महान दार्शनिक नेल्सन मण्डेलाले भनेका थिएः “शिक्षा सबैभन्दा शक्तिशाली हतियार हो जसको प्रयोग गरेर तपाईंले संसारलाई परिवर्तन गर्न सक्नुहुन्छ ।” शिक्षा मानव सभ्यताको आधारशिला हो । यसैले व्यक्ति, समुदाय र राष्ट्रको उन्नतिको मूल आधार बन्छ । जहाँ शिक्षाको उज्यालो पुग्छ, त्यहाँ अज्ञानताको अन्धकार हराउँछ र नयाँ आशाको किरण फैलिन्छ ।
शिक्षाको यही महत्वलाई बुझेर आफ्नो जीवन समर्पण गर्ने व्यक्तित्वहरू युगौं–युगदेखि समाजको पथप्रदर्शक बनेका छन् ।
माथिका कथन शिवसताक्षी नगरपालिकाको दूधे र झिलझिले क्षेत्रमा शिक्षाको दीपशिखा प्रज्वलित गर्ने महान व्यक्तित्व स्वर्गीय धनकुमार राईसंग मिल्न जान्छ । यो कथा केवल एक व्यक्तिको जीवनी मात्र नभएर समग्र समुदायको जागरणको अमर गाथा हो । उनको जीवन समाजको एक प्रेरणादायी स्तम्भ हो ।
नामले धनकुमार भए पनि कामले सुनकुमार साबित भएका व्यक्ति थिए । उनको जीवन शिक्षाको सेवामा समर्पित एक स्वर्णिम गाथा हो भन्दा फरक पर्दैन । महेन्द्र राजमार्ग आसपास अन्धकारमा डुबेको आफ्नो समुदायलाई शिक्षाको उज्यालो दीपशिखाले उज्यालो बनाउने यो महान व्यक्तित्वले केवल व्यक्तिगत सफलता मात्र हासिल गरेनन्, उनले यस क्षेत्रमा शैक्षिक क्रान्ति ल्याएका थिए ।
उनका छोरा मिलन कुमार राईका अनुसार धनकुमार राईको जीवन यात्रा एउटा साधारण पहाडी युवकको असाधारण संघर्षको कथा हो । भोजपुरको कुनै दूरदराजको एक पाखोमा जन्मिएका उनले कुनै शिक्षा पाएका थिएनन् । तत्कालीन समयमा दोस्रो विश्वयुद्ध चलिरहेको बेला उनी पनि जीविकोपार्जनको खोजीमा उनले भारतीय गोर्खा राइफल्स ११ जी आरमा भर्ना लिए र पछि हवल्दारको पदसम्म पुगेका थिए ।
पल्टनमा रहँदा उनको पढाइप्रतिको प्रेम र अद्भुत योग्यताका कारण उनले छिट्टै नै धेरै कुराहरूको ज्ञान हासिल गरेका थिए । पछि उनलाई नयाँ भर्ना भएका पल्टनेहरूलाई शिक्षा दिने जिम्मेवारी सुम्पिएको थियो रे । पक्कै पनि सोही समयदेखि नै उनको मनमा शिक्षाको बीउ अंकुराएको थियो ।
सैनिक जीवनमा अनुशासन, समयनिष्ठता र कर्तव्यनिष्ठाका गुणहरू आत्मसात गरेका धनकुमार राईले यी गुणहरूलाई पछि शिक्षा क्षेत्रमा प्रयोग गरे । उनको व्यक्तित्वमा सैनिकको वीरता र शिक्षकको करुणाको अद्भुत संयोजन थियो ।
सेवानिवृत्तपछि जन्मथलो भोजपुर अग्राखेमा फर्केर शिक्षा सेवामा संलग्न हुनुभएका धनकुमार राईको मनमा एउटा मात्र सपना थियो – आफ्नो मातृभूमिलाई शिक्षित बनाउने । उनले भोजपुर अग्राखेमा आफैं स्कूल बनाए अनि पढाउन थाले । तर उनको दृष्टि अझ व्यापक थियो ।
उनका छोरा मिलनका अनुसार, वि स २०१८ तिर जीवन सहजताको खोजीमा दूधे क्षेत्र आएपछि उनले यहाँको हर क्षेत्रको अवलोकन गरे । हालको शिवसताक्षी ११ मैनाचरी टोलको उर्वर र उब्जनीयोग्य जमिन देखेर उनलाई यहाँ केही उत्कृष्ट कार्य गर्ने दिव्य प्रेरणा मिलेको थियो । बसाइँको क्रममा उनले बुझे कि आफू बसेको ठाउँका बालबालिकाहरू शिक्षाको अभावमा अन्धकारमा डुबेका छन् । यही दृश्यले उनको हृदयलाई झकझक्याएको थियो । उनले महसुस गरे कि दूधे, झिलझिलेजस्ता क्षेत्रहरूमा शिक्षाको अझ बढी आवश्यकता छ । अनि उनले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन यस क्षेत्रको शिक्षाको सेवामा समर्पित गर्ने निर्णय गरे ।
धनकुमार राई तबला बजाउने कलामा पनि निपुण थिए । उनका कोमल औंलाहरूले तबलाको चर्ममा स्पर्श गर्दा निस्कने स्वर हृदयको गहिराइसम्म पुग्थ्यो । “धा” को गम्भीरता, “ना” को माधुर्य र “तिरकिट” को लयकारीले तबलालाई वाणी दिन्थ्यो । गाउँघरको आँगनमा उनको तबला गुञ्जिँदा बालवृद्धका चित्त एकैसाथ मुग्ध हुन्थे । धनकुमारको तबलाले रागरागिनीलाई मात्र नभएर निस्तब्धतालाई पनि संगीतमय बनाउँथ्यो रे ।
उनका तालहरू केवल स्वरलहरी नभएर भावनाका तरंग थिए — कहिले आनन्दाश्रु, कहिले स्मृतिका कम्पन, कहिले प्रणयका स्पन्दनहरू । उनको तबलाको मादक कलालाई देउसी भैलोमा प्रयोगमा ल्याउँथे अनि देउसी–भैलोबाट संकलित सम्पूर्ण दान उनले विद्यालयको कल्याणमा अर्पण गर्ने गर्थे । मानौँ, संगीतसाधना र समाजसेवा उनका जीवनका दुई स्तम्भ थिए ।
फौजी जीवन व्यतित गर्ने क्रममा उनले अङ्ग्रेजी भाषामा पनि निकै ज्ञान हासिल गरेका थिए रे । छोरा मिलन सम्झन्छन्– एक पटक आफ्नो आफन्तसँग अंग्रेजी भाषामा नै झगडा परेको थियो । अङ्ग्रेजी भाषामा निपुण र निःशुल्क शिक्षा प्रदान गर्ने उनको स्वभावले सो समयमा नै स्थानीयहरूको हृदयमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो ।
उनका छोरा भन्छन– बुबा अत्यन्त फुर्तिलो, हाफपेन्ट, गोलगन्जी र छत्रे टोपी लगाएर दूधे स्कूल, सतासी प्राविदेखि झिलझिले माविसम्म पैदल हिँडेर गएर विद्यार्थीहरूलाई शारीरिक शिक्षा (पीटी) सिकाउनुहुन्थ्यो । “स्वास्थ्य नै सम्पत्ति हो, स्वस्थ शरीरमा स्वस्थ मन बस्छ र स्वस्थ भएमा सबै कुरा सहजै हासिल गर्न सकिन्छ” भनेर बुबाले भनेको कुरा कहिल्यै नबिर्सने क्षण हो मिलनकुमार राईको ।
धनकुमार राईको शिक्षा दर्शन अत्यन्त प्रगतिशील र व्यवहारिक थियो । उनी केवल पुस्तकीय ज्ञानमा मात्र विश्वास राख्दैनथे ता कि व्यवहारिक शिक्षामा बढी जोड दिन्थे । शारीरिक शिक्षालाई उनले शिक्षाको अभिन्न अंगको रूपमा लिन्थे ।
उनको “शिक्षा सबैका लागि” भन्ने नारा त्यो युगको लागि क्रान्तिकारी थियो । छोरा मिलन भन्छन् “ बुबामा विश्वास थियो कि शिक्षा कुनै जाति, धर्म, लिङ्ग वा आर्थिक स्थितिको आधारमा भेदभाव गर्नु हुँदैन ।” वास्तवमै उनको यो सिद्धान्तले धेरै वञ्चित परिवारका बालबालिकाहरूलाई शिक्षाको अवसर प्रदान गर्यो ।
धनकुमार राईले दूधे र झिलझिले क्षेत्रमा ल्याएको शैक्षिक परिवर्तन एक क्रान्ति थियो । जब यो क्षेत्रमा कुनै विद्यालय नै नभएको अवस्थामा उनको दूरदर्शी सोच र अथक प्रयासका कारण वि स २०२१ सालमा मुख्य राजमार्ग दक्षिण सतासी खोलाको छेउमा उनैको अठोट अनि केवली आचार्य, वेदप्रसाद दाहाल, देउनारायण मिश्र, उमानाथ अधिकारीको संयुक्त पहल र अदम्य साहसका कारण पहिलो विद्यालय स्थापना गरियो । “प्राथमिक केन्द्र नम्बर ५” नामले खोलिएको सो विद्यालय नै दूधे र झिलझिले क्षेत्रमा खोलिएको पहिलो विद्यालय हो ।
पछि सो विद्यालय वि स २०२६ मा धनबहादुर लक्सम (भीम लक्सम) को घरको पूर्वी भागमा स्थानान्तरण गरियो । त्यसपछि वि स २०३२ मा हालको स्थान शिवसताक्षी वडा नम्बर ९ मा स्थायी रूपले स्थापना गरियो । वि स २०४५ मा लक्ष्मीप्रसाद ओडारीको अध्यक्षतामा बसेको बैठकले उक्त विद्यालयलाई “सतासी प्राथमिक विद्यालय” को गौरवशाली नाम प्रदान गरियो । तोया आचार्य, गोपाल राई, मैया राईलगायत स्थापनाकालमा सो विद्यालयका प्रथम विद्यार्थी थिए, जो आजसम्म यो विद्यालयका गर्वका विषय बनेका छन् ।
धनकुमार राईका शैक्षिक योगदानहरू सतासी प्राविमा मात्र सीमित रहेनन् । उनले झिलझिले माध्यमिक विद्यालयको स्थापना र विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले । दूधे बजारको मुटुमा रहेको श्री राष्ट्रिय रमणीय आदर्श माध्यमिक विद्यालयको टिनको छाना निर्माणका लागि आफ्नो बहुमूल्य जमिन मेघनाथ अधिकारीलाई बेचेर रकम जुटाए । यो उनको त्यागको अतुलनीय उदाहरण थियो ।
यस्तै उनले शिवसताक्षी ११ को मैनाचरी आधारभूत विद्यालयको स्थापनाका लागि ४ कठा १७ धुर बहुमूल्य जमिन निःशुल्क दान दिए । यो दानले उनको शिक्षाप्रतिको असीम प्रेम र समुदायप्रतिको गहिरो प्रतिबद्धतालाई प्रमाणित गर्छ ।
यसरी उनले स्थापना गरेका विद्यालयहरू केवल भवन मात्र नभएर उनका सपनाहरूको मूर्त रूप हुन् । यी संस्थाहरूले आगामी दिनहरूमा पनि हजारौं विद्यार्थीहरूलाई ज्ञानको बाटो देखाउनेछन् ।
धनकुमार राईका लंगोटिया उमानाथ अधिकारीका गहिरो अनुभवका आधारमा उनी कहिले जङ्गिने, कहिले शान्त हुने द्विध्रुवीय स्वभावका थिए तर शिक्षाको कुरा आउँदा उनी एकदमै दृढ संकल्पित र अविचल हुन्थे । उनका मित्रहरूको भनाइअनुसार “धनकुमार नभएको भए यो क्षेत्रमा स्कूल बन्न अझै धेरै समय लाग्ने थियो ।”
उनले उनको जीवनकालभरि एक अविस्मरणीय अभियान सञ्चालन गरेका थिए । उनी एक्लै गाउँ–गाउँ, घर–घर पुगेर अभिभावकहरूलाई आफ्ना छोराछोरीलाई स्कूल पठाउन भावुक अनुरोध गर्थे । यतिसम्म कि आफैले बाटोमा, खेतमा खेलिरहेका बालबच्चाहरूलाई फकाउँदै, खेलाउदै विद्यालयसम्म पढ्न पुर्याएका थिए । उनले अनेकौं व्यक्तिहरूलाई शिक्षाको महत्व र आवश्यकताबारे बुझाएका थिए ।
नेपाल रेडक्रस सोसाइटी शिवसताक्षी उपशाखाका सभापति गोविन्द काफ्लेको मधुर सम्झनामा अझै सो दिन जीवित छ जब धनकुमार राई उनको घर आएका थिए । “उनले शिक्षाको विषयमा कुरा गर्दै “अब स्कुलमा गएर पढ्नुपर्छ ” भनेपछि दुधेखोला ओरालो कुदेर भागेको मेरो मनमा अमिट छाप छ,” काफ्लेले भावुक हुँदै भन्छन् । काफ्ले आजपनि भन्छन् – उनको त्यो समयको उत्साह, त्यो जोश, त्यो समर्पण देखेर म अचम्ममा परेको छु । शिक्षाको लागि उहाँको त्यो अदम्य उत्साह र तत्कालै कार्यमा लाग्ने स्वभावले मलाई गहिरो प्रभावित पारेको थियो र छ पनि । त्यतिमात्र नभएर उनको त्यो मुस्कान र बालबालिकाप्रतिको अथाह माया अतुलनीय थियो ।”
धनकुमार राईको जीवन समाजसेवाको एक जीवन्त उदाहरण थियो । उनको निस्वार्थ सेवाभावना र शिक्षाप्रति अटुट प्रेमले समकालीन र पछिल्ला पुस्ताहरूमा गहिरो छाप छोडेको छ । उनी मानिसहरूमा चेतना फैलाउनका लागि आफ्ना घरायसी काम छोडेर समुदायमा पुग्ने गर्थे ।
विद्यालयको विकासका लागि चन्दा उठाउने कामदेखि विद्यालय व्यवस्थापनसम्म हरेक काममा सक्रिय रहने उनको स्वभावले उनलाई एक पूर्ण समाजसेवीको रूपमा स्थापित गरेको थियो । उनमा समाजको भलाइमा आफ्नो योगदान दिनु हरेक नागरिकको पहिलो कर्तव्य भन्ने भावना थियो ।
धनकुमार राईका प्रयासहरूको फलस्वरूप दूधे क्षेत्रमा शिक्षाको एक नयाँ युग सुरु भयो । लाखौं विद्यार्थीहरूले विद्यालयबाट ज्ञानको ज्योति पाएका छन् । ती विद्यार्थीहरू आज विभिन्न क्षेत्रमा प्रतिष्ठित व्यक्तित्व बनेका छन् ।
धनकुमार राई केवल एक शिक्षक मात्र नभएर एक दूरदर्शी सामुदायिक नेता पनि थिए । उनका मित्र उमानाथ अधिकारीका अनुसार उनको नेतृत्व क्षमता र मानिसहरूलाई प्रेरणा दिने शक्तिका कारण धेरै मानिसहरू शिक्षा क्षेत्रमा योगदान दिन तयार हुन्थे । उनले सिकाएको “सामूहिकताको शक्ति“ आजसम्म ती समुदायहरूमा जीवित छ । उनले बुझेका थिए कि शिक्षाको विकासका लागि सम्पूर्ण समुदायको सहयोग आवश्यक छ । त्यसैले उनले विभिन्न सामुदायिक व्यक्तित्वहरूसँग साझेदारी गरेर काम गर्थे ।
उनका पूर्व विद्यार्थीहरूले जीवनमा जे सफलता हासिल गरे, त्यसको श्रेय तिनीहरूले आफ्ना गुरु धनकुमार राईलाई दिन्छन् । उनीहरू भन्छन्, “गुरुजीले हामीलाई केवल पुस्तकीय ज्ञान मात्र दिनुभएन, जीवन जिउने कला सिकाउनुभयो।” यो तथ्यले धनकुमार राईजस्ता शिक्षा योद्धाहरूको योगदानको महत्वलाई अझै बढी स्पष्ट पार्छ । आजको पुस्ताले उनको बलिदान र समर्पणको कदर गर्नुपर्छ।
आजको पिढीलाई धनकुमार राई को हो ? थाहा छैन तर पनि उनको जीवन कथा आजका युवाहरूका लागि अमूल्य प्रेरणाको स्रोत हो । उनले जुन आदर्श स्थापना गरे, त्यो आज पनि उत्तिकै प्रासंगिक छ । उनको “व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा सामाजिक हित ठूलो हुन्छ” भन्ने सिद्धान्त आजको भौतिकवादी युगमा अझै महत्वपूर्ण छ ।
आजको पुस्ताले उनको बाटो अनुसरण गरेर शिक्षा, स्वास्थ्य, र सामाजिक विकासका क्षेत्रमा योगदान दिन सक्छन् । उनको “सेवा परमो धर्म” भन्ने जीवन दर्शन आजको स्वार्थी संसारमा एक उज्यालो किरण हो । धनकुमार राईले छोडेको सन्देश सरल तर गहिरो छ “शिक्षा नै मुक्ति हो, सेवा नै जीवनको अर्थ हो।” उनको यो सन्देश आजको युगमा पनि उत्तिकै प्रासंगिक र प्रेरणादायक छ ।
वि.स. २०५० चैत्र महिनामा शिक्षाको यो महान सेवक धनकुमार राईले यो संसारलाई अलविदा भने । उनको निधनले यस क्षेत्रका मानिसहरूको मात्र नभएर सम्पूर्ण शिक्षाप्रेमी समुदायको हृदयमा अपूरणीय क्षति पुर्यायो । उनको अन्तिम सासमा पनि उनका ओठमा पक्कै नै शिक्षाको महत्वका कुराहरू थिए ।
उनको निधनपछि हजारौं मानिसहरूले श्रद्धासुमन अर्पण गरे । सञ्चारकर्मी दवाडी छविलालका अनुसार उनका पूर्व विद्यार्थीहरू, सहकर्मीहरू र स्थानीयबासीहरूले उनलाई भावभीनी श्रद्धाञ्जली दिए । सबैको एकै स्वर थियो – “हामीले एक युगपुरुष गुमायौं ।”
शिवसताक्षी दूधे, झिलझिले क्षेत्रको भूभागमा शिक्षाको दीपशिखा बालेका धनकुमार राईको नाम इतिहासका पानाहरूमा स्वर्णाक्षरमा लेखिएको पक्कै छ, भुलेको भए लेखिनु पनि पर्दछ ।मैनाचरी प्रावि , सतासी प्रावि, झिलझिले मावि, श्री राष्ट्रिय रमणीय आदर्श माविका विद्यालय सुधार योजनाका पानाहरूमा उनको नाम सधैंभरि छापिने नै छ, छाप्नु पनि पर्दछ । उनका यी अमूल्य योगदानहरूले स्थानीय समुदायलाई अशिक्षाको घोर अन्धकारबाट निकालेर ज्ञानको उज्यालो बाटोमा पुर्याउने महान कार्य सम्पन्न गरेको छ ।
उनको जीवन यात्रा हामी सबैका लागि प्रेरणाको अक्षुण्ण स्रोत छ । पत्रकार छविलाल दवाडी भन्छन् – “जब हामी उनका कर्महरूलाई सम्झन्छौं, तब हाम्रो मन श्रद्धा र कृतज्ञताले भरिन्छ । उनको पावन आत्माको शान्तिका लागि प्रार्थना गर्दै उनका आदर्शहरूलाई जीवित राखेर अगाडि बढाउनुपर्छ ।”
धनकुमार राई अब हाम्रो बीचमा छैनन् तर उनका कर्म, उनका आदर्श र उनको स्थापना गरेका विद्यालयहरू उनको जीवन्त स्मारक बनेर रहनेछन् । उनको नाम र काम सधैंका लागि अमर रहनेछ ।
