झापाली पत्रकारिताको ऐतिहासिक अध्ययनः–

द्रोण अधिकारी,
विषय प्रवेश ः—
नेपाली पत्रकारिताको विकासक्रमलाई हेर्दा राजधानी काठमाण्डौपछि उल्लेखनीय योगदान गर्ने नेपालका जिल्लामध्ये पूर्वी नेपालको झापा जिल्ला अग्रस्थानमा रहेको पाइन्छ । वि.सं. १९५५ साउनवाट सुधासागर मासिक साहित्यिक पत्रिकामार्फत नेपालमा सुरू भएको नेपाली पत्रकारिताले झापा जिल्लाबाट प्रकाशन प्रारम्भ गर्न त्रिपन्न वर्ष पर्खनु परेको देखिन्छ । प्राप्त तथ्यअनुसार भाषाशास्त्री महानन्द सापकोटा र साहित्यकार दान खालिङको सम्पादनमा वि. सं. २००८ सालमा हाम्रो नेपाल नामक मासिक साहित्यिक पत्रिकाको प्रकाशन भएको थियो । (उमानाथ भण्डारीः२०६६—४६) । यस पत्रिकाले नै झापाली पत्रकारिताको पहिलो र प्रारम्भविन्दुको रूपमा स्थापित हुने सौभाग्य पाएको छ । तर अहिलेसम्म कानुनीरूपमा दर्ता एवम् स्थुलप्रति प्राप्त नभएको यो पत्रिका के, कति अंकसम्म प्रकाशन भयो भन्ने प्रमाण भने पाइँदैन । त्यसैगरी वि. सं. २००९ सालबाट झापाको भद्रपुरबाट पाक्षिक रूपमा प्रकाशन प्रारम्भ गरेको केटो पाक्षिक झापाको पहिलो खबरपत्रिका बन्न पुगेको छ । श्यामकृष्ण उपाध्यायको सम्पादनमा प्रकाशित केटो पाक्षिक तत्कालीन बडाहाकिमको कार्यालय (हालको जिल्ला प्रशासन कार्यालय)मा वि.सं. २०११ सालमा झापाको प्रथम पत्रिकाको रूपमा दर्ता भएको पत्रपत्रिका दर्ता पुस्तिकामा भेटिन्छ । (उमानाथ भण्डारी २०६६—०३६) । पहिलो समाचारपत्रको स्थुलप्रति पनि हाल उपलब्ध हुन सक्ने अवस्था रहेको छैन । नियमित रूपमा झण्डै दश वर्षसम्म प्रकाशन भएको भएपनि सम्पादक श्यामकृष्ण उपाध्यायको निधनपछि यस पत्रिकाका फायलप्रतिहरू संरक्षण नहुँदा नास भएको अग्रज पत्रकार नकुलकाजीले जानकारी दिनु भएको छ । (काजीसँगको सम्वाद २०६८–११–१०)
विधिवत् दर्ता भई झापामा पत्रपत्रिका प्रकाशन प्रारम्भ वि.सं. २०११ सालदेखि भएको देखिन्छ । २०६८ फागुन १५ गतेसम्मको पत्रपत्रिका दर्ता पुस्तकमा केटो पाक्षिक प्रथम समाचारपत्र देखिन्छ भने उज्यालो पूर्व दैनिक(२०६८–११–१५) सम्म आइपुग्दा १ सय २० वटा पत्रपत्रिका दर्ता भएको पाइन्छ । जसलाई निम्न अनुसार देखाउन सकिन्छ ।

माथि उल्लेखित तालिकाका बाहेक झापामा दर्ता विना पनि प्रशस्तै पत्रपत्रिका प्रकाशन भएका छन् । वि.सं २००८ सालमा हाम्रो नेपाल मासिक देखि सुरू भएको साहित्यिक पत्रकारिता प्रकाशन कार्य अहिलेसम्म निरन्तर छ । सि.के. प्रसाईँको सम्पादनमा विद्या वाणी मासिक २०१७, बसन्तकुमार खड्काको सम्पादनमा प्रकाश वार्षिक २०१७, चुडामणि रेग्मीको सम्पादनमा मोति मासिक २०२३, युवक २०२६, आव्हान २०३६, चन्द्र गुरूङको सम्पादनमा न्यू लाइट २०२७, प्रगतिशील लेखक संघको सुखानी, सुसेली साहित्यिक परिवारको सुसेली, २०५९ जस्ता साहित्यिक पत्रपत्रिका दर्जनौँको संख्यामा झापाबाट प्रकाशन भएका छन् । केही पत्रिकाहरू पञ्चायतविरूद्ध भूमिगत दलहरूवाट प्रकाशन हुने गरेको देखिन्छ ।
सरकारी स्वीकृति लिएर विधिवत् दर्ता भएका पत्रपत्रिका र स्वीकृतिविना बेलाबेलामा प्रकाशन भएका पत्रपत्रिकाको संख्या झापामा १ सय ५० नाघेको पाइन्छ । झापाली पत्रकारिताको विस्तृत र बृहत इतिहास अहिलेसम्म लेखेको पाइँदैन । यस शोधपत्रमा झापाका अग्रज पत्रकारहरू तथा पत्रकारिता क्षेत्रमा सक्रिय रहेका पत्रकारिता सञ्चारकर्मीको रायलाई समेट्दै झापाली पत्रकारिताको चरण विभाजन गरिने छ । चरण विभाजन गर्दा अहिलेसम्म झापामा पत्रकारिता गरेर ४ दशक पार गरेका प्रवीण पत्रकार डिल्लीराम निर्भिक तथा नकुल काजी र क्रियाशिल जुझारू पत्रकारहरू चिन्तामणि दाहाल, अमृतलाल श्रेष्ठ, माधव विद्रोहीसँगको कुराकानीवाट प्राप्त सुझावका आधारमा तय गरिएको छ । प्राप्त तथ्यहरूलाई मनन गरी यथासम्भव झापाको पत्रकारिताको चरण विभाजन गर्ने जमर्को गरिएको छ ।
२.३.१ झापाली पत्रकारिताको चरण विभाजन ः वि.सं. (२००८) सालबाट सुरू भएको झापाली पत्रकारिता अहिलेसम्मको अवस्थामा आइपुग्न विभिन्न आरोह अवरोह पार गरिसकेको छ । वि.सं. १९५५ साल साउनबाट सुरू भएको नेपाली पत्रकारिता पूर्वी नेपालको झापासम्म विकसित हुन ४३ वर्ष पर्खनु पर्यो । ७० वर्षे इतिहास रचिसकेको झापाली पत्रकारितालाई तीन चरणमा बाँड्न सकिन्छ । जसलाई निम्नानुसार देखाउन सकिन्छ ।

अ) प्रथम चरणः–नेपाली पत्रकारिताको विकासक्रमलाई हेर्दा राजधानी काठमाण्डौ पछि उल्लेखनीय योगदान दिने जिल्लाहरूमध्ये पूर्वाञ्चलको झापा जिल्ला अग्रस्थानमा रहेको पाइन्छ । नेपाली पत्रकारिताको दोस्रो चरणवाट झापामा पत्रकारिताको प्रारम्भ भएको छ । वि.सं. २००८ सालमा भाषाशास्त्री महानन्द सापकोटा र साहित्यकार दान खालिङको सम्पादनमा प्रकाशित हाम्रो नेपाल मासिक साहित्यिक पत्रिकाले झापामा पत्रकारिता प्रारम्भ भएको छ । यो पत्रिका कस्तो स्वरूपको र कति प्रकाशित भएको थियो भनी कसैले भन्न नसके पनि झापाका सञ्चार क्षेत्रका अग्रजहरू यस पत्रिका पहिलो भएकोमा सहमत छन् । (भण्डारी ः २०६६ः४६) झापाली पत्रकारिताको इतिहासमा पहिलो र प्रारम्भिक विन्दुको रूपमा स्थापित हुने सौभाग्य पाएको हाम्रो नेपाल सरकारी स्वीकृति प्राप्त गरेर प्रकाशित पत्रिका भने होइन ।
वि.सं.२००७ सालमा जहानिया राणा शासनको अन्त्य भई नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना भएपछि विकसित भएको नेपाली पत्रकारिताले जिल्ला जिल्लामा विकेन्द्रित हुने वातावरणसमेत प्राप्त गर्यो । वि.सं. २००८ सालवाट भित्रिएको पत्रकारिता वैधानिकरूपमा पत्रपत्रिका प्रकाशन हुने अवस्थामा आइपुग्न झापामा वि.सं. २०११ सालसम्म पर्खनु पर्यो । झापाली पत्रकारिता क्षेत्रमा दोस्रो पत्रिकाको रूपमा प्रकाशन प्रारम्भ भएको केटो पाक्षिक समाचारपत्रको रूपमा झापामा प्रकाशित पहिलो पत्रिका बन्न पुगेको छ । तत्कालीन बडाहाकिमको कार्यालयमा वि.सं. २०११ सालमा दर्ता भएको केटो पाक्षिकको प्रकाशन वि.सं. २०१० सालबाटै पाक्षिकरूपमा हुने गरेको पाइन्छ । (दाहाल ःअन्तर्वार्ता ः२०६८–११–११) हाल जिल्ला प्रशासन कार्यालय झापाको पत्रपत्रिका दर्ता पुस्तिकामा समेत झापाको प्रथम पत्रिकाको रूपमा दर्ता भएको देखिने केटो पाक्षिक श्यामकृष्ण उपाध्यायको सम्पादनमा प्रकाशित पत्रिका हो । झापाली पत्रकारिताको प्रथम चरणको अवधि वि.सं.२००८ सालदेखि २०१७ मङ्सिर सम्मको समयलाई मान्नु तर्कपूर्ण रहन्छ । यस अवधिमा झापा जिल्लाबाट दुईवटा पत्रिकाहरू हाम्रो नेपाल मासिक र केटो पाक्षिक मात्र प्रकाशनमा आए । हाम्रो नेपाल साहित्यिक पत्रिका थियो भने केटो समाचारपत्र थियो । यस चरणलाई यी दुई पत्रपत्रिकाले झापाली पत्रकारिताको गोरेटो वनाउने कार्य मात्र गर्न पुगे । प्रजातान्त्रिक समयमा उदाएको झापाली पत्रकारितालाई यस चरणले ब्युँझाउने काम गरेको छ । केन्द्रिकृत पत्रकारितालाई विकेन्द्रिकरणका रूपमा राजधानी बाहिर ल्याउन यस चरणले उल्लेखनीय कार्य गरेको छ । झापामा पत्रकारिता भित्र्याउने र झापाबासीलाई सुसूचित गराउन महत्वपूर्ण योगदान दिने भाषासेवी तथा साहित्यसाधक महानन्द सापकोटा, दान खालिङ र श्यामकृष्ण उपाध्याय उल्लेखनीय रहेका छन् ।
संख्यात्मकरूपमा दुईवटा पत्रिका प्रकाशनमा आएको भएपनि झापाली पत्रकारिताको प्रथम चरणले झापामा अखबारिता र साहित्य विकासका लागि बलियो जग बनाइदियो । यो चरण झापाली पत्रकारिताको उदयको अवस्था हो । जसले साहित्यिक र पत्रकारिता दुवै विधाको पत्रकारिता जन्माइ दियो । यो आरम्भिक चरण पनि हो ।
आ) द्वितीय चरण (वि.सं.२०१७ पौष देखि २०४६ सम्म)ः– देशमा राजनीतिले कोल्टे फेरेपछि वि.सं. २००७ सालमा प्राप्त प्रजातन्त्रमाथि वि.सं. २०१७ सालमा प्रतिबन्ध भएपछि प्रेस स्वतन्त्रता पनि अन्योलमा पर्न गयो । प्रजातान्त्रिक सरकारले लिएका सबैखाले स्वतन्त्रतामाथि प्रतिबन्ध लाग्दा देशमा पत्रकारिता पनि नियन्त्रणको बन्धनमा पर्न गयो । झापाली पत्रकारिता जगत पनि राजनैतिक संक्रमणको बन्धनमा पर्न गयो । हुन त, यस चरणमा अघिल्लो चरणको तुलनामा संख्यात्मकरूपमा धेरै पत्रपत्रिका प्रकाशन भएको पाइन्छ । यस चरणलाई दुई कालखण्डमा बाँडेर हेर्न सकिन्छ ।
१. पूर्वाध चरण (वि.सं. २०१७ पौष–२०३६ सम्म)ः– वि.सं. २०१७ को राजनैतिक परिवर्तनले ल्याएको संक्रमणकालीन अवस्था २०१७ पौष १ गतेदेखि जनमतसंग्रहको घोषणा नभएसम्मको अवस्थाले झापाली पत्रकारितालाई पनि अन्योल र बन्धनभित्र रूमलिन बाध्य पार्यो । यस चरणको प्रारम्भ श्यामकृष्ण उपाध्यायको सम्पादकत्वमा प्रकाशित युवक मासिक (२०१८¬) बाट भएको छ । त्यसपछि क्रमशः भवानीप्रसाद घिमिरेको सम्पादनमा भानु (२०२०) त्रैमासिक, जिल्ला पञ्चायतको मुखपत्र पञ्चायत (२०२०) मासिक, भद्रपुर नगरपञ्चायतको मुखपत्र मेची सन्देश (२०२३) पाक्षिक, श्यामकृष्ण उपाध्यायको सम्पादनमा आलोक (२०२५) पाक्षिक, अज्ञात सम्पादक प्रकाशक रहेको पञ्चामृत (२०२५) मासिक, बसन्तकुमार खड्काको सम्पादनमा सूर्योदय (२०२५) साप्ताहिक, चूडामणि रेग्मीको सम्पादनमा युगज्ञान (२०३६) साप्ताहिक, डिल्लीराम निर्भिकको सम्पादनमा सिद्धार्थ (२०२९) पाक्षिक, नकुल काजीको सम्पादनमा विवेचना (२०२९) साप्ताहिक, डिल्लीराम निर्भिकको सम्पादनमा सेवा सुश्रुषा (२०३५¬) द्वैमासिक, मदन ढकालको सम्पादनमा विश्वदीप (२०३६) मासिक पत्रपत्रिका कानुनी रूपमा दर्ता भई प्रकाशनमा आए । यसै चरणमा प्रकाशन भएका केही साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरू चूडामणि रेग्मीको सम्पादनमा मोति (२०२३¬), आह्वान (२०३६) चन्द्र गुरूङको सम्पादनमा न्यू लाइट (२०२७), मासिक जस्ता साहित्यिक पत्रिकाहरू सरकारी स्विकृति नलिइ प्रकाशित भएका पाइन्छन् ।
यसै समयमा प्रकाशित पत्रपत्रिकाहरूले झापामा पत्रकारिताको माध्यमबाट भाषा , सँस्कृति, संस्कार, संरक्षण र सूचना प्रवाहको पवित्र उद्देश्य कायम गरी प्रकाशित गरेको पाइन्छ । (काजी, २०६८–१०–२० सम्वाद) यस चरणमा संख्यात्मक रूपमा अघिल्लो चरणमा भन्दा अधिक पत्रपत्रिका प्रकाशित भए पनि व्यावसायिक रूपमा अगाडि बढ्न नसकेको पाइन्छ । विशेषगरी पञ्चायतसँग विमति राख्ने पत्रपत्रिकाहरू क्षणभरमै बन्द गराइन्थ्यो भने पत्रकारहरू धरपक्कडमा पर्ने, झुटो मुद्धा खप्नु पर्ने अवस्था थियो । जसका कारण निष्पक्ष पत्रकारिता यस चरणमा विकसित हुन पाएन । पञ्चायतपक्षीय पत्रकारिता मात्र मौलाउन पायो । पञ्चायती शासन इतरका पत्रपत्रिका र पत्रकारहरूको आर्थिक अवस्थादेखि सुरक्षा व्यवस्थासम्म दयनीय बन्न पुग्दा निष्पक्ष पत्रकारिता टिक्न सकेन । शासक समर्थक पत्रपत्रिका लामो समयसम्म प्रकाशित भईरहे पनि केही मुठ्ठीभरका पत्रकारहरूले मात्र आर्थिक उन्नति गर्न पाएको यस चरणको पत्रकारिता व्यक्तिगत प्रयासमै सीमित रहन पुग्यो । विशेषगरी यस चरणमा साहित्यिक पत्रकारिताले केही फष्टाउने अवसर पाएपनि समाचार पत्रकारिता त्यति मौलाउन सकेन ।
झापाली पत्रकारिताको यो चरणमा संख्यात्मक विकासमा सीमित भई गुणात्मकता छायाँमा पर्न गएको छ । केन्द्रीय पत्रकारिताझंै शासकप्रशासकका वृत्तभित्र झापाली पत्रकारिता घुम्दा यस अवधिमा जनआवाजलाई समेट्न सकेन । शासक प्रशासकको दुष्प्रवृत्ति र अन्याय अत्याचारको विरोध गर्ने पत्रिका दर्ता खारेज हुने अवस्था रहेकाले निष्पक्ष पत्रकारिता त्रासको बन्दी बन्यो । केही पत्रकारहरूले साहित्यिक पत्रकारिताको माध्यमले ब्यंग्यात्मक आलेखमार्फत तत्कालीन निरंकुश शासन प्रशासनको विरोध गरे पनि सिधै पत्रिकाले शासक प्रशासकको विरोध गर्ने हिम्मत गर्न नसकेर निरीह पत्रकारिताको माध्यमबाट भए पनि आफ्नो अस्तित्व बचाउन सफल भएको पाइन्छ ।
आ) उत्तरार्ध वा जनमत संग्रह घोषणा पछाडिको समय (वि.सं. २०३६ जेठ ११ गतेदेखि २०४६ सम्म)ः– देशमा उठेको राजनीतिक जागरणस्वरूप विद्यार्थी आन्दोलनले निरंकुशताको उत्कर्षलाई पछाडि फर्केर हेर्न बाध्य पारेपछि वि.सं. २०३६ जेठ १० गते जनमतसंग्रहको घोषणा भयो । देशमा जनमतसंग्रह घोषणा भएपछि झापाली पत्रकारिता क्षेत्रमा पनि केही खुकुलोपन आयो । परिणामस्वरूप अन्याय अत्याचार विरूद्ध पत्रिकाहरूले निष्पक्ष समाचार बनाउन थाले । नियन्त्रणबाट केही खुकुलोपन प्राप्त गरेपछि छद्म नाम तथा लुकेर पत्रकारिता गर्ने पत्रकारहरू खुलेरै पत्रकारिता गर्न थाले । जनमतसंग्रहको समयताका झापामा पत्रकारिता क्षेत्रमा पनि दुई खेमामा बाँडिन पुग्यो । बहुदल पक्षको खेमा ठूलो भए पनि पञ्चायत पक्षका पत्रकारहरू बढी शक्तिशाली हुन पुगे । शासक र प्रशासकको वरिपरि घुमेर पत्रकारिता गर्नेहरू आर्थिक रूपले बलिया देखिए ।
वि.सं. २०३७ सालमा जारी गरिएको वाक् तथा प्रकाशन स्वतन्त्रता ऐनले तत्कालीन संविधानको अधिनमा रहेर विचार व्यक्त गर्न पाउने व्यवस्थाले गर्दा झापाली पत्रकारिता जगत्मा नयाँ उत्साह थपियो । पत्रपत्रिका प्रकाशनमा नवप्रवेशीहरू थपिन पुगे । यस चरणमा सिद्धार्थ (२०३६) डिल्लीराम निर्भिकको सम्पादनमा , मदन ढकालको सम्पादनमा विश्वदीप (२०३६) मासिक, जुही (२०३८) प्रदीपमणि रेग्मीको सम्पादनमा लगायत २० वटा पत्रपत्रिकाले झापाबाट प्रकाशन हुने अवसर पाए ।
साप्ताहिक, मासिक, त्रैमासिक, पाक्षिक पत्रपत्रिका प्रकाशन भईरहेको यस चरणमा मेची अञ्चलकै पहिलो दैनिक पत्रिकाको रूपमा झापावाट हिजो आज (२०३८) दैनिकको प्रकाशन प्रारम्भ भयो । डिल्लीराम निर्भिकको सम्पादनमा वि.सं. २०३८ असार ९ गतेबाट प्रकाशन प्रारम्भ गरेको हिजोआज दैनिक १२×१८ इन्चको डिमाई कागजमा २ पृष्ठमा छापिने गरेको थियो । लेटरप्याड प्रविधिमा छापिने हिजोआज २१ वर्षसम्म प्रकाशित भएर बन्द हुन पुग्यो । झापाली पत्रकारितामा लामो सेवा दिएका डिल्लीराम निर्भिक हिजोआज दैनिकको प्रकाशन बन्दसँगै झापाबाट राजधानीको यात्रा तय गर्न पुगे ।
वि.सं. २०३७ बैशाख २० गते सम्पन्न जनमतसंग्रहको परिणामस्वरूप बहुदलको पराजय भयो । पञ्चायत पक्षको विजयसँगै सुधारिएको भनिएको पञ्चायत शासनपद्दति झन् निरंकुशतातर्फ लम्कन थाल्यो । शासक प्रशासकका आलोचक पत्रिकाहरू निशानामा पर्न थाले । प्रजातन्त्रका पक्षधर पत्रकारहरू धरपक्कडमा पर्न थाले । त्यसैगरी केही पत्रिकाहरूको दर्ता खारेजी हुन पुग्यो । तत्कालीन प्रशासनले राजाको महावाणी नराख्ने र पञ्चायती पद्दतिको आलोचना गर्ने पत्रपत्रिकालाई कार्वाही गर्न थाल्यो । पञ्चायती शासनको ज्यादती आर्थिक नाकाबन्दीसम्म बढेपछि केही पत्रपत्रिकाले आफै प्रकाशन बन्द गरे भने केही पत्रपत्रिकाको दर्ता खारेजी हुन पुग्यो । ( काजी, वार्ता )
वि.सं. २०२८ सालबाट साहित्यिक पत्रिकाको रूपमा प्रकाशन प्रारम्भ गरेको विवेचना २०२९ मङ्सिर २५ देखि अर्धसाप्ताहिक समाचार पत्रिकामा रूपान्तरण भई प्रकाशित भईरहेकोे विवेचनालाई २०४० साल माघ २० गतेवाट झापा प्रशासनले प्रतिबन्ध लगाई दर्ता खारेज गर्न पुग्यो । झापाली पत्रपत्रिकाको इतिहासमा पहिलो दर्ता खारेजमा परेको पत्रिका विवेचना साप्ताहिक (वि.सं.२०३४ साउनबाट) पञ्चायतका कट्टर समर्थक पत्रकार नकुल काजीको सम्पादन प्रकाशनमा रहेको पत्रिका थियो । तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी सरदकुमार भट्टराईले दर्ता खारेज गरेको यो पत्रिकालाई पत्रपत्रिका प्रकाशन ऐन २०३२ अनुसार वार्षिक अंक पूरा नगरेको आरोप लगाईएको थियो । तर पञ्चायतभित्रकै अन्य पत्रकार र नकुल काजीको अन्तरद्वन्द्वको परिणामस्वरूप विवेचनाको दर्ता खारेजसम्मको अवस्थामा झापा प्रशाासन पुगेको विश्लेषकहरूको ठहर छ । ( अमृतलाल श्रेष्ठ, २०६८ फागुन १६, वार्ता)
पञ्चायतभित्रकै एक शक्तिशाली पत्रकारको पत्रिका खारेज गर्न सक्ने प्रशासनसँग झापाका प्रजातन्त्र समर्थक पत्रकार त्रसित हुनु स्वाभाविक थियो । यस अवधिमा दिनानुदिन प्रशासन क्रुर बन्दै जाँदा झापाली पत्रकारिता प्रेस स्वतन्त्रताको अधिकारबाट बञ्चित हुन पुग्यो । खाली प्रशासनका आँडमा पञ्चायतभित्रका पत्रकारहरूले प्रजातन्त्र पक्षधरका पत्रकारलाई लखेट्ने प्रवृत्ति अत्याधिक बढ्दो अवस्थामा थियो । त्यस्तै पञ्चहरू पनि दुई खेमामा विभक्त थिए । शक्तिशाली खेमामा रहेकाले शक्तिक्षिण भएका खेमाका पत्रकारलाई दवाउने, खसाउने प्रवृत्ति रहेको थियो । झापामा पत्रकारिता जगत्मा एकता बलियो थिएन । त्यसको फाइदा कहिलेकाहिँ पुलिस प्रशासनले लिने गर्दथ्यो । पूर्वाद्र्धको दुई वर्ष झापामा केही सहज वातावरण पत्रकारिता क्षेत्रमा चलेको भए पनि प्रेस स्वतन्त्रताविहीन झापाली पत्रकारिता बन्न बाध्य बनायो । व्यंग्यात्मक आलेखबाहेक यस चरणमा शासक – प्रशासकको दुरासयको आलोचना गर्न सक्ने वातावरण आउन सकेन । यस चरणमा पत्रकारहरूले लुकेर, दबिएर हेपिएर झापाली पत्रकारिता परिचालन गर्न बाध्य रहे । यस चरणले झापाली पत्रकारितालाई व्यावसायिक स्वरूप दिन सकेन । आर्थिक रूपमा पनि पत्रकारिता निरीह भएर चल्न बाध्य भयो ।
३)तेस्रो चरण (वि.सं. २०४७ यता)ः– तीस वर्षे निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य गर्दै वि.सं. २०४६ साल चैत्र २६ गते नेपालमा प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना भएपछि नेपाली पत्रकारिता जगत्ले पनि स्वतन्त्रताको सास फेर्न पायो । नेपाली पत्रकारिताको इतिहासमा ९३ वर्षे कालखण्ड पछि संवैधानिकरूपमा प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता प्राप्त गरेको थियो । नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ ले धारा १२ (क) मा विचार र अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता तथा धारा १३ मा छापाखाना तथा पत्रपत्रिकासम्बन्धी आधारभूत अधिकार प्रत्याभूत गरेपछि वैधानिकरूपमै नेपाली पत्रकारिता स्वतन्त्र प्रेस नजिक पुगेको हो । यसै समय २०४७ मा प्रेस नीति, २०४७ फगुन ७ गते प्रेस काउन्सिल नेपालले पत्रकार आचारसंहिता जारी गर्याे । यस आचारसंहिताले नेपाली पत्रकारितालाई सम्पूर्ण मानवप्रति जिम्मेवार हुनु पर्ने, सार्वजनिक प्रसारण, मानवीय मूल्य, प्रजातान्त्रिक संस्कारप्रति समर्पित हुनु पर्ने कुरामा जोड दियो ।
राष्ट्रिय रूपमा पत्रकारिता जगत्लाई संवैधानिक अधिकार प्राप्त भएपछि जिल्ला जिल्लामा जन अभिव्यक्तिको माध्यमको रूपमा पत्रपत्रिकाहरू दर्ता हुने र प्रकाशित हुने क्रम बढ्न थाल्यो । यस चरणको प्रथम पत्रिकाको रूपमा वि.सं. २०४७ भदौ ५ गतेवाट गोपीकृष्ण खनालको सम्पादनमा नयाँ कामना साप्ताहिक प्रकाशनमा आयो । त्यस्तै २०४७ भदौ ७ गतेवाट लीला उदासीको सम्पादनमा स्वाधीन सम्वादको प्रकाशन हुन थाल्यो । यसक्रममा क्रमशः २०४७ देखि २०६८ फागुनसम्ममा झापामा ४० वटा साप्ताहिक पत्रिकाले दर्ता भई प्रकाशनको अनुमति पाएका छन् भने ५ वटा त्रैमासिक, १४ वटा मासिक, २ वटा पाक्षिक र १७ वटा दैनिक पत्रिकाले झापा जिल्ला प्रशासनबाट दर्ता भई अनुमति प्राप्त गरेका छन् ।
झापा जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट २०४९ साल मंसिर २८ गते दर्ता भई प्रकाशनमा आएको झापाको दोस्रो दैनिक पत्रिकाको नाम हो झापा एक्सप्रेस । नकुल काजी सम्पादक रहेको यो पत्रिका राजधानी काठमाण्डौ बाहिर संस्थागत रूपमा प्रकाशन प्रारम्भ गर्ने पहिलो व्यावसायिक पत्रिकाको रूपमा उदाएको पत्रिका बन्न पुग्यो । झापा सदरमुकाम भद्रपुरबाट प्रकाशित यो पत्रिका भद्रपुरका युवा व्यवसायीहरूको संयुक्त प्रयासमा मेची प्रकाशन प्रा.लिले प्रकाशन गरेको थियो । धनजुजु श्रेष्ठ अध्यक्ष रहेको यस प्रकाशनले मेची र कोशी अञ्चलसम्म बजार विस्तार गरेर झापा एक्सप्रेसलाई ग्राहक पद्धतिमा वितरण गरेको थियो । झापा जिल्लामा दैनिक हकर बिक्री पद्धतिवाट स्थायी ग्राहक निर्माण गरी घरदैलो सेवा दिने पहिलो पत्रिका बनेको यस पत्रिकाले व्यावसायिक रूपमा सञ्चार जगतमा लगानी गर्न सक्ने सम्भावना झापामा देखाईदियो । दुई सय अंक निस्किएपछि बन्द भएको झापा एक्सप्रेसले झापामा संस्थागत पत्रकारिताको आँखा खोलिदियो । यसपछि क्रमशः झापामा संस्थागत पत्रकारिताका लागि दैनिक पत्रिकाहरू नकुल काजीको सम्पादनमा प्राज्ञ प्रकाशन प्रा.लिको प्रकाशनमा विवेचना दैनिक २०५० साउन १ गतेबाट प्रकाशन प्रारम्भ भयो । वि.सं. २०५२ साउन २९ गतेबाट गोविन्दचन्द्र क्षेत्रीको सम्पादनमा पूर्वाञ्चल दैनिक श्री अन्तु प्रकाशनबाट प्रकाशित हुन थाल्यो । यस चरणमा १८ बटा दैनिक पत्रिकाले जिल्ला प्रशासन कार्यालय झापामा दर्ता भई प्रकाशनको अनुमति पाएका थिए । यीमध्ये झापा एक्सप्रेस (२०४९–०५०) दश महिना, विवेचना (२०५०–२०६५) १५ वर्ष, मुक्ति आवाज (२०५४) केही महिना, “झापा पोष्ट दैनिक” (२०६४–०६७) ३ वर्ष प्रकाशन भएर बन्द भएको केही वर्षपछि दमकबाट प्रकाशित भइरहेको, नयाँ तहल्का (२०६५) सात महिना, संघीय नेपाल (२०६७) चार महिना प्रकाशनमा आई बन्द हुन पुगेका छन् । त्यस्तै दर्तामा मात्रै सीमित केही दैनिक पत्रिकाहरूमा न्यू कान्तिपथ (२०५४), पूर्वी नेपाल (२०५७), सनराइज (२०६४) लगायत छन् । साप्ताहिक पत्रिकाहरूमा गाउँको खवर (२०६३), जय लोकतन्त्र (२०६७), रिमझिम (२०६५), पूर्वको अर्थ (२०६५), नयाँ जन अदालत (२०६५), हाम्रो राय (२०६५), क्रेजी न्यूज (२०६७), पूर्वेली दर्पण (२०६७), जनता राज (२०६७), आदि एक दर्जनभन्दा बढी साप्ताहिक समाचारपत्र दर्ता मात्र हुन पुगेका छन् । जसमध्ये हाल जय लोकतन्त्र, पूर्वेली दर्पण प्रकाशित भइरहेका छन् भने अन्य दर्तामै सीमित छन् ।
यस चरणमा झापामा दर्ता भई हालसम्म निरन्तर प्रकाशित भईरहेका दैनिक समाचारपत्रहरूमा पूर्वाञ्चल (२०५२), पूर्वसन्देश (२०५८), जनसंसद (२०६२), न्यू मेची टाइम्स (२०६३), प्रतिदिन (२०६५), पिपुल्स टाइम (२०६८), इजलास, विवेचना आदि रहेका छन् । त्यस्तै साप्ताहिक पत्रिकाहरूमा नौलो आवाज (२०६०), जनआन्दोलन (२०५५), सुखानी आवाज (२०६५), कसार (२०६७), वरूण, नयाँ सन्दर्भ, समाचार साप्ताहिक, मेची खवर, विर्ता ज्योति, जनज्योति, कन्काइ साप्ताहिक, स्वाधीन सम्वाद लगायत रहेका छन् । यस अवधिमा जम्मा ९० वटा पत्रपत्रिका दर्ता भएको दुई दशकको समयमा निरन्तर प्रकाशित हुने पत्रिकाको संख्या २५ वटाको हाराहारीमा रहेको वार्षिक स्थायित्व विवरणले देखाउँछ । लोकतान्त्रिक वातावरणले पत्रपत्रिका दर्ता प्रक्रिया सहज भएपनि व्यावसायिक क्षमताको आधारमा झापाले धान्न नसक्ने अवस्थामा पुगेर प्रकाशनमा आएपछि पत्रिका बन्द हुने गरेका छन् । यस चरणबाट झापाको पत्रकारिता संस्थागत र व्यावसायिक बन्ने वातावरणतिर उन्मुख भएपछि छापा पत्रकारितामा पनि नयाँ नयाँ प्रविधि भित्रन थाले । विसं. २०५१ सालमा सर्वप्रथम मेची अञ्चलकै पहिलो अफ्सेट प्रविधिमा छापिने पत्रिकाको सौभाग्य स्वाधीन सम्वाद पत्रिकाले प्राप्त गर्याे । कृष्णकुमारी भण्डारी प्रकाशक र माधव विद्रोही सम्पादक भएपछि स्वाधीन सम्वाद सुनसरीको इटहरीमा लगेर अफ्सेट मेशिनमा छापेर झापामा वितरण हुन थाल्यो । अफ्सेट प्रविधिको छापाइबाट पाठक आकर्षित भइ पत्रिकाको लोकप्रियता बढ्न थालेपछि मेची अञ्चलकै पहिलो अफ्सेट मेसिन श्री अन्तु प्रकाशनले झापामा भित्र्यायो । अफ्सेट मेसिनबाट मेची अञ्चलकै पहिलो अफ्सेट प्रविधिको दैनिक समाचारपत्र पूर्वाञ्चल झापाको विर्तामोडबाट छापिन थाल्यो । यसपछि झापाका हरेक पत्रिकाहरू अफ्सेट मेसिनबाट छापिन थाले ।
यसै चरणबाट झापामा रेडियो पत्रकारिता पनि सुरू भयो । वि.सं. २०५८ सालमा दर्ता भई सञ्चार मन्त्रालयको स्वीकृतिमा मेची अञ्चलको पहिलो रेडियो कञ्चनजंघा एफ.एम.९२.६ को प्रसारण प्रारम्भ भयो । पढ्ने पत्रकारिताबाट सुन्ने र सूसुचित हुने पत्रकारिताको विकास हुँदै गयो । वि.सं. २०६८ फागुनसम्ममा झापा जिल्लाबाट दश वटा एफ.एम.प्रसारण भईरहेका छन् । त्यस्तै श्रव्य पत्रकारिताबाट अझ एक कदम अगाडि बढेर झापाबाटै टेलिभिजन पत्रकारिताको उदय २०६७ बाट प्रारम्भ भएको छ । हिमशिखर टेलिभिजन झापाको दमकबाट पूर्वाञ्चलको दोस्रो टेलिभिजन एवम् राजधानी काठमाण्डौ बाहिरबाट प्रसारित तेस्रो टेलिभिजनको रूपमा प्रसारण हुन पुग्यो । मेची अञ्चलकै पहिलो टेलिभिजन हिमशिखरले झापामा पढ्ने र सुन्ने पत्रकारिताबाट हेरेर सूसुचित हुने पत्रकारिताको विकास समेत गराई दियो ।
आकाशवाणी, टेलिप्रिन्टर, फ्याक्स हुँदै अत्याधुनिक इमेल इन्टरनेट प्रविधिको भण्डारमा पुगिसकेको हालको झापाली पत्रकारिताको विकास देश र संसारभर विस्तारको उत्कर्षतिर अगाडि वढिरहेको छ । झापामा नेपाली भाषा बाहेक अंग्रेजी , राजवंशी , किराँत भाषामा पनि पत्रिका प्रकाशन एवम् रेडियोमा समाचार प्रसारण यही चरणबाट प्रारम्भ भएको छ । सर्वप्रथम उपत्यका बाहिरवाट अंग्रेजी भाषामा पत्रिका प्रकाशन गर्ने कार्य झापाबाट भयो । नकुल काजीले सम्पादन प्रकाशन गरेको इष्टर्नइको (२०५४) ले राजधानी बाहिरका जिल्लामध्ये झापालाई पहिलो अंगे्रजी पत्रिका प्रकाशन गर्ने जिल्ला बनायो । वि.सं. २०५४ चैत्र ११ बाट इष्टर्नइका अंग्रेजी साप्ताहिक भद्रपुरबाट प्रकाशनमा आउन थाल्यो । ४२ अंकसम्म प्रकाशित यस पत्रिकाले अपेक्षाकृत पाठकहरू अभाव भएपछि बन्द भयो । त्यस्तै कंचनजंघा एफ.एम.ले वि सं २०६० बाट राजवंशी भाषामा समाचार प्रसारण प्रारम्भ गर्न थाल्यो । झापाली पत्रकारिताको इतिहासको यो चरण आधुनिक एवम् विकासकालका रूपमा उदाएको चरण हो । झापामा ग्रामीण पत्रकारिता यही चरणबाट प्रारम्भ भएको छ । सदरमुकाम आसपासबाट जिल्लाभरि विकेन्द्रित हुने वातावरण पनि यही चरणमा तयार भयो । सोख र सेवामा मात्र सीमित रहेको झापाली पत्रकारिताले यसै अवधिबाट व्यवसाय र प्रतिष्पर्धाको व्यापारमा रूपान्तरण हुने वातावरण पायो । यस चरणमा झापामा नेपाल पत्रकार महासंघको शाखा गठन भई पत्रकारिता क्षेत्रमा सक्रिय पत्रकारहरूको हकहितका लागि संस्थागत प्रयासको थालनी पनि भयो । यस संस्थाले मर्यादित पत्रकारिताका लागि झापाली पत्रकारहरूलाई बेलाबेलामा आचारसंहिता, व्यावसायिक मर्यादा, समाचार संकलन विधि, समाचारका स्रोतलगायतका विषयमा अल्पकालीन तालिम दिँदै आइरहेको छ । यस समयावधिमा पत्रकार महासंघका अतिरिक्त पत्रकारिता क्षेत्रसँग सम्वन्धित क्लवहरू पनि स्थापना हुने क्रम बढेर आइरहेको छ । फलस्वरूप झापाली पत्रकारिताले व्यावसायिक रूपमा सीप अभिबृद्धि गर्न र प्रतिष्पर्धा गर्ने क्षमताको विकास र विस्तार भएको छ । यस चरणमा झापाली पत्रकारिताले छापा माध्यमबाट विद्युतीय तरङ्गको श्रव्य र दृष्य दुबै प्रविधिसम्म विकसित हुने अवसर प्राप्त गरेको छ । यो प्रविधिको उच्चतम् फड्को मारेको प्रमाण हो । यही चरणमा अनलाईन खवर पत्रिका प्रकाशन पनि आरम्भ भएको छ । झापामा अस्तित्वमा दुई दर्जनबढी अनलाइन खवर पत्रिका भए पनि केहीले मात्र सरकारी स्वीकृति लिएर विधिवत् दर्ता गरेर सञ्चालन भइरहेका छन् । अनलाइन पत्रकारितामा व्यावसायिक सुरूवात गोपाल काफ्लेको सम्पादनमा चलिरहेको साझा मञ्चले गरेको थियो भने सजिलो खवर, मेची खवर लगायत अनाइन खवरपत्रिका पनि व्यावसायिक प्रतिष्पर्धामा तीव्र गतिमा दौडिरहेका छन् ।
निष्कर्षः– झापाली पत्रकारिताको आरम्भको इतिहास निर्माण गर्ने पहिलो पत्रिका हाम्रो नेपाल (२००८) देखि वि.संं २०६८ चैत १५ गते सम्मको विवरण अनुसार उज्यालो पूर्वसम्म आइपुग्दा कानुनी रूपमा दर्ता भएका १ सय २० वटा पत्रपत्रिका र दर्ता विना प्रकाशित २० वटा गरी एक सय चालीस वटा पत्रपत्रिका झापाबाट प्रकाशित भएका छन् । पत्रपत्रिका नभनी प्रकाशित विभिन्न कालखण्ड र समयमा प्रकाशित स्मारिका र समसामयिक संकलनहरूको खोजी गर्ने हो भने झापामा प्रकाशित पत्रपत्रिकाको संख्या अझ बढ्ने छ । ७० वर्षे इतिहास रचिसकेको झापाली पत्रकारिता तीन चरणको कालखण्डमा उभ्याईँदा पहिलो चरण वा कालखण्डलाई प्रारम्भकाल, दोस्रो चरण वा कालखण्डलाई उत्थान काल र तेस्रो चरण वा कालखण्डलाई विकास कालका साथै आधुनिक चरण भन्न सकिन्छ । दुई जना व्यक्तिको प्रयासवाट झापामा सुरू भएको पत्रकारिता अहिलेसम्म आइपुग्दा सयौं व्यक्तिको सहभागितामा रोजगारी र पहिचानको पेशामा रूपान्तरण भईसकेको छ । छापा पत्रकारितामा १५० को संख्या नाघिसकेको प्रकाशनमा रेडियो डेढ दर्जन, अनलाइन दुई दर्जन, टेलिभिजन दुई वटा अस्तित्वमा छन् भने युट्युव प्रशारण केन्द्रको लेखाजोखा छैन । यी सवै सञ्चारमाध्यमले झापाली पत्रकारिताको विकासमा विर्सन नसक्ने गुण लगाइरहेका छन् । प्रविधिको विकाससँगै कतिपय सञ्चारमाध्यम लोप हुने र नयाँ नयाँ प्रविधि जन्मने क्रमले झापाली पत्रकारितालाई पनि अछुतो राखेन । यसकै प्रतिफल अनलाइन पत्रिका, युट्युभ च्यानललगायतको विकास भएको हो ।
( यो लेख वि सं २०६८ सालमा झापाली पत्रकारिताको इतिहासलाई शोध कार्यका लागि त्रि विको स्नाकोत्तर तहमा प्रयोग गर्ने क्रममा तयार पारिएको हो । जहाँ हालसम्मका सवै नयाँ झापाली सञ्चारमाध्यमका ऐतिहासिक विवरण नसमेटिएका हुन सक्छन् । इतिहास बन्न सक्ने विषय भए थप गर्न सकिने छ — लेखक)