मानव बसोबासको इतिहास भनेको वस्तुतः ठाउँ र समयको अन्तरसम्बन्धको कथा हो । झापाको भूमिमा मानव बसोबासको इतिहास हेर्दा समय र स्थानको अद्भुत संवाद देख्न सकिन्छ । यहाँका पुरातन राजमार्गहरूमा कहिले मेची नदीका किनारमा बसेका राजवंशी , सन्थाल , मेचे र धिमालहरूका खुट्टाको छाप थियो भने आज त्यही ठाउँमा आधुनिक सभ्यताका चिन्हहरू फैलिएका छन् ।
“दूधे कैजलेको तरी” एक जादुई संग्रहालय सरह छ जहाँ हरेक खेतले आफ्नो मनमोहक कथा सुनाउँछ । कुनै बेला यहाँ हात्तीका बथान मस्तमस्त हिँड्थे, बाघका गर्जनाले जंगलमा गुञ्जन फैलाउँथे र सम्साँझै स्यालका मधुर कराइले वातावरण सुगन्धित बनाउँथे । यही रमणीय ठाउँमा मानिसहरूले प्रकृतिसँग अटुट मित्रता कायम गरेर जीवन बिताउने सुन्दर तरिका अपनाएका थिए ।
कुनै समय झुप्राले बनेको स्थान अहिले ठूला–ठूला आरसीसी भवनहरूमा परिणत भएका छन् । समयको यो प्रवाहमा दूधेले आफ्नो मूल पहिचान जोगाउँदै नयाँ युगको स्वागत गर्दै आएको छ । हाल दूधे पूर्वकै एक प्रसिद्ध बजारमा स्थापित भइसकेको छ ।
लेखनीका क्रममा वि.स. २०१२ देखि २०३६ सालसम्मको दूधे बजारको कथा कोरिएको छ, तथापि यसमा कैयौं कुराहरू अझै अधुरै अपुरै होलान् । इतिहासको यो महत्वपूर्ण अध्यायमा धेरै रहस्यमय पक्षहरू, नभनिएका घटनाहरू र गहिरो सामाजिक परिवर्तनका कथाहरू लुकेका पक्कै छन् । समयको धुलोमा दबिएका धेरै महत्वपूर्ण तथ्यहरू, व्यक्तित्वहरूका योगदान र सामुदायिक संघर्षका कथाहरू बादलुको घुम्टोभित्र लुके झैँ लुकेका होलान् । तर कुनै दिन लुकेका कुराहरू घुम्टोबाट बाहिर पक्का निस्किने कुरामा विश्वस्त रहनु पर्ला ।
यो केवल एक सामान्य बस्तीको कथा मात्र नभएर दूधेको विकास यात्राको कथा हो । यसमा मानिसहरूका सपनाहरू, आशाहरू, संघर्षहरू र सफलताहरूको गहिरो अर्थ छ । यी अधुरा कथाहरूलाई पूर्णता दिँदै दूधे बजारको समग्र इतिहासलाई अर्को इँटा थप्न कोशिश गरिएको छ। इतिहास कहिल्यै मर्दैन, कुनै न कुनै दिन उजागर भएरै छाड्छ । आफ्नो स्थानको इतिहास लेखनीका क्रममा कतिपय रमाइला किस्सा छुटे होलान् । अग्रजहरूले भन्न बिर्सनु भयो वा उहाँहरूले भनेका कुरा लेखनीका क्रममा छुटे होलान् । यसप्रति अग्रजहरूसँग कान समातेर उठबस गरी माफी माग्छु र पक्कै क्षमा दिनुहुन्छ भन्ने आशा लिएको छु ।
“दूधे कैजले”को पहिलो गाथा लेख्दा कतै केही छुट्यो कि जस्तो लागिरहन्थ्यो । वास्तवमा हो नै रहेछ, त्यो अभावको उत्तर भेटियो—दूधेका एक ज्येष्ठ नागरिकको ओछ्यान छेउ बसेर ।
अनि सुरु भयो ………………..
उहाँले स्मृतिका पातहरू पल्टाउँदै भन्नुभयो ‘साथीभाइहरूसँग पाँचथरबाट घिउ बेच्न झरेको थिएँ, ८–९ टिन डबामा बोकेर, केही साथीहरू र आफ्ना भरियासँगसँगै । एक रात खुदुनाबारी आइपुग्दा सबै साथीहरूले छाडेर हिँडे।’ विष्णुप्रसाद खरेल “विचारी” को त्यो यात्रा, केवल व्यापारिक यात्रामा सीमित थिएन—त्यो त जीवनको मूल्यमान्यताको यात्राजस्तै थियो । खुदुनाबारीका गुरुङ थरका एक अपरिचितले जब घिउ राख्न दिए, त्यसबेला विश्वासको अर्थ फरक थियो ।
भोलिपल्ट जामुनवारी हुँदै सिधै ओरालो झरेर इलुवावारी छेउबाट माई नदी तरेका थकित पाइलाहरू ढकालपुर हुँदै दूधेतिर डोरिएका थिए । तर, दूधे आइपुग्दा दृश्य अझ अनौठो थियो—तित्री बोटको छेउमा एक अग्लो काठको घर, मान्छेविहीन, वरपर जंगल, भविष्यको गन्तव्यका लागि फडानी । अनि सुरु भयो विष्णुप्रसाद र दूधेबीचको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध । उहाँको भनाइले पुष्टि गर्छ २०१९ सालभन्दा पहिले नै दूधे बजारभित्र मानिसको पाइला परेको रहेछ । अझ रोचक त, उहाँको सम्झनामा त तत्कालीन सन्तवीर तामाङ नामका एक व्यक्ति आएर एक साँघुरो बाटोको नक्सा पनि कोरेका थिए रे । अरु भुल्नु भएछ ।
अर्को, सिमसिमे पानी परिरहेको थियो, मलाई त्यसमा वास्ता थिएन । एसियन हाइवे निर्माणका क्रममा बाटोको दुर्गति । वास्ता गरिनँ अनि हिँडे अर्को ज्यूँदो इतिहास खोज्न स्कुटीको साथमा ।
ताप्लेजुङको सिनामबाट सहजताको खोजीमा २०१५ सालमा (यसअघिको लेखमा २०१९ लेखिएको) बुबा तुलसीराम अधिकारीसँग दौराको फेरमा अल्झिएर ओरालो लागेर दूधे आइपुग्नु भएका उमानाथ अधिकारीको अनुभव रमाइलो छ । उहाँका अनुसार २०२० सालतिर यस क्षेत्रमा निलगाई, अर्ना, वनघोडा समेत भेट्ने गरिन्थ्यो ।
उहाँको अर्को अनुभव हाँस्दै सुनाउनुहुन्छ ः २०२० सालमा संगैको क्षेत्र फडानी गरी कृषि उपयोगको लागि जोतभोग सुरु गरियो । तर उक्त भूमिको नापी नभएकोले वन विभागले “डिमार केस” (हालको सिमाना निर्धारण मुद्दा) दर्ता गरेको थियो । यस कारणले धनीपूर्जा दिने प्रक्रिया रोकिएको थियो । डिमार केस गर्नेलाई खुसी पार्न र मिलाउनका लागि प्रयास गर्दा एक पौडेल थरका व्यक्तिले सबै पैसा लिएर भागेछ । यो अनुभव कहिल्यै नबिर्सिने र अत्यन्त पीडादायी स्मृतिको रूपमा रहेको छ ।”
उहाँका अनुसार त्यस बखत रत्ने कुमाल, शिकारी तामाङको भैंसी गोठ (निःसन्तान), बढेरे पौडेल (२०२० सालतिर दुधे राजमार्गमाथि बढेरो घारी भएको र त्यही फडानी गरेर बसेकोले हाल नहरचोक) दूधे क्षेत्रका पुराना वासिन्दा भएको तर्क छ।
तत्कालीन समयमा दूधे क्षेत्रमा धेरै भैसी गोठ भएकाले दूध बिक्री नहुने, दूधलाई तताएर मोही पारेझैं गरेर घिउ निकाल्ने र बाँकी दूध तताएर माटोको हाँड्कोमा दही जमाउने गरिन्थ्यो । पछि हाँड्कोसँगै जाउलीमा हालेर बजारमा लैजाने गरिन्थ्यो । २ रुपैयाँसम्म बिक्री हुन्थ्यो । नभएमा त्यो बराबरको चामल साटेर ल्याउने गरेको उहाँले देख्नुभएको बताउनुहुन्छ ।
भलाकुसारीका क्रममा अरु धेरै कुराहरू जोड्नुभयो । चाखलाग्दा ती पुराना दिनहरूको याद । हजुरआमा पनि संगै बस्नुभयो । उहाँले मैले सोधेका जिज्ञासाहरू सोध्दै गर्दा हजुरआमाले मलाई उल्टो प्रश्न गर्नुभयो “नानी हेर्दा त उमेर गए जस्तो छैन, कसरी २०–३० सालतिरको भएका घटनाहरु भन्छौ ?” मैले फिस्स हाँसे मात्र । मैले धेरथोर टिपोट गरे । मलाई हतार थियो दूधेको अर्को ज्यूँदो इतिहासलाई भेट्न ।
पाँचथर सुभाङबाट निस्केर इलाम, दानाबारी, सुखानी, शनिश्चरे, बिर्तामोड बिर्ताबजार, ईलुवावारी हुँदै गोरेटो बाटोको सहारामा ढकालपुर माई तरेर २०१९ सालमा मामाका जेठानको आडमा दूधे आइपुग्नु भएको थियो चन्द्रप्रसाद उप्रेती । त्यसबेला यहाँ न त बजार थियो, न राजमार्ग नै । २०२० सालदेखि मुख्य राजमार्गको लागि फडानी सुरु भएको रहेछ । उहाँ सम्झनुहुन्छ “२०२२ सालमा “प्रसिद्ध नगर दूधे” भनेर बजारको नक्सा भट्टराई थरका एक व्यक्तिले बनाउनु भएको थियो । दिनभरि नक्सा बनाएर जम्मा ३५ सय रुपैयाँ लिएर उहाँ फर्कनुभयो । बजार बनाउने भनेर त्यसैबेला बजार विकास समिति निर्माण भइसकेको थियो ।
तर नियतिले अर्कै खेल खेल्यो । बजार निर्माण गर्न भनेर उठेको पैसाको विवरण र खाका तयार गर्न भनी बेलुकी मीटिंग बस्न खोज्दा पैसा बोक्ने त्यही भट्टराई साहेब लापत्ता भएको पत्ता लाग्यो । मीटिंग छोडेर लगत्तै खोजी गर्न भनी रातभरि आफू र तुलसी अधिकारी पुषको जाडोमा ढकालपुरबाट माई नदी तर्दै इलुवावारी, घैलाडुब्बा, बिर्ताबजार र गरामनी पुगेका थिए । त्यही बिहान भएको थियो । आफ्नो इज्जत, भविष्यको चिन्ता र तुलसी अधिकारीको रमाइला कुरा गर्दै हिँड्दा जङ्गली जनावरहरूको डर नै भएको थिएन ।
सबै कुरा सकिएको जस्तो लाग्दा पनि बजार बस्यो । उद्घाटनका लागि खरीद बिक्री गर्न भनी बजारभित्र हालको मन्दिर छेउमा आफूले १०÷१२ केजी चामल बेचेको र भण्डारी काँईलाले किनेर बजार उद्घाटन गरेको संस्मरण आज पनि मनमा ताजा छ ।
उहाँको यति कुरा टिपेपछि उहाँको मुखारविन्दबाट मैले अर्को जीवन्त इतिहास सुने । फेरि लागे उकालो । घर पुग्दा अघिल्लो अंक पढिसक्नु भएको रहेछ । अनि उहाले सुरु गर्नुभयो त्यो अतीत
भारत, मणिपुर, इराङ्गको पाटुबाट आफ्नो नेपालीपन खोज्दै विस २०२१ सालमा मित्रलाल शिवाकोटीसँग ३ सय रुपैयाँ विगाहाका दरले ४ बिघा जग्गा किनेर मणिपुर गएको । लगत्तै २०२२ साल साउन ९ गते आफ्नो सपरिवार दूधे आइपुग्नु भएका तिलबहादुर कडरियाका छोरा लगनबहादुर कडरियाको अनुभव पनि कम्ता मजाको छैन ।
बजार विकास र निर्माणका क्रममा उहाँका बुवा तिलबहादुर कडरिया आफैंमा एउटा तत्कालीन समयको ब्राण्ड थियो । उहाँले नै दूधे आयुर्वेदलाई १ कठा, दुधे माविलाई ७ कठा, कोलोनी बनाउन पनि जग्गा दान दिनुभएको थियो । कोलोनी बनाउँदा सरकारले सोधीखोजी नगरी चारकिल्ला ठोकेको, बुबाले चारकिल्लालाई उखेलेको, अनि बुबालाई एक हप्ता लगाएर चन्द्रगढी थुनेको बताउनुहुन्छ । पछि मुद्दा जितेर आफ्नो स्वामित्वमा सो जग्गा प्राप्त भएको सम्झनुहुन्छ उहाँ । सम्भवतः बाटो उत्तर जे जति बस्ती छ त्यो बन्नमा तत्कालीन समयमा उहाँको योगदान उच्च छ ।
उहाँको संस्मरणमा चन्द्रप्रसाद उप्रेतीसँगको भनाई मिल्छ । बिन्दप्रसाद राजवंशी र चन्द्रप्रसाद याङ्याद्वारा संयुक्त रूपमा खुकुरीले रिबन काटेर बजार उदघाटन गरेको उहाँलाई याद छ ।
उहाँको सम्झनामा सो बखत दूधे आसपास बसोबास गर्नेहरूमा टंक तामाङ, घले गुरुङ्ग, देउकुमार राई (सभापति) लगायत अन्य व्यक्तिहरू रहेछन् ।
उहाँको यति कुरा सुन्दा बीचमा अचानक अर्को नाम उहाँले बताउनुभयो । अनि फेरि लागे राजमार्ग ओरालो अनि भेटे दूधेको अर्को जीवन्त इतिहासलाई ।
२०२१ सालमा भारतको बिहारबाट दाजु चतुरभुज र श्रीमती जानकी ठाकुरको साथमा लागेर दूधेमा भविष्य खोज्न आइपुग्नुभएको रहेछ सकलदेव ठाकुर ।
चन्द्रप्रसाद बिमलीको घर छेउमा एउटा कटेरो लिएर
सुरुमा हजाम काम गर्न गाउँ घरमा कपाल काट्न जानु हुँदोरहेछ । सो समय कपाल काटेको दर आठाना, १ रुपैयाँ , कसैले रकमको साटो चामल । त्यसबेला खसीको मासु २ रुपैयाँ केजी किनेर खाएको याद छ उहाँलाई । हजामको काम सँगसँगै होटल सुरु गरेका उहाँले त्यसपछि चित्त नबुझेर कपडा पसल थाल्नुभएको रहेछ । पहिले राम्रै व्यापार भएतापनि पछिल्लो समय बाँकी नउठेर व्यापार डुबेको, घर चोरी भएको कुरा बताउँदा उहाँका नयनमा आँसु छचल्किरहेको देखिन्थ्यो । मानौँ पछिल्लो समय असफलता हासिल गर्नुभएका हाल उहाँमा श्रवण शक्ति कम र विमारी समेत हुनुहुँदो रहेछ ।
सो समय दाजुको सोचेजस्तो कमाई नभएपछि भारतको जलपाईगुडीतिर गए पनि पछि भाइ बुहारीको मायाले पुनः दूधे आएर बसोबास थाल्नुभएको थियो दाजु । दाजुभाइ मिलेर ५० रुपैयाँमा घर किनेको याद अझै छ उहाँलाई ।
कुरैकुरामा उहाँले जोड्नुभयो अर्को ज्यूँदो इतिहासलाई । ठेगाना सोधे, स्कुटी स्टार्ट गरे । सोही बखत उहाँले भन्नुभयो यो केटा चन्दनको छोरा होइन र? मैले टाउको हल्लाउँदै हो भने अनि फेरि उकालो दूधे चोकतिर ।
तत्कालीन समयमा राजमार्ग छँदै थिएन । ससाना गोरुगाँडा हिँड्ने गर्दथे । गोरु र राँगा गाडीको उच्च माग थियो । त्यही मागका बीच आफ्नो कालीगढी पस्कनलाई २०३१ सालमा शिवगञ्जबाट दूधे आइपुग्नु भएछ कुशेश्वर शर्मा (कुसे) । शिवगञ्जको पुरानो बजारमा रामखेलौन शर्मासँग मिस्त्री काम सिकेपछि एक्लै आरा र वटारीका साथमा दूधे चौकमा भारी बिसाउन आइपुग्नु भएको हो ।
उहाँका अनुसार हाल आदर्श सहकारी आसपास एउटा ठूलो सिमलको रुख थियो रे । त्यसकै छहारीमा अर्का कुशल काठ मिस्त्री रामश्रेस शर्मा पनि थिए । उनी पछि बोलोचोकतिर गएको उहाँलाई याद छ ।
उहाँ सम्झनुहुन्छ एउटा पूर्ण गाडा बनाएको ८ सय रुपैयाँ लिएको, २÷३ रुपैयाँ केजी चामल किनेर खाएको कुरा सुनाउनुहुन्छ । अरु बुझ्न खोजे उहाँले पुराना दिनका अध्यायहरू भन्न सक्नुभएन ।
फेरि, बजार विकास र वृद्धि हुने क्रममा मानिसहरूको आपसी किनबेचले सामाजिक र आर्थिक सम्बन्धको जरा गाड्दै गयो । यही सिलसिलामा २०२४ देखि २०३६ सालसम्मको इतिहास बुझ्दा दूधे शिवगञ्ज रोड पश्चिममा चन्द्रप्रसाद बिमली, नारायण पाठक, मणिपुरबाट आएका बमबहादुर भण्डारी, सर्वजित भण्डारीको बुबाको घर थियो। त्यस तलतिर मिलवाला पौडेल (सिक्तेल पौडेल) का २ घर बाटो पूर्व र पश्चिम थिए, ती मध्ये पश्चिमतिरको घर दुलाल थरका एक व्यक्तिले बेचेको हाल त्यहाँ रमेश मैनालीको घर रहेको छ । त्यस्तै तिलबहादुर कडरियाको घर हाल चन्दन बस्नेतको, बलवीर विष्टको घर हाल मोडर्न टेलर्स बसेको घर रहेको छ ।
त्यसपछि अमरचन्द माडवारी बसेको स्थान लक्ष्मीप्रसाद ओडारीको घर, ध्रुवतारा बोर्डिङ स्कूल हुँदै हाल अग्नी दुलालको घर बनेको छ । त्यसपछि सिधै काशीनाथ खनालको घर र कलभर्ट छेउमा कृष्ण बहादुर अधिकारीको घर हुँदै प्रेमप्रसाद भेटवालको घर रहेको बुझिन्छ ।
त्यस्तै पूर्वतिर हरिप्रसाद मैनाली, विष्णुप्रसाद खरेल, सिक्तेल पौडेलको पूर्वपट्टिको घर पछि चन्द्रप्रकाश उप्रेतीको घर हुँदै सिंहबीर थाम्सुहाङ, हरि सिटौलाको घर हाल देऊ टावर, सँगै भूमि शिवाकोटीको घर, हाल राजमार्ग मास्तिर रहेका लिम्बुको घर हाल मोहन नाल्बोको घर, काँईला भण्डारीले बेचेर हाल शिव आङ्बो सरको यसैगरी तलतिर भवानीप्रसाद अधिकारी, मुखिया बा (रवि मुखियाको हजुरबुबा), घिसिङ्गनी आमै, टंकप्रसाद संग्रौलाको घर, चन्द्रप्रसाद उप्रेती, चूडामणि उप्रेती र बैदाङ्गी बस्नेत (हाल कुमार भण्डारी) को घर भएको जानकार बताउँछन् । (दुधे बजार विकास समितिद्वारा खाका कोरिएको क्षेत्रभित्रको बसोबासलाई केन्द्रमा राख्दै मात्र रेकर्ड तयार गरिएको हो ।)
त्यस्तै आसपासमा हाल तित्रीबोट भएको ठाउँमा एक गिरीको परिवार रहेको र पछि स्थान्तरण भई कहाँ गए अहिलेसम्म टुङ्गो नभएको सम्झनुहुन्छ रामचन्द्र उप्रेती ।
२०३४ सालमा निकासी करको व्यापार गर्न दूधे आइपुग्नु भएका भूमिप्रसाद शिवाकोटीका अनुसार दूधेमा मुख्यतः धानकाँटाको अधिक व्यापार हुन्थ्यो । उहाँका अनुसार यस ठाउँमा नारायण पाठक, रामविलास अग्रवालको मात्र किराना पसल थियो । पछि आफू निकासी करको व्यापार गर्दागर्दै किराना पसल थालेको भन्नुहुन्छ ।
शिवाकोटी अतीत सम्झदै भन्नुहुन्छ, “सामान किन्न बिर्ता बजारसम्म जानुपथ्र्यो । आउँदा सामानसँगै दृष्टि, विमर्श, छलफल र जनआस्था लगायतका पत्रिका बेचेको छु ।“ उहाँ हाँस्दै थप्नुहुन्छ अझै पत्रिका बाँकी लगेर तिरेका छैनन् ।
यसको अर्थ दूधेमा पत्रपत्रिका बेच्न शुरू भूमिप्रसाद शिवाकोटीबाट सुरु भएको हो । यो इतिहास जीवन्त रहनेछ ।
यी सबै कथाहरू दूधे बजारको स्थापना र विकासको जीवन्त दस्तावेज हुन् । यहाँका हरेक व्यक्तिको आफ्नो संघर्ष, सपना र त्यागको कथा छ । आजको दूधे बजार यी सबैका पसिना र मेहनतको फल हो । यो केवल एक बजार मात्र नभएर एउटा सपना, एउटा आशा र एउटा नयाँ जीवनको खोजीको प्रतीक हो ।
माथिका कतिपय विवरणहरू लेख्ने र खोज्ने क्रममा उलटपुलट हुन सक्छ । मैले माथि नै जनाइसकेको छु इतिहास खोजीको क्रममा समय र विवरण फरक पर्न सक्छन् । यसमा उत्पन्न केही गलत भएमा माफी दिनुहुनेछ भन्ने आशा गर्छु ।
अन्त्यमा, समयको धारामा बग्दै गर्दा, हामी सबै कुनै न कुनै दिन इतिहासका पानाहरूमा मिसिनेछौं । आजका हाम्रा कदमहरू भोलिका पुस्ताका लागि इतिहास बन्नेछन् । हामीले गरेका कामहरू, भनेका कुराहरू र छोडेका छापहरू सबै समयको गर्भमा संचित हुँदै जान्छन् ।
