“बडाले जे गरे, त्यही हुन्छ जाति ।” यस पंक्तिले नेपालको एक दर्दनाक ऐतिहासिक यथार्थलाई उजागर गर्छ। युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठले यो पंक्ति केवल काव्यात्मक व्यङ्ग्यका लागि लेखेका थिएनन्; यो एउटा विरोधको उद्घोष थियो,राणाशाहरुको निरंकुशतालाई चुनौती दिने साहसिक प्रयास। वि.सं. १९४० को दशकमा, जहाँ सत्य बोल्नु वा न्यायको पक्ष लिनु नै राष्ट्रघात ठहरिन्थ्यो । सिद्धिचरणले आफ्नो लेखनीमार्फत तीव्र आलोचनाको स्वर उठाए।
सिद्धिचरणको यो पंक्ति उनी जेलमा रहेका बेला लेखिएको हो। उनलाई ‘राष्ट्रघात’ गरेको आरोपमा १८ वर्षसम्म कठोर जेल सजाय सुनाइएको थियो। विचार र अभिव्यक्तिमा प्रतिबन्ध लगाइएको त्यो समय, जहाँ सत्ताको विरोध गर्नु ‘देशद्रोह’ मानिन्थ्यो, उनले विचारको ज्वाला कहिल्यै निभ्न दिएनन्। गोलघर जेलको कठोरताभित्र थुनिए पनि, उनका शब्दले हरेक पर्खाल भत्काउँदै सत्तालाई चुनौती दिइरहे।
बोल्न नपाइने युग
राणाशाहीका बेला अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता केवल एक सपना थियो। जुनसुकै विचार, जसले सत्ताको आलोचना गथ्र्यो, त्यसलाई चुप गराइन्थ्यो। सिद्धिचरण मात्र होइन, थुप्रै लेखक, कवि, र विचारकले यो अत्याचार भोगेका थिए। जेलभित्र पनि उनीहरूको लेखनी रोकिएन। त्यो समय शब्द एउटा हतियार बनेको थियो, जसले उत्पीडनका पर्खालहरू चर्काउन खोज्थ्यो।
नेपालको इतिहास हेर्दा, बोल्न नपाउने युगको पुनरावृत्ति बारम्बार भएको देखिन्छ। राणा शासनबाट पञ्चायत काल हुँदै वर्तमानसम्म, अभिव्यक्तिमाथि लगाइएको बन्देजका किस्सा नजिकै छन्। राज्यले आलोचनालाई दबाउने, सत्यलाई तोडमोड गर्ने, र विरोधको स्वरलाई देशद्रोह ठहर्याउने क्रम अझै रोकिएको छैन।
सिद्धिचरणको यो पंक्ति केवल राणाशाहीको आलोचना मात्र थिएन, यो हरेक अन्याय, उत्पीडन, र निरंकुशताको विरुद्ध प्रतिरोधको एक प्रतीक बनेको छ। प्रश्न छः के हामी आज पनि त्यस्तै युगको सामना गरिरहेका छौं, जहाँ सत्य बोल्नु ‘राष्ट्रघात’ ठहरिन्छ ।
त्यो समय आजकोभन्दा धेरै टाढाको जस्तो लाग्छ। तर, साँच्चै टाढा छ त?गणतन्त्र आएको १६ वर्ष बितिसक्दा पनि अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता सुरक्षित छैन भन्ने आम अनुभूति जनतामा फैलिएको छ। अहिलेको सरकारले सामाजिक सञ्जाललाई ‘खुला मंच’ भन्दा बढी ‘नियन्त्रण गर्ने औजार’ बनाउन खोजेको स्पष्ट देखिन्छ।
एक क्लिक, एक पोष्ट — अनि पक्राउ।
‘फेक न्युज’, ‘साइबर अपराध’ जस्ता शब्दहरूको प्रयोग गर्दै असहमतिको स्वरमाथि धावा बोलिन्छ। सूचना प्रविधि ऐन २०६३ को दुरुपयोग गरिँदै आलोचकहरूलाई धम्क्याउने, थुन्ने, कानुनी जालमा पार्ने क्रम बढ्दो छ।
जसको तीतो अनुभव धेरैले भोगेका छन् — कुनै सानो स्टाटस लेखेको भरमा थुनिनु, ‘राजद्रोह’ को आरोप खेप्नु, वा घरमै निगरानी हुनु।
यस्तो अवस्था इतिहासका सन्दर्भहरूसँग झन् मिल्दो छ।
हिटलरको जर्मनीमा आलोचकहरू राष्ट्रद्रोही घोषित हुन्थे। स्टालिनको रुसमा लेखक, कवि र बुद्धिजीवीहरूलाई “जनविरोधी” भन्दै जेलमा हालिन्थ्यो। माओको चीनमा विचार राख्नेलाई नै खतरनाक घोषित गरिन्थ्यो। दक्षिण कोरियामा पनि प्रेस नियन्त्रण, निगरानी र डरको शासन थियो।
नेपाल अहिले त्यही भूतसँग फर्किरहेको अनुभूति भइरहेको छ — जहाँ आलोचना अपराध ठहरिन्छ, असहमति राष्ट्रघात ठानिन्छ।
यस्ता सत्ताहरूको साझा लक्षण हुन्छः
– कानुनको दुरुपयोग,
– डरको वातावरण निर्माण,
– राष्ट्रवादको नाममा नागरिक स्वतन्त्रतामाथि अंकुश।
मौन रहँदा सत्ता झन् साहसी बन्छ — दमन गर्न, बोल्नेलाई थिच्न, डर देखाउन। तर इतिहासले प्रमाणित गरेको छ — तानाशाही कहिल्यै दीर्घकालीन हुँदैन।
जब जनताले बोल्न सुरु गर्छन्, तानाशाहीको पर्खाल चर्किन थाल्छ। जब सशक्त नागरिक समाज, संवैधानिक निकाय र सचेत मिडिया एकै स्वरमा उभिन्छन्, परिवर्तन सम्भव हुन्छ। प्रविधि दमनको उपकरण होइन — जनस्वरको माध्यम बन्नुपर्छ। शिक्षा केवल डिग्री हैन — चेतना बन्नुपर्छ। विचार सजाय होइन, समृद्धिको आधार बन्नुपर्छ। “बडाले जे गरे, त्यही हुन्छ जाति” भन्ने सोच बद्लिनु नै लोकतन्त्रको पहिलो खुड्किलो हो।
अब समय आयो — मौनताबाट उठ्ने, विचारलाई थुन्न नसकिने एउटा बलियो आवाज बन्ने।
शब्दहरूको शक्ति कहिल्यै हराउँदैन।
बोल —किनभने तिम्रो मौनता बढ्यो भने, सत्ता अझ तानाशाह बन्छ र प्रत्येक नागरिकको गलामा गलपासो झुण्डाउने छ ।
