धानको इतिहास तथा असार १५

असार १५ अर्थात् राष्ट्रिय धान दिवस नेपाली किसानहरुको महत्वपूर्ण पर्व हो । असार १५ अगावै आउने भूमिराजका दिन भूमि पुजन गर्ने त्यस दिन खनजोत नगर्ने र असार १५ गतेबाट धान रोप्ने विशेष दिन हो।
नेपालका किसान दाजुभाइहरुले यसलाई सनातनदेखि नै पर्वको रुपमा मनाउँदै आएको इतिहास छ । सन २००४ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले अन्तर्राष्ट्रिय धान दिवसको प्रस्ताव पारित गरेपछि विश्वभरिकै राष्ट्रले राष्ट्रिय दिवसको रुपमा धान दिवस मनाउने गरेका हुन् ।

१७ वर्षअघि नेपाल सरकारले पनि यस दिनलाई औपचारिक रुपमा धान दिवस घोषणा गरी मनाउन थालेपछि त यस दिनले थप चर्चा–परिचर्चा पाउने गरेको पाइन्छ ।

धान वाली नेपालको मुख्य खाद्य वालीको रुपमा रहेको यहाँको इतिहास, सभ्यता र संस्कृतिसँग गाँसिनुका साथै जीवनयापनको अभिन्न अंग रहेकाले नै असार १५ वा धान दिवस एक उत्सवका रुपमा रहेको हो ।
विशेषतः गरेर यस दिन मौलिक नौमती बाजा बजाएर भूगोल क्षेत्र अनुसारका असारे गीत गाई धान रोप्ने चलन चलिआएको छ । पूर्व , मध्य , उपत्यका , पश्चिम र सुदूरपश्चिमका अलग अलग भाकामा असारे गीत गाउँदै रोपाहारहरुले रोप्ने , हातमा कोदाली लिएर छेउकुना मिलाउँदै आली चिल्ला बनाउँदै सम्याउने बाउसेले , कोही दादे लगाउने, जोत्ने , कोही व्याडमा बीउ काड्ने, थकाइ मेट्न रमाइलो गर्न एक अर्कामा हिलो पनि छ्याप्दै लोक लयमा गीत गाउँदै बडो उत्साहका साथ धान रोप्ने चलन छ ।प्रायः पूर्वतिर रोपाहारहरु यस भाकामा असारे गीत गाउने गरेको पाइन्छ ।

धानलाई रोप्नु छुपुमा छुपु हातैमा बीउ दिउला ।
अरुलाइ दिउला बोली र वचन तिमीलाइ जिउ दिउला ।
भारो र पर्म साथी र संगी आपसमा मिलेको ।
याद आउन थाल्यो दवदबे हिलो धान रोपी हिडेको ।
गाइको दाम्लो भैंसीको दाम्लो किलोको किलै छ।
अलैची दाना बाँडौला भन्थे हात मेरो होलै छ ।

आदि आदि तुक्का मिलाएर दोहोरी खेल्ने बेठी गीत स्वर ताल धुनमा नाच्ने खलो गरोमा पुगेपछि विचमा बीउको मुठो नै राखेर नाच्दै रोप्ने एक मौलिक संस्कृति नै हो नेपालको धान रोप्ने चलन ।
यसरी परम्परादेखि आज आधुनिक युगमा आइपुगेका छौ

धानसँग सम्बन्धित विविध विषयलाई उजागर गर्नुका साथै यसको महत्वलाई अझ दर्शाउन तथा सबैको ध्यान किसानतर्फ आकर्षित गर्न सक्नु आजको आवश्यकता रहेको छ । किसानहरु प्रोत्साहित हुन भन्ने उद्धेश्यले नै होला सायद नेपाललगायत एसियाका विभिन्न देशमा धान बचाऔं अभियान सशक्त रुपमा अगाडि बढ्दै गएको पाइन्छ ।राष्ट्रिय धान दिवस घोषणा गर्नुको मुख्य कारण पनि यहि हो ।
यसरी असार १५ वर्षाको सुरुवात्, मुख्य वाली धानको रोपाइँका साथै हाम्रो संस्कृति र सभ्यतासँग गाँसिएको महत्वपूर्ण दिन हो । सबैभन्दा मिठोमानीले खाद्यान्न धानको रोपाइँ खुशी र आनन्द अभिव्यक्त गर्ने एक सांकेतिक र सांस्कृतिक पर्वको रुप असार १५ हो ।

अहिले कृषि छाडेर शहर बजार देश विदेश जहाँ भए पनि हामी सबैको मानसपटमा बालापन वा युवा अवस्थाका मीठा सम्झनाहरु नविर्सनेगरी रहेका छन् । असार १५ भनेपछि दहि , चिउरा , कोला आँप आदि खाएको, हिलोमा खेलेको या रोपाइँ गीत गाएको प्रायः हामीमध्ये सबैलाई याद आउँछ। त्यसैले होला कृषिप्रधान तथा कृषकहरुको बाहुल्यता भएको नेपालमा आज पनि असार १५ को रौनकता र चर्चा किसानमा मात्र सीमित नभई सम्पूर्ण नेपालीमा छाउने गरेको छ ।

तर, समय परिवर्तन भएको छ । त्यो रौनक, आनन्द र महिमा कम हुँदै छ । खेतीसँग गाँसिएको जनसंख्या घट्दो छ । खेती किसानीमा रमाउने र रोपाइँ गर्दैको बेला वाली भित्र्याउने समय सम्झदै रमाउने माहोल पनि कम भएको छ । धानको महत्व र भातलाई प्रतिष्ठा मान्ने प्रचलन पनि हट्दै छ । अझ असारे भाका, हिलो खेल्न र दहि चिउरा खान रमाउने प्रचलन पनि कम हुँदै गएको अवस्थामा धान दिवस केही हदसम्म राहत पुगेको छ ।

मौसम फेरबदल, जलवायु परिवर्तन जस्ता कारण हाम्रो वर्षा असार १५ कै आसपासमा सुरु हुनुभन्दा पनि केहि अघि वा पछि सरेकोले महत्वपूर्ण रहेको असार १५को दिनले पनि उकाली र ओराली बेहोर्न बाध्य छ । अझ हाम्रो मुख्य खाद्य वाली धानखेतीसँग जोडिएका चुनौतिहरुको त पहाड नै बनेको अवस्था छ ।
असार १५ को चर्चा गरिरहँदा विभिन्न जिल्लामा भइरहेको मल, बीउ तथा सिंचाइको अभावका बारे पनि ध्यान जान सकेको अवस्था छैन । आज १८ औं धान दिवसमा आइपुग्दा पनि समस्या ज्युँका त्यही हुनु मान्यगणहरु धानका बीउका माला लगाएर अतिथि बन्ने दृष्य र चाहिनेभन्दा यथार्थभन्दा नाटकीयरुपी कार्यक्रमले किसानको सम्मान हो वा अपमान र हाँस्यास्पद हो भन्ने विषयहरु आउने गरेको छ ।
हामी अपेक्षा गरौ यी यस्ता असभ्य विकृति न्यूनीकरण होस् , किसानमा उत्पे्ररणा हौसला र मल बीउ सिंचाइ खेती गर्न समयानुकूल आधुनिक औजार सहुलियत होस् । खाली जमिन र बाँझो जग्गा राख्नेलाई निरुत्साहित गर्न सकियो । पढेलेखेका युवाहरुलाई कृषिमा आकर्षित गर्न सकियोस् यहि कामना रहोस् हामी सबैको ।

धानको इतिहासलाई हेर्दा धानको उत्पति र खेतीको पहिलो अभ्यासको वास्तविक समयबारे एकिन नभएपनि एसियामै मानव सभ्यता र खेतीपातीको विकासक्रम धानखेतीसँग जोडिएको पाइन्छ । हाम्रा सनातन शास्त्रमा समेत धान चामलको कुरा र नेपालको मुख्य खाना भात भन्ने उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
धानखेतीको प्रारम्भ लगभग ६ हजार बर्षअघि एसियाको हिन्दकुश हिमालयको फेदमा भएको मानिन्छ । धानखेती एसियामा खेती प्रणालीसँगै भित्रिएको दीगो बाली हो । त्यसैले एसियाली सभ्यता धानको खेतीको सुरुवातसँगै अगाडि बढेको पाइन्छ । एसियाको निधिका रुपमा रहेको धानको नेपाल र भारतमा आर्यन सभ्यताको विकास भएकै समयमा खेती गरिएको इतिहास पाइन्छ । यसका साथै पूर्वी एसियामा पनि धान आजभन्दा करीव ३ हजार बर्षअघि नै खेती गरिएको इतिहास रहेको जानकारहरुले बताउने गरेको पाइन्छ।
विस्तारै मध्य एसिया र यूरोपमा फैलिएको यो वाली युरोपमा लगभग २ हजार बर्षअघि र अमेरिकामा ३ सय बर्षअघि मात्रै सुरु भएको मानिन्छ ।

आज असार पन्ध्र मनाइरहँदा मुख्यतया तीन विषय हाम्रो सामु प्रमुख रहेका छन् । एक नेपालको सन्दर्भमा असार पन्ध्रको महिमा र यस विशेष दिनको महत्व । दोस्रो किसान अधिकार र यस दिनले उठाएका किसानका सवालहरु । तथा तेस्रो हाम्रो सभ्यता र संस्कृतिको रुपमा रहेको निधि मुख्य खाद्यवाली धान ।
अहिले आएर असार १५ पर्यटकीय पर्वको रुपमा समेत विकसित हुँदै गएको छ । हिलोमा रेसलिङ खेलेका, स्कुल र कलेजका विद्यार्थीले हिलो खेलेका तथा विदेशी पर्यटकहरु समेत यस दिनमा धान रोपाइँमा सरिक भएका र हिलो खेलेका तस्वीरले हाम्रो असार १५ रंगिने गरेको छ । यो खुशीकै कुरा भए पनि हामीले र मुख्यगरी किसानले मनाउने असार पन्ध्रको उद्धेश्य त्यतिमात्र होइन । हामी त्यसैमा रमेमा र गहनरुपमा नसोचे पछिल्ला केही वर्षमा देखिएझै असार १५मा अझ विकृति र विसंगति भित्रने, यो उल्लास र संघर्षको दिन भन्दा पनि एक काण्डको दिन बन्ने र हाम्रो बहस कृषि क्षेत्र, किसान, धान संस्कृतिबाट विमुख हुनेमा कुनै शंका छैन ।

त्यसैले आजका दिनमा हामीले कसरी नेपालको संस्कृति, खेतीपाती र धानको महिमासँग जोडिएको छ भन्नेबारे विश्लेषण गर्ने तथा आजको आवश्यकता, प्रतिकुलता र अवसरकाबारे छलफल र बहस चलाउन आवश्यक छ । असार १५ ले हामीलाई हाम्रो परिवेश र यहाँको इतिहासको बारेमा बताउँछ ।
त्यसैगरी यस दिनलाई किसान अधिकार दिवसको रुपमा पनि मनाइरहँदा के हाम्रो देशका बहुसंख्यक साना किसानका अधिकार प्राप्त भएका छन् या छैनन् यसतर्फ पनि ध्यानाकर्षण गर्न जरुरी छ । किसान अधिकार र खाद्य अधिकार बिना आधारभूत मानव अधिकार , आर्थिक तथा सामाजिक सांस्कृतिक अधिकार, महिला अधिकार तथा ग्रामीण जनसमुदायको अधिकार संरक्षण नहुने भएकोले यस दिनलाई मनाइरहँदा किसानको अधिकार प्राप्त गर्ने संघर्षको रुपमा समेत यसलाई लिन अति आवश्यक छ ।

केवल मानवलाई मात्र खाद्य होइन ,चराचर जगतमा रहेका सम्पूर्ण प्राणीहरुको लागि खाद्य चाहिन्छ । खाद्यलाई संरक्षण सम्बर्द्धन प्रबर्द्धन गर्ने जिम्मा नै हाम्रो हो । अझ नेपालमा विभिन्न चाडपर्व, रीतिरिवाज, संस्कार तथा सामाजिक—सांस्कृतिक जीवनका विविध पक्षहरु प्रत्यक्ष गाँसिएको खाद्यबालीहरु मध्ये सवैभन्दा महत्वपूर्ण खाद्य बाली धानको संरक्षण गर्नु, बीउका विभिन्न प्रजातिहरुको विकास गर्नु र आफ्ना मान्यता अनुकुलको वातावरणमा खेती गर्नु आजको अर्को महत्वपूर्ण कार्यभार पनि हाम्रो हो । असार १५ मनाइरहँदा यी कुरामा ध्यान जान जरुरी छ ।

धान एउटा यस्तो अचम्मको वनस्पति हो जुन पानीको अत्यन्त अभाव हुने मरुभूमिदेखि पानीले डुवेका सिमसार र समुन्द्र सतहदेखि ३ हजार मिटर उचाइको हिमालयको काखसम्म यसको खेती गरिन्छ । धान नेपाल र दक्षिण एसिया मात्र नभई पुरै एसिया महादेशको प्रमुख खाद्यवाली हो ।

करीव संसारको कूल धान उत्पादनको ९१ प्रतिशत हिस्सा एसियामा मात्र उत्पादन हुने गर्छ ।
यसलाई अझै बढी विश्लेषण गरेर हेर्ने हो भने यस मध्येको ५५ प्रतिशत धानको उत्पादन चीन र भारतका किसानहरुले मात्र गर्दछन् । एसियाबाहेक क्युवा, अमेरिका, अफ्रिका र यूरोपका विभिन्न देशमा पनि धानखेती गरिन्छ । यो एसियाको मुख्य बाली हो ।

धानको उत्पति एसियाको हिन्दकुश हिमालय तथा चीनको नदी तटीय भागमा भएको र एसियामा खेती प्रणालीसँगै धान खेती भित्रेकोले एसियाली सभ्यता धानखेतीको सभ्यता पनि भनिन्छ । यसैका धान एसियामा स्थायी बसोबास, लिपी, संख्या, प्रथम शहरहरु तथा मानव समाजको नयाँ युगको प्रारम्भ भयो ।
सनातन हिन्दु धर्मको विकासक्रमका साथै नेपालको संस्कृति र सभ्यतामा धानको अत्यन्त महत्व छ । हाम्रो लागि धान केवल खाना वा उपभोग्य बस्तु मात्र नभएर यो संस्कृति, पहिचान र इतिहाससँग गाँसिएको विषय हो । वेद लेखिनुपूर्व धानखेती गरिएको वेदमा उल्लेख छ । साली, ब्रिहि, सुका, सिमी र चुद्रा धान्य गरी पाँच जातका धानबारे ऋगवेदमा उल्लेख छ ।

एसियाली जनताको प्रतिष्ठा कायम गर्न, धान हाम्रो जीवनसंग गाँसिएकोले, खाद्य संप्रभुता कायम गर्न, जन्मँदा, मृत्युमा मात्र नभई हरेक चाडपर्व र परम्परामा धानको आवश्यकता पर्छ । त्यसैले धान खाद्य वालीको रुपमा पोषणका लागि मात्र नभई यसको चौतर्फी महत्वका कारण धानको संरक्षण गर्न आवश्यक छ

नेपालमा ६ हजार बर्षदेखि खेती गरिएको धान केवल मानिसहरुको दैनिक उपभोग्य बस्तुको रुपमा मात्र नभएर जनताको जीवन एवं जीवीकोपार्जनको आधारका साथै पौराणिक तथा साँस्कृतिक महत्वसँग पनि सम्वन्धित रहेको छ ।

तसर्थ नेपाल लगायत एसियाकै किसानहरुले आफ्ना परम्परागत, पौराणिक तथा सांस्कृतिक महत्वको सम्बन्धसँग गाँसेर जीवनको अभिन्न हिस्साका रुपमा यसलाई अंगीकार गर्दै आइरहेका छन् ।
छैठी, न्वारान, पास्नी, छेवर, व्रतवन्ध, विवाह जस्ता संस्कारमा धान र चामलको अत्यधिक प्रयोग मात्र हुने होइन, धानविना पूरा नै हुँदैनन् । विभिन्न चाडपर्व, पूजा आजामा धान अत्यावश्यक रहन्छ । हाम्रो संस्कृति अनुसार मृत्यु र मृत्युपश्चात् पनि धानको महत्व छ ।

जीवनको सुरुवातसँगै जन्म संस्कारमा यो आवश्यक पर्छ । टीका, चन्दन यसबिना अपूर्ण छ । पास्नी वा भात खुवाउने परम्पराले यहाँका मानिसको पहिलो आहार भात मान्दछ । न्वारन गर्न, ब्रतबन्ध, विवाह लगायतका सवै संस्कार धान, चामल र भातसँग गाँसिएका छन् । धानखेती प्रतिष्ठा, सम्पति र शक्ति सँग जोडिएको छ । नेपालमा लामो समयदेखि धानखेत हुनेहरु माथिल्लो वर्गमा रहेका छन् ।
भात खानु ढिंडो र आटो खानुभन्दा प्रतिष्ठाको कुरा रहेको छ । हाम्रा चाडपर्व धान विना अधुरा छन् । दशैको टिका र जमराको साथै अतिथि सत्कारको भोजन धानविना सम्भव छैन । रोदी, रोपाइँ जात्रा, न्वागी÷न्वाई, असार पन्ध्र धान—चामल विशेष पर्व नै हुन् । यी त यसको महिमा र हाम्रो जीवनसँग गाँसिएका केही उदाहरण मात्र हुन् ।

नेपालको कुल जमिनमध्ये ३५ प्रतिशतमा धानखेती गरिन्छ । देशको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा धानकोे योगदान सवैभन्दा बढी छ । तर दुर्भाग्य हामी औसतमा लगभग ३० अरबको धान वा चामल प्रतिबर्ष आयात गरिरहेका छौं । नार्क र त्यहाँका धान विशेषज्ञका अनुसार नेपालमा धानखेतीका प्रमुख समस्याहरुमा विशेषज्ञको अभाव, तराईको भूराजनीति, मूल्य, भण्डारण र प्रशोधनमा समस्या, आकासे पानीमा भर पर्नुपर्ने बाध्यता, बीउ, मल र अन्य आपूर्तिको अभाव, युवाको विदेश पलायन, जग्गाको खण्डीकरण, परम्परागत खेतीको अभ्यास, अनुसन्धानको कमी, अनुसन्धान र विकासमा तादम्यता नहुनु, जलवायु परिवर्तन आदि पर्दछन् ।

नेपालमा मुख्यगरी धान असार र असार श्रावण महिनामा रोपिए पनि ठाउँअनुसार नेपालको धानखेतीलाई हामी चैते धान, बर्षे धान (असार श्रावणमा लगाइने), भदैया धान, पछिल्लो धान वा खरुहान, वोरो धान र हिमाली धान गरी भन्न सक्दछौं । हिमाली धान फाल्गुणतिर रोपिन्छ भने वोरो धान मंसिर पुषमा रोपिन्छ ।
नेपालमा लगभग २ हजार जातका धान पाइने गरेको तथ्याङ्क नार्कले बताएको पाइछ । तर, तीमध्ये सयौं प्रजाति हराइसकेका छन् र अन्य लोप हुने क्रममा छन् । नार्कको अनुवंश बचाउने ठाउँ जीन बैंकमा २०० जति जातका बंश सरक्षण गरिएको छ भने केही अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान संस्था इरीको बैंकमा पनि रहेका छन् । तर, यी सबै धानका जात हाम्रा हुन् भनी हामीले आफ्नो पेटेन्ट अधिकार प्राप्त गर्न सकेका छैनौं । नेपालमा प्रसिद्ध धानहरुमा पोखरेली जेठो बुढो, सुनौलो सुगन्ध, लल्का वास्मती, कालो नीमग, जुम्ली मार्सी, जरायल वास्मति, घैया, अनदी आदि हुन् ।

स्वादमा पोखरेली जेठोबुढो, सुनौलो सुगन्ध, लल्का कालो गुडो, कालोनमक, जरायल वास्मती, चनानचुर, तिल्की, पाम्ली हाम्रा अमुल्य स्वाद र बास्नायुक्त धान हुन् । अनदी र पात्ले धानको प्रयोग औषधीको रुपमा प्रसिद्ध छन् । अनदी र थापाचिनीया धान बाढीले नबगाउने तथा बढी पानीले नबिगार्ने र सिमसारमा पनि हुने मानिन्छन् । जुम्ली मार्सी विश्वको सबैभन्दा उच्च ठाउँमा गरिने धानखेती हो । मन्सरा, अन्गा, मुट्मुर, गुर्दी जस्ता धान कम पानीको टारी खेतमा पनि लगाउन सकिन्छ ।
नालतुम्मे जस्ता धानका जातलाई घाम कम भएको छायाँ पर्ने ठाउँ तप्केनीमा पनि रोप्न सकिन्छ । जुम्ली मार्सी, छोमरोङ्ग, हिमाली धान आदि हिमाली क्षेत्रमा हुने जातहरु हुन् । धानका जातहरु मायाप्रेमका समेत प्रतिक समेत बनेका छन् ।

धानखेती परम्परागतवाट आधुनिक कृषि प्रणालीमा रुपान्तरण हुँदा नेपालमा जस्तै एसियाभर विभिन्न उत्पादनशील धानका प्रजातिको लोप हुँदै गैरहेका पाइन्छ । आधुनिक निगमिय खेतीले परम्परागत खेती प्रणाली र अनुवंशीय विविधताको द्रुत गतीमा क्षति गर्दै छ । यसले धान उत्पादनसँग जोडिएको सामाजिक सांस्कृतिक प्रणालीलाई कमजोर बनाउनुका साथै समुदायकोे अस्तित्व र धानखेतीको मौलिकता नाश हँुदैछ ।

हिजोका दिनमा आफ्ना मौलिक परम्परादेखि आएका मध्य पहाडी र तराईमा लाल धान , काटी धान गौरी धान , ठूलो मुसुली सानी मुसुली , टाइचन, आइरेट,कालो सेतो नुनिया , वासमती, ब्रेमफुल , नामका आदि नाम धानका मंसिरमा बल्याएर बीउ राख्ने ,बीउ जोगाउने चलन थियो। भूगोलअनुसार धान रोप्ने गरिन्थ्यो ।तर आज हाइब्रेडका नामका धानका बीउ बल्याएर राख्दा हँुदैन तसर्थ आधुनिककरण सगै धानका बीउ मासिदै छन् ।कुनै दिन नेपालमा यो स्थिति आउन सक्छ हामीसँग जमिन हुन सक्छ, तर बीउ नहुन सक्छ , बीउमा परनिर्भर यदि भएमा नेपालको स्वाधिनतामा नै आँच आउने देखिन्छ । नेपाल बीउविजन जोगाउन धान वाली र अन्य नगदे बालीका बीउ संरक्षण् गर्न लाग्न जरुरी छ । धानको किसानले जनसंख्या बृद्धि र धानको उत्पादनको बृद्धिलाई तुलना गर्ने हो भने यसले केहि समयपछि ठूलो अभाव सृजना गर्ने देखिन्छ । जहाँ धान मुख्य वालीको रुपमा छ त्यहाँकै जनसंख्या बृद्धि उच्च छ ।

नेपाली संस्कृतिमा भातको महत्व बढी छ । नेपालमा विशेषतः गरेर उच्च वर्गदेखि मध्यम वर्ग , सामान्य वर्गले भातलाई नै प्राथमिकता दिएको पाइन्छ । आज भोलि चाहिँ अन्य खाद्य प्रयोग भएता पनि प्राथमिकतामा भात नै छ ।

अन्त्यमा, नेपाल मात्र नभई एसियामै धान दिवस, असार १५ तथा नीधिको रुपमा रहेको धानको महत्व अपार छ । तर असार १५ मनाइरहँदा पनि यदि हामीले गम्भीर भएर यी विषयमा नसोची मात्र औपचारिकतामा रमायौं खेतमा रोप्ने धानको बीउ गलामा लगाएर दुलाहा दुलहीझै रङ्गिएर विकृति नफैलाऔं । आफै शर्मिन्दा हुने र एक दिने तामझाम गरियो भने यसले हामीलाई गलत दिशामा लग्ने छ । धान दिवसले धान बचाऔं किसान वर्गको गारिमा बढाऔं

धान उत्पादन वृद्धि,खाद्य सुरक्षा आत्मनिर्भर सम्बृद्धि भन्ने यस वर्षको नारालाई सफल पारौ , केवल नारामा सीमित नहोस् । किसान दाजुभाइ दिदीबहिनी हरुमा उप्रेरणा जगाऔं ।खाली जमिन , बाझो जमिन नराखौं, कृषिमा आधुनिकीकरण गरौ , पढालेखा युवा वर्गलाई कृषि क्षेत्रमा आकर्षित गर्ने गुरुयोजना बनुन् । कृिष अभियानलाई बलियो बनाउनुका साथै किसान अधिकार सुनिश्चित गर्ने तथा मल, बीउ लगायतका किसानका तात्कालिक समस्या समाधान गर्दै खाद्य सम्प्रभुता प्राप्त गर्ने र कृषिको रुपान्तरण गर्ने लगायतका पक्षमा ध्यान आकृष्ट गर्न सफल रहोस् । असार १५ एवं धान दिवसको हार्दिक शुभकामना । जय धान दिवस ! जय किसान ! जय मौलिक पर्व १५ असार ।