शान्तिराम बस्नेत
झापा । प्रत्येक वर्ष साउन महिनाको कृष्ण त्रयोदशीका दिनदेखि नेवारी समुदायले मनाउँदै आएको लाखे नाच झापाको शिवसताक्षीमा पनि मंगलबारदेखि शुरू हुने भएको छ ।
नेपालको सांस्कृतिक पहिचानमा विशिष्ट स्थानमा लाखे नाच केवल मनोरञ्जनको साधन मात्र नभएर, हाम्रो सामाजिक मूल्य–मान्यता र धार्मिक चेतनाको वाहक पनि हो ।
शिवसताक्षी नगरपालिकामा २०७३ सालदेखि लाखे नाचको औपचारिक सुरुवात भएको बताउँछन् नेवा ः देया दबूका अध्यक्ष प्रधिउन श्रेष्ठ ।
“भाषा हराए लिपि हराउँछ, लिपि हराए जाति हराउँछ अनि जाति हराए इतिहास हराउँछ, इतिहास हराए आफू हराइन्छ“ भन्ने दर्शनलाई आत्मसात् गर्दै यो परम्परा जीवित राखिएको तथा नेवार समुदायको मौलिकता र अस्तित्वलाई संसारसामु प्रस्तुत गर्ने उद्देश्यले अग्रजहरूले यो पहल गरेको उनको कथन रहेको छ ।
विश्वको कुनै पनि जातिको उत्थान र पतनमा त्यो जातिको सभ्यता, संस्कृति र शिक्षाले विशेष महत्व राख्छ । यही चेतनाबाट प्रेरित भएर शिवसताक्षी क्षेत्रका नेवार समुदायले आफ्नो सांस्कृतिक धरोहरलाई संरक्षण गर्ने उपक्रममा लाखे नाचलाई अगाडि बढाएको हो ।
लाखे नाच नेपाली मौलिक संस्कृतिको एउटा जीवन्त प्रतीक हो, जसले सम्पूर्ण राष्ट्रलाई एकै धागोमा गाँस्न सक्ने सामथ्र्य राख्दछ । जब ढोलक र झ्याम्टाको गहिरो तालमा रातो लुगा र रौंयुक्त मुखौटा लगाएको लाखे सहरका गल्ली–गल्लीमा नाच्दै अगाडि बढ्छ, तब त्यो क्षण केवल नाच होइन, संस्कृति स्वयम् जीवित भएर निस्किएको महसुस हुन्छ । परम्परागत नृत्यकलाको यो अनुपम नमूनाले आजको युगमा पनि आफ्नो प्रासंगिकता कायम राखेको छ ।
आजको समयमा यो परम्परागत कलाले यस क्षेत्रमाथि विभिन्न समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ । मुख्य समस्या भनेको नेवारहरू एकअर्कामा एकजुट नहुनु हो । जसको कारण जात्रा निकाल्न निकै चुनौती भोग्नुपरेको बताउँछन् समितिका सचिव सचिन श्रेष्ठ । उनका अनुसार नेवार समुदायका बालबालिका, युवा साथीहरू र जेष्ठ अग्रजहरूको सहभागिता र चासोको अभाव नै मुख्य समस्या बनेको छ । त्यस्तै उनका अनुसार, अग्रजहरूले उठेका रकमको दुरुपयोग र हिसाब–किताब नदेखाउने जस्ता कार्यले मनोबल घटाएको छ साथै कार्यक्रममा सहभागी नभइदिने प्रवृत्तिले थप समस्या सिर्जना गरेको छ।
त्यस्तै आफ्नै नेवारहरूको साथ नपाउनु र आफ्नै बालबालिकाहरूलाई समेत जात्रामा जान रोक लगाउनुको कारण पहिचान र अस्तित्व धरापमा रहेको गुनासो छ सचिव सचिनको । तर केही युवा र अग्रजहरूद्वारा यस परम्परालाई जोगाउने र सबैलाई एकजुट बनाउन अधिकतम लागिपरेको छ ।शिवसताक्षीमा भोलिदेखि सुरु हुन लागेको यस प्रकारको जात्रामा स्थानीय स्तरका कलाकारहरूलाई प्राथमिकता दिइएको छ । यसले समुदायिक सहभागितालाई बलियो बनाउने र स्थानीय प्रतिभाको विकासमा योगदान पु¥याउने उद्देश्य राखेको छ ।
आजको प्रविधिको युगमा घरमा बसेर मोबाइल फोन हेरेर समय बिताउने बालबालिकाहरूका लागि लाखे जात्राले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । यसले उनीहरूलाई बाहिरी संसारमा निस्केर रमाउन प्रेरणा दिएको छ । आफ्नो अमूल्य समय र बाल्यकाल सदुपयोग गर्न यो एक उत्कृष्ट माध्यम साबित भएको छ । भीडको आकर्षण, बालबालिकाको उत्सुकता, वृद्धको स्मृति र युवाको जोश — सबै एउटै लयमा गुञ्जिन्छ । लाखे नाच केवल हेर्ने चिज होइन, यो त आत्मामा बज्ने संगीतजस्तै हो, जुन बर्षेनी आउने आशाले हृदयभरि गहिरो छाप छोडेर जान्छ ।
लाखे नाच नेपालको परम्परागत सांस्कृतिक नाच हो, जुन असत्यमाथि सत्यको विजय र सुधारको प्रतीक मानिन्छ । यस नाचमा लाखे नामक राक्षसले समाजमा डर फैलाए पनि पछि देवी कुमारीको प्रभावले उसले सही बाटो समातेको देखिन्छ ।
आजको समाजमा पनि हिंसा, अपराध, भ्रष्टाचारजस्ता विकृतिहरू छन्, जसलाई सुधार गर्न लाखेले देखाएको बाटो प्रेरणादायी बन्न सक्छ । लाखेको परिवर्तनले हामीलाई आशा, सुधार र सहिष्णुता सिकाउँछ। दर्शकले यसको गहिरो सन्देश सहजै बुझ्न सकून् भने प्रस्तुतीमा व्याख्या र सन्दर्भ जोड्न जरुरी हुन्छ।
लाखे नाचमा प्रयोग गरिने संगीत, बाजागाजा र भेषभूषा मौलिक परम्परा अनुसार प्रयोग गरिने गरिएको बताउँछन् नेवा ः देया दबूका अध्यक्ष प्रधिउन श्रेष्ठ । यसले हाम्रो समाज र संस्कृतिको संवर्धनमा जोड दिन्छ । यो तथ्यले परम्परागत कलाको प्रामाणिकतालाई कायम राख्ने प्रयासलाई झल्काउँछ।
शिवसताक्षीमा मङ्गलबारदेखि शुरू हुने जात्रामा महिलाहरूको सक्रिय सहभागिता रहेको बताउँछन् सचिन । उनका अनुसार धेरैजसो महिलाहरू बाजा बजाउन रुचाउने भएपनि यसपालि त महिलालाई नै लाखे पात्र बनाएर हिँडाउने लक्ष्य राखिएको उनको भनाई छ । यसले लैंगिक समानताको दिशामा एक सकारात्मक कदम मानिन्छ ।
नेवा ः देया दबू, शिवसताक्षीले बालबालिका र युवा पिढीमा रुचि बढाउन मौलिक बाजाहरू सिकाउने र परम्परा संस्कृतिको महत्त्व बुझाउने योजना बनाएको छ । स्थानीय स्तरलाई प्राथमिकता दिएर बचेको समयमा समितिको सल्लाह अनुसार अगाडि बढ्ने समितिको योजना छ ।
लाखे नाचका नाममा भीड जम्मा गरेर धार्मिक आस्थालाई ’ड्रामा’ बनाइन्छ भन्ने आलोचनाको जवाफमा अध्यक्ष प्रधिउन श्रेष्ठ भन्छन् ः “लाखे नाच नाटक होइन, संस्कार हो। यहाँ मनोरञ्जनसँगै मूल्यको पाठ सिकाइन्छ। भीड जुटाउनु उद्देश्य होइन, चेतना जगाउनु हो।“ लाखे पात्रलाई केवल डरको प्रतीक बनाउनु अपव्याख्या हो। वास्तवमा, ऊ सुधार र संरक्षणको प्रतीक हो, जसले अन्ततः सत्य, धर्म र समुदायको सेवामा आफूलाई समर्पण गर्छ।
लाखे नाच परम्परा मात्र होइन, आजको समाजसँग जोडिने शक्तिशाली सन्देश बोकेको जीवित संस्कृति हो। यसले न केवल हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवित राख्छ बल्कि समसामयिक समस्याहरूको समाधानमा पनि दिशा निर्देश गर्छ।
यो परम्परागत कलाको संरक्षण र संवर्धनका लागि समुदायिक एकताको आवश्यकता छ । युवा पुस्ताको सक्रिय सहभागिता र अग्रजहरूको सहयोगमा मात्र यो अनमोल धरोहरलाई भावी पुस्ताका लागि सुरक्षित राख्न सकिन्छ । लाखे नाच हाम्रो सांस्कृतिक गौरवको प्रतीक मात्र नभएर, आधुनिक समाजमा मानवीय मूल्यहरूको स्थापनाको माध्यम पनि हो ।
