श्रमिक जीवनमा कोरोना

बिनय कार्की ,

कोरोना महामारीले आज विश्व त्रसित छ । यो भाइरसको संक्रमण फैलन नदिन नेपाल सरकारले लकडाउन गरेको १ महिना नाघिसकेको छ । स्वास्थ्य , सुरक्षा , सञ्चार र सरकार सञ्चालनका क्षेत्रबाहेक अरु अधिकांश क्षेत्र लकडाउनकै अवस्थामा छन् । आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक क्षेत्रमा लकडाउनको प्रत्यक्ष प्रभाव देख्न थालिएको छ । सरकारले लकडाउनको म्याद थप गरेर बैशाख २५ गते पुर्याएको छ । यो पटक थप गरिएको मिति अन्तिम हुनेमा कुनै निश्चितता छैन ।
लकडाउनको विकल्प नभएको विज्ञहरु बताउँछन् । लकडाउनको विकल्प नभएपनि लकडाउन गर्ने प्रकृयाको विकल्प छन् । फरक तरिकाको लकडाउन जसले आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक गतिविधिलाई निरन्तरता दिन सक्नु पर्छ । अहिलेको भन्दा प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सक्ने र जनजीवनलाई सहज बनाउने लकडाउनै आजको लकडाउनको विकल्प हो ।
३६ दिन लामो लकडाउनको अन्तरालमा हरेक नागरिकको आफ्ना—आफ्नै कथा, व्यथा, काहानी र भोगाइ छन् । प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा हरेक नेपाली लकडाउनको प्रभावमा परेका छन् । तर, श्रम र ज्यालामजदुरी गरेर जीविकोपार्जन गर्ने समूह लकडाउनका कारण उच्च जोखिमका छन् । देशभित्र र बाहिर रहेका मजदुरहरुको काम ठप्प जस्तै भएको छ । यो आलेखमा एउटा वर्गको भोगाइ र कथा लेख्ने प्रयास गर्नेछु ।
श्रमिक वर्गको कथा र भोगाइ
यो वर्ग जो जीविकोपार्जन गर्न श्रम बजारमा भर पर्छ । उसको श्रम बजारमा बिकी हुँदा मात्र उसको र परिवारको गाँस, बास र कपासको बन्दोबस्त हुन्छ ।
श्रमिक वर्ग जसले संविधानले प्रदान गरेका मौलिक अधिकार सायदै अनुभूत गर्छन् । नागरिक अधिकार, शिक्षा, स्वास्थ्य जीवन र स्वतन्त्रताजस्ता अधिकारहरु उसले जन्मसिद्ध अधिकार भनेर बुभ्mने र भोग्ने अवसर पाएकै छैन । विद्यालय गएर कलम समाउने उमेरमा उसका हातमा काम थोपरिन्छन् । उसका लागि स्वतन्त्रता फ्रान्सेली दार्शनिक जीन जैक्स रुसोको भनाइ जस्तै हो “मानिस स्वतन्त्र जन्म लिन्छ तर जताततै जंजिरहरुमा बाँधिएको हुन्छ ।” उसले स्वतन्त्रता भोग्नै पाएको छैन । उसको स्वतन्त्रता नियन्त्रित हुन्छन् । मालिकसँग उसको स्वतन्त्रताको चावी हुन्छ ।
हरेक नेपाली नागरिकको मौलिक अधिकार कुनै देशको नागरिक हुन पाउनु हो । तर, यो अधिकार सबै नेपालीहरुको लागि भने होइन रहेछ । सरकारले यो अधिकार कुन नेपालीले पाउने कसले नपाउने निर्धारण गर्ने रहेछ । भारतका बिभिन्न ठाउँमा श्रम गरिरहेका नेपाली कोरोना महामारीका कारण दुखकष्ट गरेर आफ्नो देश फर्कन देशभरिका सीमा क्षेत्रमा आए । उनीहरुमध्ये धेरैलाई सरकारले नेपाल प्रवेश गर्न दिएन । सीमा पारि बसेर आफ्नो देशलाई अनुनयविनय गरे । हारगुहार गरे । केही नलागेपछि विरोध गर्न बाध्य भए । बिशाल महाकालीमा हाम फाल्न थाले, छलेर, लुकिछिपी सीमा पार गर्न खोजे । यसरी आफ्नै देशमा प्रवेश गर्न नपाएर गैरनागरिक भए । आफ्नै देशको लागि पराइ भए । कुनै नागरिकलाई सरकारले हवाइजहाज चार्टर गरेर देश फिर्ता गर्यो, सँगैमा कोही नेपालीलाई राज्यबिहिन सरह व्यवहार गर्यो । एउटै देशमा नागरिकहरुलाई भिन्न— भिन्न र फरक व्यवहार किन ? आखिर एउटै देशका नागरिक हैनन् र ?
श्रम बजारको उपलब्धताअनुसार श्रमिक वर्ग चलायमान हुन्छ । नेपाली श्रमिकहरुको काम गर्ने ठाउँ, पाउने पारिश्रमिक, कामको प्रविधि निश्चित हुँदैन । भिषा लगाएर बिदेशी भूमिदेखि देशका कुनाकाप्चा उनीहरुको काम गर्ने क्षेत्र पर्दछ । कामकै सिलसिलामा लकडाउनपूर्व श्रमिकहरु घर छोडेर देश र बिदेशका बिभिन्न स्थानमा पुगेका थिए । हाल लकडाउले अधिकांश कारखानाहरु बन्द छन् । काम बन्द भएसँगै यो वर्गमा चिन्ता सुरु हुन्छ । नेपालमा यो वर्गलाई लक्षित गरी सामाजिक सुरक्षाको प्रवन्ध सन्तोषजनक छैन । अधिकांश मजदुर रोजगारबिहिन भएका छन् । रोजगारदाताको दायित्वभित्र ज्यालामजदुरी गरेर पेट पाल्ने श्रमिकहरुको सामाजिक सुरक्षाको प्रवन्ध पर्दैनन् । श्रमिकहरुलाई मालिकले बल र तागत हुँदासम्म प्रयोग गर्छन् । त्यसपछि खोज खवर हुँदैन । अधिकांस रोजगारदाता आपतको बेला आफ्नै श्रमिकहरुको सहारा बन्न सक्दैनन् र बन्न चाँहदैनन् । श्रमिकहरु अधिकारविहिन बनाइएका छन् । उनीहरु अस्थिरतासँगै जोखिममुलक रोजगारी गर्न बाध्य हुन्छन् ।
लकडाउनले रोजगार श्रमिकहरु पनि बेरोजगार भए । बेरोजगारी थपियो । आम्दानीबिहिन भए । श्रमिकहरुको पारिवारिक जीवन लकडाउनले थप कष्टकर बनाइदियो । घरभन्दा टाढा गएर काम गर्दै गरेका श्रमिकहरुको गाँस, बास र कपास असुरक्षित भयो । उनीहरु आफ्नो आम्दानीले धानेको परिवारको चिन्ताले ग्रसित भए । छोराछोरी आमाबुबा र श्रीमानश्रीमतीको मायाले भावविह्वल भए । उनीहरुका चिन्ता रोजगारदाताको वास्ता र स्थानीय सरकारको प्राथमिकताभन्दा बाहिर परे ।त्यसैले भोकै,प्यासै र निन्द्रा त्यागेर भएपनि घर फर्कने निर्णय गरे । मरेपनि परिवारसगैँ साथमा मर्ने कल्पना गरे । फलस्वरुप हप्तौ लगाएर लामो पैदल यात्रा हिडेर घर पुग्ने जमर्को देखाए ।
भोकै–प्यासै हिडे । चैत बैशाखको घाममा हिड्दाहिड्दै लगाएको जुता चपल फाटे । यो यात्रा सञ्चारमाध्यमका लागि समाचार र कथाबस्तु बने । धेरैलाई यस्ता दृश्यहरुले भावुक बनायो । तर, स्वयम् सम्माननीय प्रधानमन्त्रीको लागि यी श्रमिकहरुको यात्राका कथा रहस्यमय कथा मात्र बने ।
स्थानीय निकाय राहत र कोरोना संक्रमण नियन्त्रणमा लागेको छ । लकडाउन अझै थप गरिसकेको छ । स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षा संयन्त्रका साथै सम्वन्धित सरोकारवाला निकाय कोरोना रोकथाम र नियन्त्रणमा लागेको छ । अपवादबाहेकका जनता लकडाउनको पालना गरेर घरमै बसेका छन् । कोरोना रोकथाम गर्न सरकार, राजनीतिक दल, जनता , सामाजिक संघसंस्था र सरकारी संरचनाहरु एक हुनु पर्ने थियो । तर, सरकारको र राजनीतिक दलहरुको प्राथमिकता भने अकैतिर देखियो । कोरोना महामारीबीच सरकारले ल्याएको दुई अध्यादेश यसको उदाहरण हो । केही दिनमा फिर्ता लिएको अध्यादेश कोरोनाबाट बिषयान्तरभन्दा धेरै हुन सकेन । सरकार यो कठिन घडीमा समेत जनताको सेवा सुबिधा र सुरक्षामा गम्भिरता देखिएन । सरकार प्रमुख र मन्त्रिपरिषदको राजनीतिक पूर्वाग्रह प्रष्ट देखियो ।
कोरोनाबाट कसरी राष्ट्रलाई बचाउने ? संक्रमण फैलन कसरी नदिने ? जनजीवनलाई कसरी सहज बनाउदै लैजाने ? धरासायी बन्न लागेको अर्थतन्त्र कसरी जोगाउदै समृद्धि हासिल गर्ने ?सरकारको काम र ध्येय विश्व अर्थतन्त्रमा ह्रास आएर बेरोजगार भएका नेपालीलाई कसरी कोरोनापछि रोजगार बनाउने जस्ता प्रश्न र बहसमा केन्द्रित हुनपर्ने थियो । तर, ध्यान र प्राथमिकता अन्तै भएको प्रष्ट देखियो ।

विश्व बैंकले अनुमान गरेअनुसार सन् २०२० मा कोरोना महामारीको कारण विप्रेषण करिव २० प्रतिशतले घट्ने छ । नेपालजस्तो विकास उन्मुख राष्ट्रको लागि विप्रेषण आम्दानीको मुख्य स्रोतमा पर्छ । त्यसैले कोरोना महामारीका कारण नेपाली अर्थतन्त्रमा प्रत्क्षय प्रभाव पर्ने देखिन्छ । नेपालभित्र श्रमिक, ज्यालादारी तथा बैदेशिक रोजगारीमा भर पर्ने वर्ग यसको मारमा पर्ने देखिन्छ ।
कोरोनाका कारणले हजारौै नेपालीले देश तथा विदेशमा रोजगारी गुमाएका छन् । यो संख्या बढ्ने निश्चित छ । ठूलो संख्यामा बैदेशिक रोजगारीमा गएका नेपाली स्वदेश फर्कने छन् ।सरकारले बेलैमा सोचेर रोजगारीका नयाँ अवसरहरु सृजना गर्न सक्नु पर्छ । यो चुनौतीलाई सरकारले अवसरमा बदल्न सक्नु पर्छ । कोरोना भाइरस नामक जहाज उडाउनु र त्यसको सहज अवतरण गराउन निकै कठिन छ । सहज अवतरणको साथसाथै पुनः उडानको तयारीमा सरकार लाग्नु पर्छ । बेलैमा सजग नहुने हो भने सरकारलाई महामारीपछिको उडान अझ कष्टकर र चुनैतिपूर्ण हुनेछ ।
विकल्पको खोजी सरकारले अविलम्व सुरु गर्नु पर्छ । दीगो विकल्प जसले देशलाई कोरोना महामारीकोे संकटबाट बाहिर ल्याउन सकोस् । जसले सरकारले अघि सारेको संमृद्धिको दिशामा राष्ट्र हिड्न सकोस् । अर्थ अत्पादनका नयाँ अवसर स्थानीयस्तरमा खोजिनु पर्छ । देशलाई कृषि क्षेत्रमा आत्मनिर्भर बनाउन सक्नु पर्छ । स्थानीय स्रोत साधन तथा कच्चा पदार्थको उपलब्धताको आधारमा साना तथा मझौला कलकारखानाको निर्माण र विकासमा ढिलासुस्ती गर्नु हुन्न । उत्पादित बस्तुको बजार व्यवस्थापनमा सरकारले भूमिका खेल्नु पर्छ । स्थानीयस्तरका उत्पादनलाई प्रोत्साहन गरिनु पर्छ । यो सबै कामको लागि ठूलो जनशक्तिको खाँचो पर्छ । जसले रोजगारी सृजना गर्छ ।
यसरी सृजना भएका रोजगारीमा स्थानीय जनतालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । रोजगारीसँगै स्वास्थ्य, शिक्षा क्षेत्रमा सामाजिक सुरक्षाको प्रवन्ध स्थानीय सरकारले गर्नु पर्दछ । स्थानीय सरकारले स्थानीयस्तरमा सृजित रोजगारी पूर्ति गर्न रोजगारी फारम खुलाउने , न्यूनतम पारिश्रमिक प्रदान गर्ने , रोजगारी भरपर्दो र दीगो बनाउने जस्ता कुरामा ऐन कानुन र नियमावली बनाउन स्थानीय निकायलाई अधिकार दिदै कार्यान्वयनको समेत जिम्मा दिनु पर्छ । श्रमिकहरुको हक हित र अधिकारको निर्णय सरकार, रोजगारदाता र श्रमिक जनताबीच तीनपक्षीय सहकार्य सहमति र समझदारीका आधारमा मात्र लिन सकिने नियमको आवश्यकता छ । स्थानीयस्तरमा यस्तो बन्दोबस्तले बेरोजगारी घटाउन र दीगो रोजगार सृजना गर्न महत्वपुर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
सर्वप्रथम सीमा पारि आएका श्रमिकहरुलाई सरकारले देशभित्र ल्याएर सुरक्षित क्वारेन्टाइनमा राखी अभिभावकत्व प्रदान गर्न चुक्यो । आफ्नै नागरिकलाई नेपाली नागरिक भएको महसुस गराउन चुक्यो । दोस्रो नेपालभित्र रहेका श्रमिकहरु र उनीहरुका परिवारलाई सुरक्षित बनाएर कष्टकर यात्रा नगराउनबाट सरकार चुक्यो ।
सिमानामा आएका सबै नेपालीहरुको पहिचान गरी देशभित्र ल्याएर सुरक्षित क्वारेन्टाइनमा राखी घर फर्काउन सरकार चुक्न हुन्न । रोगबाट जीवनको कुनै क्षति नभएको मेरो देशमा भोकबाट कुनै पनि जीवनको क्षति नहुने गरी राहत वितरण गर्नका साथै संक्रमण फैलन रोक्नबाट सरकार चुक्न हुन्न । अझै कोरोना भाइरस पश्चात्को दिनहरुमा श्रमिक वर्गको हितमा काम गर्न यो शतिmशाली जनमत प्राप्त सरकार चुक्न हुँदैन् । महामारीपछिको जनजीवनलाई सरल बनाउने योजना सरकारले बनाउन थाल्नु पर्छ । राजनीतिक खिचातानी, गुटबन्दी र दलीय राजनीतिभन्दा माथि उठेर देश र जनताको हकहितमा काम गर्नु पर्छ । गणतान्त्रिक राज्यको नागरिक भएको जनतालाई अनुभव गराउन सक्नु पर्छ । सम्पूर्ण विद्वता, शक्ति र ज्ञानको प्रयोग कोरोना महामारीबाट राज्यलाई मुतm गर्न, अर्थतन्त्रलाई पुनः गति प्रदान गर्न र जनजीवनलाई सामान्यीकरण गर्न लगाउनु पर्छ । कोरोना महामारी मानव जातिको लागि जति चुनौतिमुलक छ, त्यति नै अवसर पनि योभित्र लुकेको हुन्छ । चुनौतीको सामना गर्दै अवसरको खोजी गरौँ ।