलदेखि गणतन्त्रसम्म आइपुग्दा संघ, प्रदेशदेखि स्थानीय चुनावमा छानीछानी भोट हालेपनि हाम्रो अवस्था जस्ताको तस्तै छ । जुनै पाटीले जितेपनि नेताहरु कहिल्यै फर्केर मेरो झुपडीमा आएनन् । हाम्रो दुःख घाम जतिकै छर्लङ्ग छ । खै त, नेताहरुले देखेको ? म हिड्ने त्यही खोल्सीको गोरेटो, त्यही झुप्रो, त्यही थोत्रे लाठीको सहारा अहिलेसम्म नि त्यस्तै छ ’ उनको दुखेसो छ ।
गत साल यही खोल्सीकी गोरेटोमा उनी नराम्रो गरी लडेका थिए । जीतपुरे स्वास्थ्य चौकीसम्म गाउँलेले स्टेचरमा बोकेर लगे । कम्मर पछाडीको डडेल्नोको हड्डी मर्किएछ । अहेबले इलाम– झापाको अस्पताल जानु भने । आर्थिक समस्याले तत्काल जान सकेनन् । उपचार सहयोगको लागि दाजुभाइ र छिमेकीलाई मात्र कति मागिरहनु भन्दै उनको स्वभिमानले हात फैलाउन दिएन । ‘सकेजति पटक–पटक सरसहयोग गरेका पनि हुन् । कति हात थापिरहनु ? यस पटक मागिरहन पनि सरम लाग्यो । त्यसैले यही लाठीको सहारामा सहयोगको लागि वडा कार्यालय धाइरहे’ उनले आफ्नो दुःख सुनाए । घरबाट ४–५ घण्टा हिडेरै आफ्नै देउमाई नगरपालिका मंगलबारेमा मेयरको टेबल समाए । जनप्रतिनिधिदेखि हुनेखानेसम्मलाई आफ्नो र दिदीको दुःख सुनाए । तर, भनेजस्तो सहयोग पाएनन् ।
अस्ति मंसिरताका उनकी दिदी विरामी भइन् । अस्पताल लैजाने पैसा भएन । कान्छा दाईलाई जस्तै दिदीको पनि थप उपचार हुन सकेन । ‘सरकारले हामी जस्ताको स्वास्थ्य उपचार सुविधा दिए हुने थियो’ उनले भने । वडा कार्यालयबाट दुवैले दृष्टिविहीनको कार्ड पाएका छन् । उनीहरु मासिकरुपमा सामाजिक भत्ता त पाउँछन् तर अरु कमाइ छैन । जसोतसो त उनीहरु गुजारा चलाउँदै छन् । पोहोर साल नगरपालिकाले सुरक्षित नागरिक आवासको नाममा जस्तापाता फेरिदिने बाहेक अरु सुविधा दिएको छैन । संघीय सरकारले दिने भत्ता बाहेक वडाले केही गर्न नसकेको पूर्व वडा सदस्य हेमराज मोराहाङले बताए । नेपालको संविधानको मौलिक हकले बेसहाराको संरक्षणको जिम्मा राज्यको हो भनिए पनि यो परिवारको जिम्मा सरकारले लिन सकेको छैन ।
‘सुन्दैछु, फेरि भोट हुँदैछ छ रे । गाउँले नेताहरु भोट माग्न मेरो झुपडी धाउने छन् । दिदीभाइको भोट माग्दै पहिला जस्तो दाल चामल , लुगा कपडा लिएर आउँछन् होला । म पनि बुझी हेर्छु के मुख लिएर आउँछन् नेताहरु ? चुनावपछि बाटोमा मलाई देख्दा तर्कनेहरु को को हुन् मलाई राम्ररी थाहा छ ’ उनको आक्रोश हो ।
परारको साल उनीहरु बस्ने खरले छापेको घरमा आगलागी भयो । चैत्रको मास खरको छानामाथि आगो सल्केछ । उनीहरु दिदीभाइ भित्रै उसिनेको फूलतरुल खाइरहेका थिए । त्यतिकैमा घर बाहिर होहल्ला सुने । उनीहरुलाई गाउँकाले निकाल्नसम्म भ्याए । दुवैजनाको आङको कपडा बाहेक केही रहेन । खरले छापेको र बाँसको टाटीले बेरेको घर क्षणभरमा खरानी भयो । घरभित्र जोहो गरेर राखेका अन्नपात, भाडाबर्तन, लत्ताकपडा, सबै जलेर नष्ट भए । ती दिदीभाइ हप्तौ दिन छिमेकीकोमा शरण परे । आँखाले नदेखे पनि कान्छा दाईले त्यो घटना सम्झिरहेका छन् । ‘कोही नेता कार्यकर्ता फर्केरसम्म आएनन् । बरु गाउँले यसोदा, गंगा दिदीबहिनीहरुले सहयोग गरे ।गाउँले मिलेर सानोतिनो बाँसको कच्ची कटेरा बस्नसम्मलाई बनाइदिए ’ उनले आफ्नो भोगाई सुनाए ।
‘अबको चुनाबमा को–को के अनुहार लिएर आउँदो र’छ विचारेर बस्दैछु ।तिनीहरुको चुनावी घोषणापत्र सुन्नेछु । को–को के साइनो गाँस्दै भोट माग्न आउँछन् हाम्रो लागि के नापिस् भन्दै सोध्ने छु ’ छिप्पेको जाँडले रन्केको बेला साथीभाइ सामु उनले आक्रोश पोख्दै भने, ‘महाभारतको धृतराष्टले जस्तै मान्छेको कालो सेतो मन म पनि छर्लङ्गै देख्छु हौ,हामीलाई छल्न नखोज नि । देशको व्यवस्था फेरियो भन्ने सुन्छु ।खै त, हामी जस्ताको अवस्था फेरिएको ?मेरो आत्माको दृष्टिले हेरिरहेको छु ।’
