दशैं नेपालीहरूको महान पर्व हो। खास गरेर यसलाई हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको सांस्कृतिक पर्वको रूपमा बुझिन्छ । यसको फैलावट र यसका अनेकौं अवयवहरूको आधारमा यो सबै नेपालीहरूको मौलिक पर्वको रुपमा इतिहासदेखि वर्तमानसम्म उभिएको छ। यो आलेख दशैंको सांस्कृतिक या धार्मिक महत्वभन्दा अलि पर योभित्र लुकेको जैविक विविधताको वरिपरि घुमेको छ।
मानव समाज इतिहासदेखि वर्तमानसम्म जैविक विविधतासँग अन्तरघुलित भएर रहेको छ। जैविक विविधताका मुख्य तीन आयामहरू आनुवांशिक विविधता, प्रजातीय विविधता र पारिस्थितिक प्रणालीय विविधताको जालोभित्र उभिएर नै मानव सभ्यताको जग तयार भएको हुन्छ। जैविक विविधताको कुरोलाई दशैंको परिप्रेक्षमा नियाल्दा हाम्रो अत्यन्तै परिष्कृत र वैभवपूर्ण संस्कृतिको समेत उजागर हुन पुग्दछ। हिन्दू कुश हिमालय क्षेत्रबाट बहने अनेकौं नदीहरूका किनारमा विकास भएको सभ्यतामा रमाएका यो क्षेत्रका मानिसहरूका कृषि उपज तथा आयुर्वेदिक वनस्पतिहरूको बडादशैंमा व्यापक प्रयोग भएको कुरा हामीले भुल्नु हुँदैन। बडादशैं पर्व घटस्थापनाबाट सुरु हुन्छ। घटस्थापनाको दिन नवदुर्गा भवानीको स्थापना गरिन्छ। दियो, कलश, गणेशको स्थापनासँगै घडामा पानी राखी दशैँ कोठामा जमरा राखिन्छ। जौ, गहुँ, मकै तथा अन्य केही खाद्यबालीका बीउलाई अत्यन्त पवित्र स्थानबाट दशैं घरमा ल्याइएको माटो भरिएका स–साना भाँडा या शुद्ध टपरीहरुमा छर्ने काम गरिन्छ। गणेश स्थापनासँगै नरिवल या अन्य कुनै फल राखिन्छ। गणेशजीलाई पूजा अर्चना गर्न दुबोको प्रयोग गरिन्छ। यस पद्धतिले हामीले खाद्यबालीमा प्रयोग गर्दै आएका जौ, गहुँ ,मकै, धानलाई नै जमराको रुपमा प्रयोग गर्नुले ती खाद्य बालीहरूप्रति गरिएको अत्यन्त ठूलो श्रद्धा तथा समर्पणको रुपमा बुझ्न सकिन्छ।
दशैंको सातौं दिनलाई महासप्तमी समेत भनिन्छ उक्त दिन नेपाली परम्परा अनुसार पूजा घरमा फूलपाती भित्र्याइने कार्यक्रम हुन्छ। फूलपाती भित्र्याइने सामान्य रूपमा बुझिए पनि योभित्र जैविक विविधताको अत्यन्त न्यानो स्पन्दन लुकेको पाइन्छ। फूलपातीभित्र धान, केरा, बेसार, जयन्ती, अशोक वृक्षको फूल, बेल, दारिम, हलेदो, मानेकर्कलो जस्ता नौ थरीका वनस्पतिहरू पर्दछन्। एसिया महादेशको नेपाल, भारत, चीन, बंगलादेश पाकिस्तान लगायतका मुलुकहरूमा प्रमुख खाद्यान्नको रुपमा उत्पादन हुने धानको आफ्नै महत्व छ। हामीले फूलपातीको रुपमा दशैं घरमा भित्र्याइने वनस्पतिको बारेमा सामान्य खोजी नीति गर्यौँ भने मात्र पनि हाम्रो यो पर्वले जैविक विविधतालाई कसरी अंगालेको छ भन्ने कुरा बुझ्न निकै सजिलो पर्दछ। धानबाट प्राप्त हुने चामललाई रङ्ग्याएर विभिन्न प्रकारका अक्षताहरू बनाइन्छ जस्तै सेता अक्षता, पहेला र राता अक्षता। दशैंमा रातो रङको अक्षता तथा पहेला जमराले अनौठो सौन्दर्य प्रदर्शन गर्दछ। दशैं घरमा देवीचन्द्र घण्टासँग धानको सम्बन्ध देखाइएको छ।
फूलपातीभित्र पर्ने केरा अर्को महत्वपूर्ण वनस्पति हो। केराको खेती संसारका १२० भन्दा बढी देशहरूमा गरिन्छ। यसको मुख्य व्यापार दक्षिण अमेरिकी मुलुकहरूमा हुन्छ। कतिपय अफ्रिकी देशहरुमा हाम्रो भारतको स्थान नै केराले ओगट्दै आएको छ। यसको उद्गम स्थान एसिया नै रहेको बुझिन्छ। नेपालमा मालभोग, मुङ्ग्रे, झुप्रे, चिनीचम्पा, धुस्रे, अठिया, आदि प्रजातिका केराहरूको खेती गरिन्छ। पूजा गर्दा होस् या यज्ञ गर्दा होस् , प्रवेशद्वार गेट आदि बनाउँदा मात्र होइन विवाहको जग्गेमा समेत केराको बोटलाई उपयोग गर्ने गरिएको छ। यसको आधारमा केराको सिङ्गै बोटलाई अत्यन्त पवित्र र लाभदायक सांस्कृतिक वनस्पतिको रुपमा समेत स्वीकारिँदै आएको बुझिन्छ। नेपाली समाजमा मङ्गल सूचक सगुन वनस्पतिहरूको सूचीमा केरा अग्रपंक्तिमा रहेको छ। दशैंमा दही चिउरा केरा अत्यन्त महत्वपूर्ण खाद्य सामग्रीको रूपमा देशका विभिन्न स्थानहरूमा खाइन्छ। काठमाडौँ उपत्यकाभित्र महाअष्टमीको भोजमा नेवारहरुले केराको पातमा एक करुवा चिउरा राखेर भोजन गर्दछन् । त्यसको सांस्कृतिक महत्वको बारेमा डाक्टर तीर्थबहादुर श्रेष्ठले अत्यन्त मार्मिक ढंगले व्याख्या गर्नुभएको छ।
फूलपातीभित्र रहेको अर्को महत्वपूर्ण वनस्पति दारिम हो। पश्चिम एसियाको पर्सिया अर्थात् इरान र हिमालय क्षेत्रमा उत्पत्ति भएर सबैतिर फैलँदै गएको दारिम नेपालका विभिन्न ठाउँमा फलाइन्छ। यसको फललाई अनार भनिन्छ यो स्वाद र गुण दुवैको रुपमा समेत चिनिन्छ बिरामीलाई तुरुन्त शक्ति प्रदान गरेर तंग्रिन मद्धत पुर्याउने यो वनस्पति फूलपाती प्रयोजनमा समेत प्रयोग गरिन्छ। यो एन्टीअक्सिडेन्ट गुण भएको, भिटामिन सी को महत्वपूर्ण स्रोत र रोगसँग लड्ने प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन सक्ने समेत हो। दशैं पूजामा रक्त चण्डीका कालीको नामले दशैंमा दारिमको पूजा हुन्छ। अनारका दाना जस्तै मिलेका दन्त लहर भनेर गीत कविताहरु समेत रचना भएका छन्। रक्तबीजको वध गर्दा माता कालिका राता दाँतको लहरलाई प्रतिबिम्बित गर्ने अनार फलको वर्णन गरेर सकिँदैन।
हात्तीका कानजत्रा ठूला ठूला पात हुने कर्कलो नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा वनजङ्गलको आसपास पाइन्छ। यसलाई गिठ्ठा भ्याकुर तरुल आदिको रुपमा प्रयोग गरिने गरेको समेत पाइन्छ यसमा घाँटीमा कोक्याउन हयोग पु¥याउने रासायनिक पदार्थ पाइन्छ। संस्कृतमा यसलाई मानक भनिन्छ यसको औषधिमा प्रयोगका आफ्नै अनेकौं आयामहरु छन् यो रगतसँग सम्बन्धित रोगहरू र पित्तमा हितकारी छ भनिन्छ। अलोकासिया म्याक्रोराइजा वैज्ञानिक नाम पाएको यो वनस्पति नवदुर्गामध्ये स्कन्द मातासँग सम्बन्धित छ।
बेसार हामी सबैले सधैँ भान्सामा प्रयोग गरिरहेको एउटा वनस्पति हो। यसको संस्कृत नाम हरिद्रा हो भने वैज्ञानिक नाम कर्कमा लंगा हो। आयुर्वेदमा समेत व्याख्या भएको परम्परागत रूपबाट विभिन्न प्रयोजनको लागि प्रयोग हुँदै आएको यस वनस्पतिको औषधीय गुण महत्वपूर्ण छ। यो एन्टीअक्सिडेन्ट तथा एन्टि माइक्रोबियल समेत हुन्छ। यस वनस्पतिको परिवर्तित डाँठ राईजोममा कर्कमिन नामक रसायन पाइन्छ जुन एन्टी क्यान्सर गुणले भरिपूर्ण समेत छ। यो वनस्पति नवदुर्गा भवानीहरूमध्ये कुष्माण्डा देवीसँग सम्बन्धित छ। यो वनस्पतिले घाउ खटिराहरु पाक्न नदिने एन्टिसेप्टिक गुण बोक्छ। यसलाई कुष्टरोग, धातु रोग, घाउखटिरा, सुनिएको, पिनाश परेको, अरुचि, अपच तथा छाला रोगमा उपयोग गरिन्छ। पश्चिम एसिया तथा भारतीय उपमहाद्वीप क्षेत्रलाई यसको उत्पत्तिको क्षेत्र मानिएको छ।
फूलपातीभित्रको अर्को वनस्पतिको नाम हो हलेदो । झट्ट हेर्दा अधुवासँग मिल्ने यो वनस्पति भित्री रूपमा ज्यादै बासनायुक्त हुने भएकोले सुगन्धका अनेकौं सामग्रीहरू र अत्तर बनाउन यसको प्रयोग गरिन्छ। त्यसैले हलेदोलाई कोट्याउन आवश्यक छैन भन्ने भाव बुझाउने अनेकौं उखानहरु नेपाली समाजमा लोकप्रिय छन्। संस्कृत नाम कर्चुर तथा वैज्ञानिक नाम कर्कमा जेडोरिया पाएको यो वनस्पतिलाई नवदुर्गा भवानीमध्ये कात्ययानीको रूपमा पुजिन्छ। नेपालीहरूले कालो हलेदो धेरै अघिदेखि प्रयोग गर्दै आइरहेको कुरा विभिन्न तथ्यहरुले देखाएको छ। यो गुणकारी वनस्पति ब्याक्टेरिया तथा ढुसीजन्य परजीवीहरूबाट जोगिन महत्वपूर्ण छ।
फूलपाती भित्र्याइँदा छुटाउने नहुने अर्को वनस्पति अशोक हो। यसको नामबाटै शोक निवारक भन्ने बुझिन्छ। शोक हरण गर्ने देवी शोकरहितायको पूजामा यसको व्यापक प्रयोग गरिन्छ। रामायणका अनुसार सीतालाई हरण गरेर लंकामा पु¥याई रावणले अशोक बाटिकामा राखेको थियो । यसको फल ,बोक्रा , बीउ सबै प्रयोगमा आउँछ। यस वनस्पतिको प्रयोग मुख्य गरेर महिलाहरूको महिनावारी गडबडी, महिनावारीको समयमा अत्यधिक दुखाइ हुने, धेरै रगत बग्ने समस्याको समाधान गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसलाई पेटको रोग अल्सर तथा छाला रोगको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। भारतीय उपमहाद्वीप लगायत म्यानमारको पश्चिम क्षेत्र यसको उत्पत्तिको क्षेत्र मानिन्छ। साराका अशोका या सारका इन्दिका वैज्ञानिक नाम पाएको यो वनस्पति झ्याम्म आउने लामा–लामा पातको कारण हेर्दा मनमोहक देखिन्छ।
जयन्ती अर्को महत्वपूर्ण वनस्पति हो। यसलाई दशैं घरमा महासप्तमीको दिन फूलपाती भित्र्याउँदा भित्र्याइन्छ। जयन्तीको वैज्ञानिक नाम शेषबानिया हो। यसका धेरै प्रजातिहरू हुन्छन्। यो एसिया र अफ्रिकाको भूमध्यरेखिया क्षेत्रबाट उत्पत्ति भएको मानिन्छ। यसले हाम्रो प्रतिरोधात्मक क्षमता वृद्धि गर्ने, विभिन्न प्रकारका रोग तथा पेटका समस्या समाधानमा सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्दछ। यसको जरामा गाँठाहरु हुन्छन् जसमा एक प्रकारको ब्याक्टेरिया बस्दछ। जसले वायुमण्डलमा भएको नाइट्रोजनलाई जमिनमा पठाउने काम गर्दछ। यसकारण जमिनको मलिलोपन समेत वृद्धि हुन्छ।
फूलपातीमा समावेश गरिने अर्को महत्वपूर्ण वनस्पति बेल हो। आयुर्वेद तथा धार्मिक रुपमा यसको अत्यन्त ठूलो महत्व रहेको छ। शिव पूजा तथा आराधनामा प्रयोग हुने बेलपत्र नवदुर्गा भवानीको नवौं शक्तिको रुपमा यसको प्रयोग गरिन्छ। बेलबाट भनेको किसिमका औषधिहरु बन्छन्। यसको शीतल सर्बतले धेरै फाइदा गर्दछ। आयुर्वेदमा निकै महत्वपूर्ण मानिने यो वनस्पति भारतीय उपमहाद्वीप क्षेत्रबाट उत्पत्ति भएको मानिन्छ। एगल मारमेलोस वैज्ञानिक नाम पाएको यस वनस्पतिलाई पखाला, मधुमेह तथा पेटका रोगहरुमा प्रयोग गरिन्छ। यो भिटामिन ए ,भिटामिन बी समूहहरू तथा भिटामिन सी को मुख्य स्रोत समेत हो।
दशैं घरमा घटस्थापनादेखि विभिन्न प्रकारका वनस्पतिहरूको प्रयोग गरिन्छ र तिनीहरू कोजाग्रत पूर्णिमाको दिन विसर्जन गरिन्छन्। यसभित्र अनेकौं महत्वपूर्ण सांस्कृतिक कुराहरू जोडिएका हुन्छन्। हामी धेरैले कम अनुमान गरेको वनस्पति विविधता हाम्रो दशैंभित्र मजाले लुकेको हुन्छ। त्यसकारण यो पर्व नेपालीहरूको मौलिक पर्व, जैविक विविधतालाई सम्मान गर्ने पर्व, शरद ऋतुको शीतल समयमा मानिसहरूबीच सुमधुर सम्बन्ध कायम गर्ने पर्व, शक्तिको अनुष्ठानको पर्वको रूपमा मनाउनुपर्दछ। बडा दशैं २०८२ को पावन अवसरमा सम्पूर्ण महानुभावहरूप्रति हार्दिक शुभकामना। यस पर्वले सुख, शान्ति , ऐश्वर्य र सामाजिक अमन चयन कायम गर्न ठूलो सहयोग पुग्न सकोस्।
