एकपटक गम्भीर भएर सोचौँ

लीलाप्रसाद भण्डारी , 

अहिले एसईई परीक्षा लिने कि आन्तरिक मूल्यांकनमार्फत अघि बढ्ने भन्ने विषयमा अनौपचारिक बहस भैरहेको छ ।  मानौ परीक्षा नलिने र आन्तरिक मूल्यांकन गरेर अघि बढ्ने हो भने  यी मुद्दातर्फ एक पटक सोचेर किन नहेर्ने  ?केही विज्ञ, केही सञ्चारकर्मी, केही अभिभावक, केही शिक्षक,केही शैक्षिक संगठन, केही शुभचिन्तक अहिले एसईईलाई हटाएर आन्तरिक मूल्यांकन गरी प्रमाणपत्र जारी गर्ने वकालत गरिरहेका छन् !यो सन्दर्भमा वास्तविक धरातलमा ओर्लिएर बहस गर्नै पर्ने  केही विषय ।  

 आन्तरिक मूल्यांकन विधि

१. आन्तरिक मूल्यांकन के हो ? कस्तो हुन्छ ?

सायद यसका दुईवटा विधि होलान्  । विद्यालयले लिएको एसईई तयारी परीक्षा र अर्को अर्धवार्षिक परीक्षा वा अरु त्रैमासिक परीक्षाको नतिजाको आधारमा अंक दिने  ।धेरै विद्यालयले एसईई तयारी परीक्षा लिएका छैनन् । लिएकाको परीक्षामा पनि विद्यार्थीले खासै महत्व नदिइ परीक्षामा सहभागी मात्रै  भएका छन् ।   केही अनुपस्थित भएका छन् । अनुपस्थित हुँदा पनि एसईई परीक्षामा सहभागी हुन प्रतिबन्ध लगाउने कानुनी आधार छैन ।  अब अर्धवार्षिक लगायत कक्षा १० मा लिएका अरु परीक्षाको अवस्था पनि यही  हो । यो अवस्थामा कसरी विद्यार्थीको यथार्थ  मूल्यांकन होला ?

२. आन्तरिक परीक्षा दिए पनि नदिए पनि विद्यालयले आफ्ना विद्यार्थीको आन्तरिक मूल्यांकन गरेकै हुन्छ, त्यसलाई आधार मानेर अंक दिने त !

यो अवस्थामा विद्यालयले आफ्ना विद्यार्थीलाई वास्तविक मूल्यांकन गर्छ त ? कसलाई कति अंक दिने ? कसलाई धेरै कसलाई कम दिने ? कुनै विद्यालयले सबैलाई  जीपीए आउने गरी  अंक  दियो भने त्यसको वैद्यता के ? कोही विद्यार्थी कक्षा ११ पढ्न नपाउने गरी  यथार्थ मूल्यांकनमा रहेर अंक  दियो भने ती अभिभावक र विद्यार्थीबाट आउने दबाब र सम्भावित द्वन्द्वबाट विद्यालय र शिक्षक कसरी जोगिन सक्छन्  ?  एउटा आधार छ यसो भन्नुमा— प्रयोगात्मक विषयमा सबैलाई  सित्तैमा २४—२५ अंक दिइने गरेको यथार्थ छ, उसले सैद्धान्तिकमा १ अंक ल्याओस्  कि ७४—७५ ल्याओस् ।

३. विद्यालय र शिक्षकको मूल्यांकनमा   एसईई नतिजाको आधार हुने भएकाले कुन विद्यालय र कुन शिक्षकले वास्तविक मूल्यांकन गरेर अंक  देलान् ! पक्कै पनि सबै पास हुने गरी बढाएरै दिन्छन्  । अनि यो सही  मूल्यांकन हुन्छ ?

४. सबै पास हुने नै गरी  राम्रो अंक दिँदा के हुन्छ ?

अहिलेसम्मको तथ्याङ्क हेर्दा करिब ५ लाख एसईई परीक्षार्थीमा झण्डै २ लाखले कक्षा ११ पढ्न नपाउने गरेको पाइन्छ । अब सबै पढ्न योग्य हुँदा कक्षा ११ जाँदा के अहिलेका ११—१२ सन्चालित विद्यालयमा कक्षा ११ पढाउन स्रोत, साधन, जनशक्ति  व्यवस्थापन गर्न सकिएला त !

५. नियमित विद्यार्थी सबै कक्षा चढ्ने गरी  नतिजा आयो ! अब ग्रेड वृद्धि,  एक्जेम्टेड समुह र खुला कक्षाका विद्यार्थीको मूल्यांकन कसरी सम्भव छ ?प्रायः यी समुहका विद्यार्थीको विद्यालयसँग मूल्यांकनको प्रायः अभिलेख हुँदैन । न विद्यार्थी शिक्षकले राम्ररी जानेको हुन्छ न चिनेको नै हुन्छ ।  गर्ने के ?

 सालाखाला पास विधि

माथिको आन्तरिक मूल्यांकनको विधिमा देखिएका जटिलता समाधानको यो  एउटा विधि हुनसक्छ । त्यो हो सबैको प्रमाणपत्रमा पास लेखी दिऔँ  ।न त्यहाँ  ग्रेड वा जीपीए हुन्छ, हुन्छ त मात्र पास ।  यसो गर्दा समस्या आउँछ कि आउँदैन ?

१. फरक फरक योग्यता भएका विद्यार्थीको वास्तविक मूल्यांकन भयो त ?

उनीहरुमा कस्तो मानसिक असर पर्ला ? भोलिका दिनमा माथिल्लो कक्षा पढ्न चाहिने अहिलेको आधारबाट कसरी विद्यार्थी छुट्टिन्छ ? विद्यार्थीले आफ्नो जिन्दगी भर देखाउने विद्यालय तहको त्यो पहिलो प्रमाणपत्र कस्तो होला ? भविष्यमा रोजगार तथा अन्य क्षेत्रमा देखाउनु पर्ने मार्कसिटको मूल्यांकन कस्तो होला ? कतै त्यसलाई भोलिका दिनमा हेयको दृस्टिकोणले हेरिने पो हो कि ! कक्षा १० पछि विदेश पढ्न जाने विद्यार्थीलाई  आउने समस्या कसरी समाधान होला ?

२. सबै पास भए, नतिजा आयो । अब विद्यार्थी कक्षा ११ पढ्न सक्ने अहिले यो लकडाउनको परिवेशमा सम्भव छ  ?अघिल्लो कक्षा कहाँ पढने, के पढने? कुन विद्यालयले भर्ना देला? यी सबै पाटोको  बाटो  खुल्न गाह्रो छ । घरमै बसेर पढ्न पाउने अधिकारमा पनि धेरै विद्यार्थीको पुर्णविराम लाग्छ । कक्षा ११ पढ्न वा अन्य प्राविधिक विषय पढ्न विद्यार्थी अरु नै तिर जाने भएकाले यो पुर्णविराम लाग्ने नै भयो !

३  अरु तिर पर्ने प्रभाव —  एसईईमा आन्तरिक मूल्यांकन गर्यौँ वा सबै पास गर्यौँ । अब अन्तिम वर्ष कक्षा बाहेकका विद्यालयको कक्षा ११ , सीटीइभिटी  विश्वविद्यालयका कक्षामा यसको प्रभाव पर्यो भने, के हुन्छ ?कानुनी रुपमा एसईई प्रदेशले लिने विद्यालयको परीक्षामा हो । यसलाई स्थानीय तहले लिने कक्षा ८ को परीक्षाभन्दा वजनदार मानिन्छ । कक्षा ११—१२ विद्यालय तहमै भए पनि पाठ्यक्रम, विषय छनोट, विद्यालय संरचना अनि समुदायको हेर्ने दृस्टिकोणबाट अझै पनि यो विद्यालयको क्रमशः कक्षा हो भन्ने देखिएको छैन । त्यसैले एसईईलाई किन यत्रो समस्या, आन्तरिक मूल्यांकन गरौँ  न भनिरहँदा यी प्रश्नका समाधान बारेमा पनि मनन गर्नु पर्छ कि !  एक पटक सोचौँ  ।                                 (— लेखक देवी मावि बिर्तामोडका सहायक प्रधानाध्यापक हुन् )