द्रोण अधिकारी,
भद्रपुर, ८ बैशाख ।
झापा सदरमुकाम चन्द्रगढीस्थित ऐतिहासिकस्थल चन्द्रगढको पुरातात्विक महत्वका बारेमा अध्ययन अनुसन्धान हुन नसक्दा पहिचान हराउँदै गएको छ । २ हजार वर्ष पुरानो मौर्यकालीन सभ्यतासित गाँसिएको यस क्षेत्रको प्राचीनताबारे सरकारले चासो नदिँदा छाँयामा पर्दै गएको हो ।
भद्रपुर–बिर्तामोड रोडको उत्तरमा रहेको यस क्षेत्रले दुई नगरको सीमासंग जोडिएर आफ्नो अस्तित्व खोजिरहेको भान हुन्छ । यस स्थलको उत्खनन्का लागि तीन तहकै सरकारले चासो नदिँदा आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकको नजरसमेत पर्न सकिरहेको छैन । उत्खनन् र उचित संरक्षणको पखाईमा रहेको चन्द्रगढमा नजिकको सरकार मानिएको भद्रपुर नगर प्रशासनले समेत चासो नदिएको स्थानीयको गुनासो छ । भद्रपुर नगरपालिका ९ र १० सित सीमा गाँसिएको देउनिया खोला किनारमा अवस्थित चन्द्रगढलाई जोगाइराख्न चन्द्रगढी सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले सुरू गरेको भनिएको पहल पनि रकम अभावका कारण प्रभावकारी बन्न सकेको छैन ।
यसको संरक्षणका लागि स्थानीय सरकार भद्रपुर नगरपालिकालाई लिखित र मौखिक रुपमा आग्रह गरेर वन समितिले अवधारणापत्र बनाएर अघि बढाएको तीन वर्ष पूरा हुन लाग्यो । सोही अवधारणापत्रका अनुसार भद्रपुर नगरपालिकामा गुरुयोजना बनाइ काम थालिएको भनिए पनि केही टहरा बनाउने काम भन्दा अन्य उपलब्धि हुन सकेको छैन । यो स्थान मौर्यकालीन इतिहाससंग जोडिएको यहाँका विज्ञहरू बताउँछन् । प्रारम्भिक अध्ययन अनुसार विभिन्न १६ वटा थुम, २ वटा पोखरी र बीच–बीचमा अग्लो माटोको बाटोले घेरिएको गोलो आकारको स्थल झापाकै किचकबध धार्मिकस्थलभन्दा पुरानो रहेको विज्ञहरूको दावी छ । तत्कालीन चन्द्रगढी गाविस २ मा पर्ने ६२ विगाहा जमिनमा श्री ३ चन्द्र शमशेर आएर सैनिक किल्ला कायम गरी भौतिकरूपमा गढ निर्माण गरी सानो भवन, सिसाको इनारसमेत निर्माण गरेको अनुमान गरिएको छ । हाल उक्त इनार भग्नावशेषको रूपमा पाइन्छ । यस क्षेत्र वरपर वन फडानी गरी आदिवासी समुदायलाई चन्द्रशम्शेरले नै मानव बस्तीका रूपमा बसाएको स्थानीयको भनाइ छ ।
सो स्थानमा स्थानीयको पहलमा लक्ष्मी नारायण मन्दिरको निर्माणसमेत गरिएको छ । सो क्षेत्रलाई धार्मिक तथा ऐतिहासिक पर्यटकीयस्थलको रूपमा विकास गराउन स्थानीय लागिपरेका छन् । चन्द्रगढको महत्वको बारेमा चन्द्रगढी र भद्रपुरबासीलाई नै थाहा नभएको स्थानीय लोकबहादुर कुँवर बताउँछन् । चन्द्रगढको नामबाटै साविक चन्द्रगढी गाविस भएको इतिहास रहेको उनको भनाइ छ ।
साविक चन्द्रगढी, भद्रपुर नगरमा विलय भएपछि अहिले सो इतिहासबारे स्थानीय बासिन्दा अनविज्ञ रहने अवस्था आउन थालेको छ । चन्द्रगढी सामुदायिक वन क्षेत्र नजिकै रहेको चन्द्रगढको किल्ला झारजंगलले छोपिने गरेपछि वन समितिले सफाइको प्रयास गरेपनि पूर्णरूपमा सफलता पाउन सकिरहेको छैन । विगतमा चन्द्रगढ किल्लाभित्र कोही पनि पस्न सक्दैन थियो तर, वन समितिकै पहलमा सरसफाई गर्ने अभियान थालेपछि केही हदसम्म पस्न सकिने अवस्था आएको छ । तर, किल्ला र गढ क्षेत्रको पुरानो पहिचानलाई दृश्यात्मक स्वरूपमा हेर्न सक्ने अवस्था भने बन्न सकेको छैन । करिब १० विगाहा क्षेत्रफल ओगटिएको यस क्षेत्रलाई सरसफाई गर्दा वन समितिले गएको वर्ष ३ लाख २७ हजार रुपैयाँ खर्च गरेको जनाएको छ ।
चन्द्रगढ पुरानो किल्लाको रूपमा देखिएकाले यसलाई एकपटक उत्खनन् गरेमात्र ऐतिहासिक वा धार्मिकस्थल भनी पुष्टि हने जानकारहरूको भनाइ छ । स्थानीय सरकारले उत्खनन् गर्न आर्थिक सामथ्र्यले नभ्याउने जनाइन्छ । एउटा सानो टुक्राको उत्खनन् गर्दा अहिले १५ देखि १६ लाख रुपैयाँसम्म खर्च लाग्ने जनाइन्छ । नेपालमा रहेको प्रविधिले मात्र उत्खनन् संम्भव नहुने हुँदा पटक–पटक विदेशमा लगेर परीक्षण गर्दा दुई÷चार करोड लाग्न सक्ने भएकोले रकम अभावका कारण चन्द्रगढ उत्खनन्को पर्खाइमा रहेको छ । अहिलेसम्मको अध्ययन र पुुरातत्व विभागको अवलोकन भ्रमणले चन्द्रगढ २ हजार बर्ष पुरानो किल्ला हो, जुन मौर्यकालीन समयसंग जोडिएको हुनसक्छ भन्ने अनुमान भएपनि जंगल र पहाड नजिकै बनाइएको किल्ला कसको भनी प्रमाणित भएको छैन । धार्मिक तथा ऐतिहासिकस्थल किचकबधको उत्खनन्को बेला पुरातत्व विभागको टोली यहाँ आएको थियो । यसको पहिचानका लागि यस स्थानको संरक्षण गर्दै आएको चन्द्रगढी सामुदायिक वन र भद्रपुर नगर सरकारले पहल गर्नसके चन्द्रगढको प्राचीन इतिहासको खोजी हुन सक्ने थियो ।
झापामा अर्जुनधारा, किचकबध, सताक्षीधाम, विराटपोखरी, समयगढजस्ता ऐतिहासिक एवम् पुरातात्विक महत्व बोकेका धार्मिकस्थलहरू रहेका छन् । केही स्थानमा पुरातत्व विभागले उत्खनन् गरी धार्मिक तथा ऐतिहासिकस्थल भनी प्रमाणित गरिसकेको छ । त्यस्तै इतिहास र पहिचान बोकेको चन्द्रगढ आसपासका बासिन्दाको गाईचरण र हिउँदमा वनभोज खाने ठाउँका रूपमा रहन बाध्य छ । दक्षिणी झापामा पहिलोपटक बस्ती बसाइएको ठाउँको परिचयसमेत पाएको चन्द्रगढ श्री ३ चन्द्रशम्शेरको नामसित जोडिएर पहिचान बनाएको ठाउँ भएपनि पछिल्लोपटक परिचय गुम्नाम बन्दै जाँदै छ । सो क्षेत्रको दक्षिणपट्टि चिया बगान सञ्चालकहरूले जग्गा अतिक्रमण गरेर चिया लगाइरहेको भएपनि मिचिएको जग्गा फिर्ता गर्न सकिएको अवस्था छैन ।
