तुलसी किन रोप्ने
वनस्पति बोटविरुवामध्ये सबैभन्दा उपयोगी सनातन धर्म संस्कृतिको मूल्यमान्यता अनुसार महत्वपूर्ण रुपमा मानिदै आएको तुलसी हो । जति सनातन धर्ममा यसको महत्व दर्शाइएको छ त्यति नै महत्व वैज्ञानिक पक्षमा समेत रहेको छ ।
आज हरिशयनी एकादशी व्रत (तुलसी रोप्ने) । चतुर्मास व्रत आरम्भ भएको दिन हो ।
नेपाली पात्रो ‘पञ्चाङ्ग’ अनुरूप एउटा पूर्ण चन्द्रमा पुनः नयाँ चन्द्रमा भएर आकाशमा उपस्थित हुन लगाउने समयलाई पन्ध्र वटा समान समय भागमा विभाजन गरिएको छ । चन्द्रको प्रत्येक चलायमान समय भागलाई तिथि भनिन्छ । चन्द्रको अवस्थिति अनुसार तय गरिएको तिथिको एघारौँ दिनलाई एकादशी भन्ने गरिन्छ ।
वैदिक सनातन हिन्दू धर्ममा एकादशीलाई भगवान विष्णुको उपासना गर्ने दिनका रूपमा लिइदै आइएको छ । भविष्योत्तर पुराणमा एकादशीहरूको महिमा प्रष्टसँग वर्णन गरिएको छ । व्रत बस्ने, भजन गर्ने, एकादशी महात्मय कथा श्रवण गर्ने र जप, होम आदि गर्ने चलन समेत परम्परादेखि नै चलिआएको छ ।
आषाढ शुक्ल–पक्षमा पर्ने हरिशयनी एकादशीलाई एउटा महत्वपूर्ण एकादशीका रूपमा वैदिक शास्त्रहरूमा व्याख्या गरिएको पाइन्छ । कहिँकतै ग्रन्थहरू र जनउक्तिमा पनि यस एकादशीलाई देवशयनी एकादशी पनि भन्ने गरेको पाइन्छ । श्रृष्टिकर्ता भगवान हरि अर्थात् विष्णु यस एकादशीबाट चार महिनाका लागि पातालमा शयन (सुत्न) जाने विश्वास गरिन्छ । त्यहीकारण यस एकादशीलाई हरिशयनी एकादशी या देवशयनी अथवा असारे एकादशी पनि भन्ने गरिन्छ ।
यस दिन चीर निन्द्रामा गएका भगवान् हरि चतुर्मास सकी एकैचोटि कार्तिक महिनाको हरिबोधिनी एकादशीमा मात्र जागा हुने जनविश्वास रहेको छ । हरिशयनी एकादशीलाई तुलसीरोपण दिवस भनेर बुझिन्छ ।निर्जला एकादशीको दिन छरेको तुलसीको बीउलाई आजको दिन रोप्दै पूजा गरिन्छ ।
हरेक सनातनी ( हिन्दु) धर्ममा आस्था विश्वास गर्नेहरुको घरको प्रायः मुल ढोकाको दाहिनेपट्टि पारेर तुलसाको मठ बनाएको हुन्छ । तुलसाको मठले समेत सनातनी धर्ममा आस्था राख्नेको घर हो भनी यसले संकेत समेत गरेको हुन्छ ।कतिपय अवस्थामा चाहिँ शहरीकरण हुँदै जाँदा मुल ढोकाको दाहिनेपट्टि रोप्न सहज र अनुकूल नमिले अनुकूलता अनुसार रोप्ने गरेको पाइन्छ ।तर यसको वैज्ञानिक पक्ष , धार्मिक पक्ष, स्वास्थ्य क्षेत्र र वातावरण आदि क्षेत्रमा तुलसीबाट हुने फाइदालाई जन–जनमा पु¥याउन सके अझ सबै लाभान्वित हुने र तुलसी सबैले रोप्ने नै छन् ।
सनातन धर्ममा तुलसी रोप्दा भगवान् विष्णुको प्रतीकको रूपमा लिइन्छ । तुलसीविना भगवान विष्णुको कुनै पनि पूजा आराधनाले पूर्णता पाउँदैन । तुलसी अति उपयोगी वनस्पति हो, यसको पात होस् या फूल सबैले उपयोगी औषधिको काम गर्दछन् ।
तुलसी रोपेको घर तीर्थ समान समान हुन्छ ।तुलसी डाँठको मालामा प्रयोग गरिन्छ । तुलसीको मालाको बडो महत्व छ ।साथै रुघाखोकी, ज्वरो जस्ता थुप्रै बिरामीहरूको उपचारमा तुलसी, घरेलु औषधिका उपयोगमा ल्याउने गरिन्छ । तुलसी घरमा रोप्नाले घर वरपर नकारात्मक ऊर्जाहरू नास हुने , वर्षा हुने, स्वच्छ वातावरण हुने मान्यता पनि छ । वैज्ञानिक पक्षले आज झन् तुलसीको निक्कै महत्व बढेको छ । त्यसैले पनि होला हरिशयनी एकादशीमा पूजा अर्चना र व्रत बस्नाले सम्पूर्ण पापको मोचन हुने र सुकर्म फल प्राप्त हुने विश्वास रहिआएको छ । ‘भविष्योत्तर’ पुराणमा उल्लेख भएअनुसार सर्वप्रथम यो एकादशीको महिमा भगवान ब्रह्माले नारदजीलाई भनेको र पछि युधिष्ठिरले भगवान कृष्णलाई पनि सुनाएको उल्लेख गरिएको छ ।
शास्त्रीय कथन अनुसार, एकादेशमा एउटा सम्पन्न राज्यमा एकजना धार्मिक राजा मन्दाताले शासन गर्ने गर्थे । तर लगातारका तीन वर्षको खडेरीले गर्दा त्यस राज्यमा समस्या उत्पन्न भएको थियो । नदी–नाला सुक्न थालेका थिए । रुख विरुवाहरूले हरियाली गुमाइसकेका थिए ।राजाका अपराधका कारणले गर्दा पनि राज्य र नागरिकले समस्या भोग्छन् भन्ने मान्यता थियो ।
त्यसपछि राजा मन्दाताले आफ्नो कुनै गल्तीका कारणले वर्षाका देवता भगवान् नारायण आफूसँग रिसाउनुभएको ठानी जति गर्दा पनि उनी आफूबाट भएको भूल पत्ता लगाउन सकिरहेका थिएनन् । एक दिन राजाले अंगीरा नामका ज्ञानीलाई भेटेर समस्याको समाधानका रूपमा हरिशयनी एकादशीको महिमाबारेमा थाहा पाउँछन् ।
यस एकादशीको दिन पूजा अर्चना र व्रत बसेपश्चात् राज्यमा वर्षा भएको जनविश्वास छ । यी कथाहरूले जेसुकै भनेपनि राम्रो र सत्य–कर्म मानव जीवनको अमूल्य सम्पत्ति हो । सनातन कालदेखि नै ऋषि महर्षीहरुले खोज अनुसन्धान गरि मानवलाई आवश्यक पर्ने वातावरणलाई शुद्ध बनाउने स्वथ्य रहने यस्ता महत्वपूर्ण वनस्पतिको खोजले हामीलाई सुरक्षित र गौरवान्वित बनाएको छ ।
चतुर्मास व्रत आरम्भ
हरिशयनी एकादशीदेखि हरिबोधनी एकादशीसम्मका चार महिना भगवान विष्णुले शयन गरेको अवस्थालाई चतुर्मास भनिन्छ । यस बेला भगवान विष्णुले आफू शयन गर्ने हुँदा भगवान शिवलाई आफ्नो कार्यभार सुम्पेका हुन्छन् । तसर्थ, धार्मिक मान्यता अनुसार आजको दिनदेखि श्रद्धालुहरूले विशेषगरी भगवान शिवको पूजा–आजा गरी व्रत बस्ने गर्छन् ।
भगवान विष्णु शयन गर्ने यो चार महिनाभित्र श्रावणी व्रत, गणेश चतुर्थी, हरितालिका तिज, ऋषिपञ्चमी, नागपञ्चमी, नवरात्री, कोजाग्रत पूर्णिमा, गोवर्धन पूजा आदि जस्ता थुप्रै दिनहरूमा बसिने व्रतहरू चतुर्मास व्रत हुन् । यो चार महिनाको समयमा आफ्नो शारीरिक र मानसिक अवस्थाले साथ दिएसम्म व्रत बस्नु शुभ फलदायी हुने मान्यता रहेको छ
असार शुक्ल एकादशीका दिन अर्थात् आज घरमा तुलसीको बिरुवा रोपी पूजा शुभारम्भ गरेर आजको एकादशीसहित चतुर्मास व्रतको सुरुवात गरिँदैछ । असार शुक्ल एकादशीदेखि कात्तिक शुक्ल एकादशीसम्मका समयलाई चतुर्मास भनिन्छ । कात्तिक शुक्ल एकादशी अर्थात् हरिबोधिनी एकादशी वा ठूलो एकादशीका दिन तुलसीको दामोदरसँग विवाह गरेपछि चतुर्मास सकिन्छ ।
विष्णु भगवान चीर निन्द्रामा सुतेको बेला अर्थात् चतुर्मासभरि कुनै पनि मङ्गल कार्यहरू कार्य लगन तथा मुहुर्तहरू हुन्छन् । यसरी सनातन कालदेखि नै अन्य वनस्पतिभन्दा तुलसीको महिमा र महत्व त्यसैकारण घर–घरमा तुलसी रोपिन्छ ।
