नेपाली पात्रोको असार महिनाको १५ गते पानी परेका बादलले आकाश ढाकेको हुन्छ । हरियाली डाँडाका छेउमा मानिसहरू धान खेतमा व्यस्त हुन्छन् । यो त्यो दिन हो जुन हाम्रो कृषि संस्कृतिको मेरुदण्ड बनेको छ । तर आजको यो दिनले के साँच्चै त्यही पुरानो गरिमा बोकेको छ जुन हाम्रा पुर्खाहरूले दिएका थिए? यो प्रश्न हामी सबैले सोच्नुपर्ने बेला भएको छ ।
धान दिवसको ऐतिहासिक सुरुवात र महत्व
“हरियो डाँडा माथि हलो जोत्ने साथी……..“ जनकवि केशरी धर्मराज थापाको यो मधुर आवाजले कहिले नेपालीको हृदयमा प्रेमको तरंग जगाउँथ्यो । उहाँका गीतहरूमा असारको मिठास, धानको खेतको सुगन्ध पाइन्छ । २०६१ सालमा तत्कालीन सरकारले असार १५ लाई राष्ट्रिय धान दिवसको रूपमा घोषणा गरेको थियो । उद्देश्य थियो स्पष्ट र सरल – धान उत्पादनलाई प्रोत्साहन दिने र किसानको सम्मान गर्ने ।
धान नेपालको मुख्य खाद्यान्न मात्र होइन, यो हाम्रो सभ्यताको आधार हो। यसको उत्पादनले देशको खाद्य सुरक्षामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। कृषि उत्पादन सम्बन्धी सर्वेक्षण अनुसार नेपालमा वार्षिक करिब ५५ लाख मेट्रिक टन धान उत्पादन हुन्छ। यो संख्या महत्वपूर्ण छ तर यसभन्दा पनि महत्वपूर्ण छ यो बालीले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान जोगाएको छ ।
धान नेपालको भौगोलिक विविधताको प्रतिबिम्ब पनि हो । तराईका फाँटहरूदेखि पहाडका भिरालो खेतहरूसम्म, हरेक ठाउँमा धानको रूप फरक छ । जेठो बाली, सुगन्धित चामल, कालो धान – यी सबै हाम्रो जैविक विविधताका खजाना हुन् । तर के हामीले यी सम्पदाहरूको सही मूल्याङ्कन गरिरहेका छौं ?
हिजोका सुनौला रोपाइँका दिनहरू
सरकारी घोषणा हुनुअघि नै असार १५ हाम्रो परम्परागत रोपाइँको दिन थियो । यो केवल एक मिति मात्र थिएन, यो उत्सव थियो, यो मिलन थियो, यो सहयोगको प्रतीक थियो । पुरानो समयमा यो साँच्चै किसानको उत्सव थियो जहाँ समुदायको हरेक व्यक्तिको सहभागिता हुन्थ्यो ।
बिहान सबेरैदेखि गाउँका मानिसहरू खेतमा जम्मा हुन्थे । धानको बिउ छर्दै “रोपाइँ गीत“ गाउँथे। महिलाहरूले “हरियो वन हरियो वन“ गाउँदै खुशीले काम गर्थे । ती गीतहरूमा प्रेमको माधुर्य, श्रमको गरिमा, प्रकृतिसँगको तादाम्यता रहेको पाइन्थ्यो ।
त्यो बेला असार १५ वास्तविकमा सहयोग र सामुदायिकताको प्रतीक थियो । “पर्म“ भनिने पारस्परिक सहयोगको संस्कार यसै दिनबाट सुरु हुन्थ्यो । छिमेकीहरू एकअर्काको खेतमा सहयोग गर्थे ।
आज तिम्रो खेत, भोलि मेरो खेत – यो भावनाले सबैलाई एकै डोरीमा बाँध्थ्यो । युवाहरू मादल ढोलक बजाउँदै नाच्थे । तिनीहरूका पाइलाहरूमा उमङ्ग, जीवनशक्ति देखिन्थ्यो ।
साँझमा सबै मिलेर खाना खान्थे । ती भोजहरूमा छ भाइचाराको स्वाद, सामुदायिकताको मिठास भेटिन्थ्यो । खुशी र सन्तुष्टिले भरिएको हुन्थ्यो हरेकको अनुहार । यो मात्र काम गर्ने दिन थिएन, यो सम्बन्ध बनाउने, प्रेम बाँड्ने र एकअर्कालाई चिन्ने दिन थियो ।
त्यस बेलाका बुढापाकाहरूले भन्थे – “धान रोप्दा मन राम्रो बनाएर रोप्नुपर्छ, नत्र चामल तीतो हुन्छ।“ यो केवल अन्धविश्वास थिएन, यो हाम्रो पूर्वजहरूको गहिरो दर्शन थियो जसले काम र मानसिकतालाई जोडेर हेथ्र्यो ।
आजको दिनहरूको वास्तविकता
तर आज असार १५ को नाम सुन्दा मानिसहरूको मनमा के आउँछ? राजनीतिक नेताहरूको भाषण, मञ्चको कार्यक्रम, र मिडियाको कभरेज। धानको खेतमा मन्त्री, सांसद, पार्टीका नेताहरू पुगेर कृत्रिम रूपमा धान रोप्ने नाटक गर्छन् । फोटो खिचाएर, भिडियो बनाएर फर्किन्छन् । यो तस्बिरहरू अर्को दिन अखबारको पहिलो पन्नामा आउँछन् तर वास्तविक किसानको घाम र पानीमा डुबेको त्यो हात कहीं देखिँदैन ।
यी नेताहरूले बोलेका भाषणहरूमा किसानको कुरा गर्छन् तर अर्को दिन ती भाषणहरू बिर्सिन्छन् । नीति निर्माणमा किसानको सहभागिता हुँदैन । बजेटमा कृषिको हिस्सा कम हुँदै जान्छ । यो विडम्बना होइन त के हो?
युवायुवतीहरूमा त अर्कै होडबाजी छ । उनीहरूका लागि असार १५ टिकटक, इन्स्टाग्राम, फेसबुक र अन्य सामाजिक मञ्चहरूमा कन्टेन्ट बनाउने अवसर मात्र बनेको छ। धान खेतमा पुगेर रिल, स्टोरी र शर्ट भिडियो बनाउँछन् । ट्रेन्डिङ ह्यासट्याग लगाएर पोस्ट गर्छन् । ३म्जबलम्ष्धबक, ३त्चबमष्तष्यलबल्भिउब,ि ३च्ष्अभम्बथ जस्ता ट्यागहरू प्रयोग गरेर भाइरल हुने कोसिस गर्छन् ।
तर वास्तविक रोपाइँको काममा सहयोग गर्दैनन् । भिउज, लाइक, शेयर र कमेन्ट पाउने चाहना मात्र छ । धान दिवसलाई इन्फ्लुएन्सर बन्ने अवसरको रूपमा हेर्छन् । केहीले त धान खेतको कुनामा उभिएर फोटो खिचाउँछन् तर हातमा माटो लाग्न दिँदैनन् । यो कस्तो विडम्बना हो ?
सामाजिक सञ्जालमा धान दिवसको विकृति
आजकल सामाजिक सञ्जालमा असार १५ को दिन हजारौं पोस्टहरू आउँछन् । तिमध्ये अधिकांश केवल देखावटी छन् । कतिपयले त स्टुडियोमा बसेर नकली धान खेतको पृष्ठभूमिमा फोटो खिचाउँछन् । कतिले पुराना फोटोहरू रीसाइकल गरेर आफ्ना भनेर पोस्ट गर्छन् ।
इन्फ्लुएन्सरहरूले स्पन्सर्ड पोस्टहरू गर्छन् । धान दिवसको नाममा विभिन्न कम्पनीहरूले आफ्ना उत्पादनहरूको प्रचार गर्छन् । यो व्यापारीकरण हाम्रो संस्कृतिलाई कत्तिको हानि पु¥याइरहेको छ, हामीले सोच्नुपर्छ ।
युवाहरूले “धान रोप्दै“ भन्दै पोस्ट गर्छन् तर तिनीहरूको हातमा माटो छैन, पाउमा हिलो छैन । यो केवल नक्कल हो, केवल देखावटीपन हो । साँचो धान रोप्ने किसानहरूको फोटो खिच्ने समय तिनीहरूसँग छैन किनभने तिनीहरू वास्तविक काममा व्यस्त छन् ।
वास्तविक किसानहरूको अवस्था
वास्तविक किसानहरू अझै पनि पुरानै तरिकाले धान रोपिरहेका छन्। तर उनीहरूको आवाज कहीं सुनिँदैन। मिडियामा केवल राजनीतिक नेताहरूको चर्चा र युवाहरूका भाइरल भिडियोहरूको कुरा मात्र हुन्छ। पुरानो परम्पराप्रति उदासीनता बढेको छ।
किसानहरूले सामना गर्नुपर्ने समस्याहरू अनगिन्ती छन्। मलखाद महंगो भएको छ, बीउ भेटिँदैन, पानीको अभाव छ, बजार नजिक छैन। तर यी समस्याहरूको चर्चा असार १५ को कार्यक्रमहरूमा हुँदैन। केवल भाषणहरू हुन्छन्, आश्वासनहरू दिइन्छन् तर कार्यान्वयन हुँदैन।
साना किसानहरूले बीमा गराउन पैसा छैन। प्राकृतिक प्रकोपले बाली नष्ट भए पनि क्षतिपूर्ति पाउँदैनन्। युवाहरू खेती छोडेर विदेश जान्छन्। यो कस्तो अवस्था हो ! एकातिर धान दिवसको उत्सव र अर्कातिर किसानको रुवाबासी।
केही तथ्यहरू र आंकडाहरू
नेपालमा धान उत्पादनमा संलग्न परिवारको संख्या करिब २० लाख छ। यो संख्या देशको जनसंख्याको एक महत्वपूर्ण भाग हो। तराईमा मुख्यतः धान खेती हुन्छ भने पहाड र हिमालमा पनि केही क्षेत्रमा धान उत्पादन गरिन्छ। कुल कृषि जग्गाको ५०% भन्दा बढी धान खेतीमा प्रयोग हुन्छ।
तर यी तथ्यहरूभन्दा राजनीतिक भाषणहरू बढी चर्चामा आउँछन्। मिडियाले पनि यी वास्तविक तथ्यहरूलाई उजागर गर्नुको सट्टा नेताहरूको फोटो सेसनलाई बढी प्राथमिकता दिन्छन् ।
नेपालमा प्रतिहेक्टर धानको औसत उत्पादन ३.५ मेट्रिक टन छ। यो संसारिक औसतभन्दा कम छ। यसको मतलब हाम्रो उत्पादकत्वमा सुधारको गुञ्जाइस छ। तर यसका लागि चाहिन्छ उन्नत प्रविधि, राम्रो बीउ र किसानलाई तालिम। यी कुराहरू धान दिवसको नारामा मात्र हुन्छन्, व्यवहारमा आउँदैनन्।
राजनीतिक कार्यकर्तालाई खुशी पार्ने मेलो
अस्ति भर्खर माननीय चन्द्र भण्डारीले संसदको रोस्टममा उभिएर कृषकहरूको विषयमा कुरा गर्दै भने – “अनुदान त अनुदान मात्रै हो, त्यो अनुदान त काठमाडौंमा घर भएका नौ जना मान्छेले मात्र पाउँछन्।“ यो भनाइले झल्काउँछ कि हाम्रो कृषि नीतिमा कति ठूलो समस्या छ।
त्यही भएर त आजकल कृषि पेशामा संलग्न किसानहरू अन्ततः विदेशिनु बाध्य भएका छन्। जुन हातले धान रोप्थ्यो, त्यही हात आज मलेसिया, कतार, दुबईमा कन्स्ट्रक्सनको काम गरिरहेको छ। यो कस्तो विडम्बना हो!
आजकल असार १५ राजनीतिक पार्टीहरूको प्रदर्शनको मञ्च बनेको छ। हरेक पार्टीले आफ्नो कार्यक्रम गर्छ। भाषणमा किसानको कुरा गर्छन् तर वास्तविकतामा आफ्नो पार्टी प्रचार मात्र गर्छन्। एक नेताले भन्छन् “कृषिमा क्रान्ति ल्याउनेछौं“, अर्काले भन्छन् “किसानलाई आत्मनिर्भर बनाउनेछौं“। तर यी सबै केवल हावा–हवाईका कुराहरू छन्।
कार्यकर्ताहरू यस्तो कार्यक्रममा भेला भएर खुशी हुन्छन्। उनीहरूका लागि यो चुनावी तयारीको अवसर हो। धान दिवसको मूल उद्देश्य भुलेर राजनीतिक स्वार्थलाई प्राथमिकता दिन्छन्। कार्यकर्ताहरू दाल र मासुमा मस्त भएर नाच्छन्, ताली बजाउँछन्। तर वास्तविक किसानको समस्याको कुरा गर्दैनन्।
मिडियाको भूमिका
मिडियाले पनि यस दिनलाई सामान्यीकरण गरेको छ। समाचारमा नेताहरूको फोटो आउँछ, तिनीहरूका भाषणहरू प्रसारण हुन्छन्। तर वास्तविक किसानको कथा, तिनीहरूको संघर्ष, तिनीहरूको सफलताका कथाहरू गायब छन्।
टेलिभिजनमा धान दिवसका कार्यक्रमहरू देखाइन्छन् तर ती अधिकांश राजनीतिक इभेन्टहरू हुन्छन्। वास्तविक धान खेतमा काम गरिरहेका किसानहरूको भिडियो खिच्ने पत्रकारहरू थोरै छन्। यो पत्रकारिताको दुर्भाग्य हो।
रेडियोमा पुराना असारे गीतहरू बजाइन्छन् तर तिनका शब्दहरूको अर्थ बुझाउने कार्यक्रम हुँदैनन्। अनलाइन पोर्टलहरूमा धान दिवसका सम्बन्धमा क्लिकबेट शीर्षकहरू लेखिन्छन् तर गहिरो विश्लेषण हुँदैन।
शिक्षा जगतमा धान दिवसको अवस्था
स्कूल कलेजहरूमा पनि असार १५ मा कार्यक्रम हुन्छन्। तर ती कार्यक्रमहरू पनि नाम मात्रका हुन्छन्। विद्यार्थीहरूलाई धान खेतीको वैज्ञानिक पक्ष सिकाउने कम, नाच गीतको कार्यक्रम बढी हुन्छन्।
केही स्कूलहरूले धान रोप्ने कार्यक्रम गर्छन् तर त्यो पनि केवल एक दिनको गतिविधि मात्र हुन्छ। बालबालिकाहरूलाई कृषिको महत्व, धानको प्रकार, वैज्ञानिक खेती पद्धति जस्ता कुराहरू सिकाउनुपर्ने ठाउँमा केवल फोटो खिचेर फेसबुकमा पोस्ट गर्ने काम मात्र हुन्छ।
विश्वविद्यालयहरूमा कृषि अनुसन्धान हुन्छ तर त्यो धान दिवससँग जोडिँदैन। यो अवसरलाई प्रयोग गरेर नयाँ अनुसन्धान, नयाँ प्रविधि प्रस्तुत गर्न सकिन्थ्यो तर हुँदैन।
कलाकारहरूको योगदान र समस्या
नारायण गोपाल, धर्मराज थापा, तारा देवी जस्ता कलाकारहरूले असारमा धेरै मधुर गीतहरू गाएका छन्। “असार महिनामा आउँदैछ काग“, “हरियो वन हरियो वन“ जस्ता गीतहरूले धान खेतीलाई कलाको माध्यमबाट जीवन्त बनाएको छ। तर आजका कलाकारहरूले यस परम्परालाई कायम राख्न सकेका छैनन्।
आजका कलाकारहरू पनि धान दिवसको नाममा कार्यक्रम गर्छन् तर ती कार्यक्रमहरू व्यावसायिक हुन्छन्। पुराना गीतहरूको रिमिक्स बनाएर युट्युबमा अपलोड गर्छन्। तर त्यसमा पुरानो मिठास हराउँछ।
समाधानका उपायहरू
यो समस्याको समाधान असम्भव छैन। पहिले हामीले धान दिवसको मूल उद्देश्यलाई बुझ्नुपर्छ। यो दिन केवल सरकारी छुट्टी वा राजनीतिक कार्यक्रमको लागि मात्र होइन। यो हाम्रो कृषि संस्कृतिको उत्सव हो।
सरकारले वास्तविक नीति बनाउनुपर्छ। किसानहरूलाई सहुलियतमा मल, बीउ उपलब्ध गराउनुपर्छ। बीमाको व्यवस्था गर्नुपर्छ। बजारसम्म पुग्ने सडकको व्यवस्था गर्नुपर्छ। कोल्ड स्टोरेज बनाउनुपर्छ।
मिडियाले वास्तविक किसानको कथा भन्नुपर्छ। सफल किसानहरूको उदाहरण प्रस्तुत गर्नुपर्छ। आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरेर कसरी धान उत्पादन बढाउन सकिन्छ भन्ने कुरा जनतालाई बताउनुपर्छ।
युवाहरूले सामाजिक सञ्जालको सदुपयोग गर्नुपर्छ। केवल दिखावटी पोस्ट नगरेर वास्तविक जानकारी साझा गर्नुपर्छ। कुनै सफल किसानको कथा सुनाउनुपर्छ। कुनै नयाँ प्रविधिको बारेमा जानकारी दिनुपर्छ।
शिक्षा जगतले पनि आफ्नो भूमिका खेल्नुपर्छ। विद्यार्थीहरूलाई प्रयोगात्मक रूपमा कृषि सिकाउनुपर्छ। स्कूलमा किचन गार्डेन बनाउनुपर्छ। कृषि विज्ञानलाई रोचक बनाउनुपर्छ।
भविष्यको दिशा
असार १५ केवल एक दिन मात्र होइन, यो हाम्रो कृषि नीतिको दिशा निर्धारण गर्ने दिन हुनुपर्छ। यो दिनमा भर्याङ्ग गरेर वर्षभरि बिर्सिने होइन, यो दिनदेखि वर्षभर कृषिको पक्षमा काम गर्ने संकल्प लिनुपर्छ।
हामीले आर्गानिक फार्मिङलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ। नेपालको जैविक खाद्यान्नले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पनि ठाउँ पाउन सक्छ। यसका लागि गुणस्तर नियन्त्रण, प्रमाणीकरण र मार्केटिङको व्यवस्था गर्नुपर्छ।
कृषि पर्यटनको विकास गर्नुपर्छ। विदेशी पर्यटकहरूलाई धान रोप्ने अनुभव दिन सकिन्छ। यसले पर्यटन र कृषि दुवै क्षेत्रलाई फाइदा हुन्छ।
आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्छ। ड्रोनबाट बीउ छर्ने, ट्रयाक्टरबाट रोप्ने, मिसिनबाट काट्ने जस्ता प्रविधिहरूले श्रमको बचत गर्छ र उत्पादन बढाउँछ।
निष्कर्ष
असार १५ धान दिवसलाई फेरि आफ्नो मूल रूपमा फर्काउनुपर्छ। २०६१ सालमा यो दिन घोषणा गर्दाको उद्देश्य थियो धान उत्पादनलाई प्रोत्साहन दिने र किसानको सम्मान गर्ने। नारायण गोपाल र धर्मराज थापाका असारे गीतहरूको मधुरताले राजनीतिक कोलाहललाई मौनता दिनुपर्छ। धानको हरियाली जस्तै यो दिन लाई सबै मिलेर हरियाली बनाउँ स्वस्थ बनाउँ स्वस्थ खाउँ यही शुभकामना। प्रतिदिन दैनिक सम्पूर्ण टिमको तर्फबाट ।
