मनिषा चम्लागाईँ
नेपालका पर्यटकीय स्थलको प्रवद्र्धनका लागि सरकारले भ्रमण वर्ष २०२० घोषण गरेको छ । पर्यटन वर्ष मनाउने उद्देश्यले घोषणा गरिएका यो महोत्सवले नेपालको पर्यटन प्रवद्र्धनमा टेवा पु¥याएको पाइन्छ । नेपालमा प्रशस्त पर्यटकीय स्थल भएकाले सन् १९९८, २०११ र हालै, सन् २०२० लाई पर्यटन महोत्सवका रूपमा भिजिट नेपाल ट्वान्टी–ट्वान्टीको घोषणा गरिएको हो ।
भ्रमण वर्षको सुरुवातमा जुन तामझाम देखा पर्छ त्यो सदा हुने भए पर्यटन वर्षको घोषण आवश्यक हुने थिएन होला । जसका लागि पहिलो पटक सन् १९९८ मा यो महोत्सव मनाउँदाको तामझाम सदा भइरहेको भए पर्यटन वर्ष घोषण आवश्यक पर्ने थिएन । तर, जोकोहीका लागि एकपटक नेपाल भ्रमण आवश्यक हुन सक्छ । नेपालका पर्यटकीय स्थलको रुपमा काठमाडौँ उपत्यका र आसपासका क्षेत्रलाई लिने गरिन्छ । त्यसको अलवा अर्को मुख्य आकर्षक केन्द्र पोखरा र लुम्बिनीलाई मानिन्छ । तर, पछिल्लो समय अनेकन स्थानलाई पर्यटकीय स्थलको रुपमा प्रचार भइरहेका छन् । त्यसमा, रारा ताल, फोक्सुन्डो ताल, तिलिचो ताल, अन्नपूर्ण आधारशिविर, माछापुछ्रे हिमाल, खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्ज, सगरमाथा आधारशिविर, गोसाइँकुण्ड, प्यूठानको स्वर्गद्वारी, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, कोसीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष, चिसापानी र ठाकुरद्वारा, भेडेटार, इलाम कन्याम, ताप्लेजुङ पाथिभर, जानकीधाम जनकपुर पर्यटकका आकर्षक केन्द्र हुन् । यस्ता पर्यटकीय स्थलको प्राकृतिक दृश्यावलोकनका लागि बाह्य वा आन्तरिक पर्यटकको त्यत्तिकै ओहोरदोहोर हुने गर्छ । त्यसमा पनि सबै भन्दा उच्च स्थानमा रहेको तिलिचो तालको मनोरम दृष्यको मज्जा लिनकै लागि भनेर पुग्ने पर्यटकको संख्या उल्लेख्य छ । अन्नपूर्ण, माछापुछ्रे र अझ धेरै त विश्वको उच्च शिखर सगरमाथाको अवलोकनका लागि विभिन्न देशबाट आउने अनुसन्धानकर्ताको घुँइचो नै लाग्ने गर्छ ।
पछिल्लो समय पूर्वका पर्यटकीय क्षेत्र पनि पर्यटकको रोजाइमा पर्ने गर्छन् । पूर्वेली संस्कृति, परम्परा, रहनसहनका बारेमा थाहा पाउनका लागि बाह्य तथा स्वदेशी पर्यटक पूर्वी भेगमा पुग्ने गरेका छन् । चियाको राजधानी उपनामले परिचित इलामका चियाबगानमा लुकामारी गर्न पर्यटक इलाम पुग्ने गरेका छन् । अन्तुबाट सुर्योदय हेर्न र गर्मीमा चियो खानकै लागि भनेर बाह्य तथा आन्तरिक पर्यटक इलामको अन्तु पुग्छन् । कञ्चनजंघाको स्वच्छन्दताले पनि पर्यटकलाई मोहित पार्ने गरेको छ । अन्य हिमालको तुलनामा कमै पर्यटक पुग्ने कञ्चनजंघाको प्रर्वद्धनमा भ्रमण वर्षलाई लक्षित गरेर योजना बनाए पनि आवश्यक पूर्वाधार विकास भने हुन सकेको छैन । गत असोज, कात्तिक र मंसिरमा मात्र ८ सय बढी बाह्य पर्यटक कञ्चनजंघा पुगेको तथ्यांक छ । तर, हिमाल आरोहणका क्रममा पर्यटकको ज्यानै गएको घटना पनि आउने गर्छन् । त्यसैले यस प्रकरका पर्यटकीय क्षेत्रकोे सुन्दरताको तारिफ जति गर्न सकिन्छ त्यस स्थलमा पुग्नका लागि भौगलिक कठिनाइ पनि सँगसागै जोडिएर आउने गर्छ । यस प्रकारका धेरै घटना मानवीय त्रुटिका कारण हुने गरेका छन् ।
धार्मिक हिसाबले पनि हाम्रो प्रदेश छिमेकी देशका लागि अध्ययनको थलो बन्न सक्छ । परम्परा, रीतिरिवाज, भाषा–संस्कृतिको फरक–फरक पनले हाम्रो देश विश्वकै नमुनाका रूपमा रहेको छ । पूर्वको पशुपतीनाथ नामले चिनिने अर्जुनधाराधामको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि महाभारतको कथासँग जोडिएको छ । अर्जुनधारा धाममा अर्जुनले वाण हानेपछि पानी निस्किएर पोखरी बनेको विश्वास गरिन्छ । यस क्षेत्रमा आन्तरिक पर्यटकको घुँइचो लाग्ने गरे पनि बाह्यमा भारतीय पर्यटक मात्र पुग्ने गरेका छन् । अन्यदेशका पर्यटकमाझ अर्जुनधाराधामको महिमा नपुगेको देखिन्छ । त्यस्तै पूर्वमा बाह्य पर्यटक पुग्ने महत्वपूर्ण पर्यटकीय क्षेत्र ताप्जेजुङको पाथिभराधाम पनि हो । यहाँ पनि बढी मात्रमा भारतीय पर्यटक पुग्ने गरेका छन् भने, कमै मात्रमा युरोपेली पर्यटक पुग्छन् । प्रदेश –१को प्राकृतिक स्रोत तथा सम्पदालाई सदुपयोग गर्न सके पर्यटक आकर्षित हुने साथै आम्दानीसमेत लिन सकिने पर्यटकीय गन्तव्य उल्लेख्य छन् । इलाम, झापा, धनकुटा र तेह्रथुमलगायतका जिल्लामा उत्पादित नगदेबाली चिया, अलैंचीको पर्यटन प्याकेज बनाउन सके कृषि पर्यटनको विकास हुने साथै दोहोरो नाफा हुने देखिन्छ । ¥याफ्टिङका लागि नदी, क्यानोइङ खेलका लागि झर्ना आवश्यक मात्रामा रहेका छन् । रक क्लाइम्बिङ, बन्जिजम्पिङ, माउन्टेन म्याराथनजस्ता साहसिक खेलको विकास गर्ने सम्भावना मनग्य रहेकाले बाह्य पर्यटकलाई समेत आकर्षण गर्छ । साथै, पूर्वमा आन्तरिक पर्यटकका रूपमा हामीले पनि बुझ्नका लागि भ्रमण गर्नैपर्ने विभिन्न स्थान रहेका छन् । चाहे प्राकृतिक मनोरमका स्थान हुन्, चाहे विज्ञानले ल्याएका विकास–निर्माणका पक्षका धरोहर नै किन नहुन ।
सरकारले तामझामका साथ भ्रमण वर्षको सुरुवात गरे पनि चुनौतीको रुपमा यातायात र सडक रहेको छ । पूर्वमा मात्र नभएर देशका अधिकांश पर्यटकीय क्षेत्रमा यातायातको व्यवस्था दयनीय छ । सहरी भेगको साँघुरो र भिड सडकले भ्रमण वर्ष–२०२०को प्रचार गर्दा हामीले मन अमिलो बनाउनु पर्ने अवस्था रहेको छ । राजधानीदेखि ग्रामिण भेगसम्मका सडकको अवस्था कस्तो छ भनेर जोकोही नेपाली नागरिकले सहजै अनुमान लगाउन सक्छ । सडकको अवस्था फेर्नका लागि नेपालमा ठूलै योजना बन्नु पर्ने देखिन्छ । यातायात व्यवसायीले रुट अनुमतिमा झुक्याएर सवारीसाधान चलाउने गरेका घटना त हाम्रो लागि नयाँ घटना होइन । रुट परमिटविना नै अनुमति नपाएका स्थानमा कमाउ धन्दामा व्यवसायीले गाडी गुडाइरहँदा सडकको अवस्था नै कुरुप बन्दै गएको छ । ठूला तथा मझौला सार्वजनिक सवारी साधनहरू नेपालभर लगभग १ लाख ५० हजार रहेका छन् । यी साधानले निश्चित रुट परमिटको पालना गरेको देखिँदैन । भ्रमण वर्ष सार्थक बनाउनका लागि पर्यटक वाहक गाडीको अभाव देखिएकै छ । यसले पनि प्रत्यक्ष साथै अप्रत्यक्ष रुपमा भ्रमण वर्षलाई प्रभाव पारिरहेको छ । अर्को तर्फ यस्ता कार्यले दुर्घटना पनि बढाइरहेको छ । सडक निर्माण सम्पन्न भनेको सडकमा बिजुलीको व्यवस्था, ढलको व्यवस्था, खानेपानीको पाइपको व्यवस्थाललाई निर्माण चरणमा नै सम्पन्न गर्नु पर्ने हुन्छ । नेतृत्व तहले नागरिकका मागलाई सम्बोधन गर्न नसक्दा सडक क्षेत्रको विकासले ठोस रुप लिन सकेको छैन । पर्यटक बोक्ने यात्रुवाहक सवारी साधनको पर्याप्तता नरहेको तथ्याङ्कले देखाउने गरेको छ । यस अवस्थामा पनि आम नागरिकले भ्रमण वर्षलाई खुलेरै स्वागत गरेका छन् ।
विदेशी पर्यटक भित्र्याउन सरकारको अथक प्रयास हुँदाहुँदै पनि सवारी साधनको मात्रामा भने ध्यान पुग्न सकेको छैन । हमाली भेगमा रहेका पर्यटकीय क्षेत्रमा जानका लागि सदरमुकामसम्म पुग्न पनि धेरै सकस गर्नु पर्ने अवस्था विद्ययमान छ । स्थानीय स्तर सडक निर्माणमा गम्भिर हुन नसकेकाले यस्तो अवस्था आएको जोकोहीले सहजै अनुमान गर्न सक्छ । संघिय सरकारको मुख ताकेर बस्नाले विकासले गति लिन नसकेको भन्दा फरक पर्दैन । भ्रमण वर्ष २०२० लाई सार्थक बनाउने घोषणा गर्ने निकाय र सवारी साधन वाहकसँगको समन्वय आवश्यक छ । यातायात व्यवस्थापनको जिम्मा लिएको सरकारको सम्बन्धित निकायको भूमिका नदेखिनाले पनि भ्रमण वर्षलाई सहयोग नपुगेको देखिन्छ । एयरपोर्टमा रहेका सीमित ट्याक्सीको मिटर जडान गर्न नसक्नु पनि विडम्वना रहेको देखिन्छ । पर्यटकले पुग्न चाहेको स्थानमा गाडीको अभाव रहेर पर्यटक फर्कने अवस्था सिर्जना भए भ्रमण वर्षलाई पहिलो चरणमा नै असहयोग पुग्न सक्छ । यस अवस्थामा सरकारले पहिलो चरणमा निर्देशन जारी गरी हरियो नम्बरप्लेटमा सञ्चालन गर्न पाउने गरी ट्याक्सीको नयाँ दर्ता खुलाउने र सञ्चालनमा रहेका गाडीको भरमा नपरी सिन्डिकेट तोड्न सके भ्रमण वर्ष सन् २०२० सफल बनाउन साथै यातायातको क्षेत्रबाट योगदान पु¥याएर देशको अर्थतन्त्रमा वृद्धि गराउन सकिनेछ । विकसित राष्ट्रका नागरिकलाई जति धेरै सेवा–सुविधा दिन सक्यो त्यति नै नेपालको सकारात्मक चर्चा विश्वसामु पुग्ने हुँदा पर्यटक आगमनको संख्यामा समेत वृद्धि हुने देखिन्छ । जसले प्रत्यक्ष रुपमा देशको आर्थिक अवस्था सुदृढ गर्न सहयोग गर्छ ।
