गएराति सञ्चारबाटिका नामको फेसबुकमा जंगली हात्तीले गरेको ताण्डव र स्थानीयहरूले झण्डै गुमाउनु परेको आफ्नो ज्यान सम्बन्धी करीब २ मिनेट लामो भिडियो हेर्ने मौका मिल्यो । उक्त भिडियो सरसर्ती हेर्दा शिवसताक्षी नगरपालिका र यसका सीमावर्ती क्षेत्रहरूमा हात्ती समस्या भयावह छ। हात्तीले मानिसहरूलाई खेदाउने र मानिसहरू भाग्ने, ‘आयो आयो र गयो गयो’ को दोहोरी खेलले दुवै पक्षका लागि जीवनमरणको जोखिम सिर्जना गरिरहेको छ।
हात्ती विशेषज्ञ अनुसार जंगली हात्तीहरू प्राकृतिक रूपमा शान्त प्राणी भए पनि खानाको खोजीमा मानव बस्तीमा प्रवेश गर्दा, आफ्नो क्षेत्र सुरक्षाको भावनाले वा बच्चा हात्तीलाई जोगाउने मातृत्व प्रवृत्तिका कारण तिनीहरू अत्यन्त आक्रामक बन्छन्। डर र तनावको अवस्थामा तिनीहरूको रक्षात्मक व्यवहार मानिसका लागि घातक हुन सक्छ।
शिवसताक्षी नगरपालिका वडा नं. ११ मा हिजो राति भएको घटनाको भिडियोले यस समस्याको गम्भीरता स्पष्ट पारेको छ। उक्त भिडियोमा दुई हात्तीले करीब २ सय मीटर मानिसलाई खेदायो भनेर भनिएको प्रष्ट सुनिएको छ । स्थानीय मैनाचरी बस्तीमा राति करिब १० बजे गाउँ पसेको हात्तीलाई खेदाउने हुँदा हातीले उल्टो खेद्न थालेको थियो। उनीहरू आफ्नो ज्यान जोगाउन दौडिएर भाग्न सफल भएपनि यसको प्रभाव उनीहरूको मष्तिष्कमा पक्कै परेको छ । यस घटनामा खेतमा लगाइएको बालीको क्षति, स्थानीयवासीको घरको बार नष्ट भन्दा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा स्थानीयहरूको मानसिक तनाव बढेको थियो ।
केही स्थानीयहरूका अनुसार शिवसताक्षी क्षेत्रमा जङ्गली हात्तीहरू रतुवामाई वृक्षारोपण आयोजनाको घना जङ्गली क्षेत्रहरू भालु खोला आसपास, मिलन चौक उत्तर लाबार बोट, दुधे बजार माथि खानेपानी टयांकी, दुधे खोला र सतासी खोलाको बीच पर्ने भोटे चिहान जाने बाटो, अठासी खोल्सी लगायतका स्थानहरूमा जङ्गली हात्ती दिउँसो बस्ने र सम्साँझै बस्ती पस्ने भएकाले ती क्षेत्रहरूमा जोसुकै जाँदा पनि सचेत हुन जरुरी छ ।
जङ्गली हात्ती सम्बन्धी सूचना दिन शिवसताक्षी नगरपालिकाका मदन राई, बालकृष्ण बुढाथोकी, दाताराम विष्ट, सुदर्शन भट्टराई लगायतले सामाजिक सञ्जाल फेसबुकका माध्यमबाट दिउँसो जङ्गली हात्ती भएको ठेगाना र राति कुन गाउँतिर पस्न सक्छन् जस्ता सम्भाव्यताका सूचनाहरू स्थानीयहरूमा एउटा भरपर्दो माध्यम बनेको छ भने अर्कोतर्फ जङ्गली हात्ती गाउँबस्तीमा छिरेको सूचना पाएपछि मेयर रोशन थोप्रा आफै रात नभनी ‘हर्क– बालेन स्टाइल’ मा तत्परता देखाउनु उत्तिकै सराहनीय देखिन्छ ।
मेयरद्वारा तत्काल नेतृत्व लिएर घटनास्थलमा पुगी यस्तो संकटकालमा देखाएको तत्परताले स्थानीयवासीमा विश्वास जगाउने मात्र नभएर अन्य स्थानीय तहका नेताहरूका लागि उदाहरणीय सन्देश पनि दिएको छ। तर यति मात्रले पुग्दैन । नगरपालिकाले हात्तीसँग कसरी व्यवहार गर्ने भन्ने तालिम, आपत्कालीन समयमा सम्पर्क गर्ने फोन नम्बर र स्थानीय युवाहरूलाई जानकारी प्रदान गर्ने चेतना जगाउने कार्यक्रमहरू गराउनु आवश्यक छ ।
सामाजिक सञ्जालका माध्यममार्फत आएका केही सन्देशमुलक भिडियोहरू हेर्दा तत्काल समाधानका रूपमा राति स्थानीय बाजाहरू बजाएर हात्तीलाई भगाउने, उज्यालो बत्तीको प्रयोग, सामुदायिक निगरानी टोली गठन र खेतको वरिपरि सुरक्षा बार लगाउने जस्ता उपायहरू अपनाए केही हदसम्म जङ्गली हात्तीहरू गाउँ पस्न सक्ने अवस्था न्यून हुन जान्थ्यो ।
नेपालको तराई क्षेत्रमा जंगली हात्तीहरूको आतङ्कले मानव जीवनमा गम्भीर असर पारिरहेको अवस्थाको बीच यो दोहोरी खेलमा शिवसताक्षी नपामा मात्र गत वर्ष ३ जनाले अकालमै ज्यान गुमाउनु परेको छ । त्यतिमात्र नभएर हात्तीको आक्रमणबाट गम्भीर चोटपटक, भाग्दा लडेर लाग्ने चोट, मानसिक तनाव र डरको भावना र जीवन गुमाउने जोखिम छ भने दीर्घकालीन रूपमा कृषि उत्पादनमा ह्रास, आर्थिक क्षति, बस्ती सुनसान हुने खतरा र बालबालिकाको शिक्षामा बाधा पुग्छ।
अर्कोतर्फ हात्तीहरूका लागि पनि स्थानीयवासीको प्रतिकारात्मक कार्य, विषाक्त पदार्थको प्रयोग, बिजुलीको तारमा करेन्ट लाग्ने र जालमा फसेर घाइते हुने जस्ता प्रत्यक्ष खतराहरू छन्। साथै प्राकृतिक बासस्थान घट्दै जानु, खाद्य श्रृंखलामा व्यवधान र तनावका कारण व्यवहारिक परिवर्तन जस्ता अप्रत्यक्ष असरहरू पनि छन्।
त्यस्तै , हात्ती र मानिसबीचको द्वन्द्व अन्त्य गर्नका लागि दीर्घकालीन रुपमा हात्तीको प्राकृतिक बासस्थान संरक्षण, वन विस्तार कार्यक्रम, खाद्य स्रोतको व्यवस्थापन र पानीको मुहान व्यवस्थापन जस्ता वातावरण संरक्षणका कामहरू गर्नुपर्छ। साथै क्षतिपूर्ति प्रणाली सुधार, तत्काल राहत कोषको व्यवस्था, बीमा योजनाको विस्तार र वन्यजन्तु संरक्षण ऐनको प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक छ।
यसैगरी, सरकारी निकायहरूले तत्काल राहत कोषको स्थापना, विशेषज्ञ टोलीको व्यवस्था र नियमित निगरानी प्रणालीमार्फत स्थानीय समुदायसँग बलियो समन्वय गर्नुपर्छ। स्थानीय समुदायले एकजुट भएर समस्याको सामना गर्दै वैज्ञानिक तरिकाको अपनाउने, धैर्यता र सहनशीलता देखाउने र संरक्षण चेतनाको विकास गर्नुपर्छ।
गैरसरकारी संस्थाहरूले चेतना जगाउने कार्यक्रम सञ्चालन, प्राविधिक सहयोग प्रदान, अनुसन्धान र अध्ययन र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग जुटाउने काममा लाग्नुपर्छ।
अन्त्यमा, जंगली हात्तीको आतङ्क र मानव–हात्ती द्वन्द्व आजको एक ज्वलन्त समस्या हो जसको दिगो समाधानका लागि सरकार, स्थानीय समुदाय र संरक्षणकर्मीहरूको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ। हात्ती र मानिस दुवैको सुरक्षालाई ध्यानमा राखेर बनाइएको योजनाले मात्र यो समस्याको प्रभावकारी समाधान ल्याउन सक्छ। तत्काल राहतदेखि दीर्घकालीन संरक्षणसम्मका सबै पक्षहरूलाई समेटेर काम गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
अत्यन्त राम्रो लेख लेख्नुभएछ यो लेख अध्ययन गरेर सम्बन्धित निकायले चाँडोभन्दा चाँडो व्यवस्थित ढङ्गबाट हात्ती आतंक न्यूनीकरण गर्न जरुरी छ।