लकडाउनमा परेको शिक्षा

विनय कार्की ।

लकडाउनले शिक्षा क्षेत्र प्रभावित भएको छ । लम्बिदै गएको लकडाउनका कारण विद्यालयहरुलाई कसरी सञ्चालन गर्न सकिन्छ भन्ने बारेमा बहस र छलफल सुरु भएका छन् ।
साजन तामाङ कक्षा— १० मा पढदै गरेका विद्यार्थी हुन् । साजन फलामे ढोका एसईई परीक्षाको तयारीमा थिए । उनीसँग भोलिबाट सुरु हुँदै गरेको परीक्षा तथा परीक्षापछिको लामो विदालाई कसरी सदुपयोग गर्ने भन्ने योजनाहरु पनि तयार थिए । माननीय उपप्रधानमन्त्री तथा रक्षामन्त्री ईश्वर पोखरेलज्यूको संयोजकत्वमा गठित कोभिड —१९ संक्रमण, रोकथाम तथा नियन्त्रण उच्चस्तरीय समन्वय समितिको चैत्र ५ गते बसेको बैठकले चैत्र ६ गतेबाट सुरु हुने भनेर पूर्वनिर्धारित एसईई परीक्षाका साथै अरु सिटिईभिटि र विश्वविद्यालय तहका सम्पूर्ण परीक्षाहरु अर्को सूचना नभएसम्म स्थगित गर्ने निर्णय गर्यो । यो सूचना उनलाई उनीसँगै डेरामा बस्ने दाईले दिँदा पत्याएनन् । उनलाई परीक्षा नसरे हुन्थ्यो भन्ने लागेको थियो । उनी परीक्षा सकिहाले हुन्थ्यो भन्ने चाहन्थ्ये ।
नेपालको संविधान २०७२ को भाग ३ को धारा ३१ मा शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था गरिएको छ । आधारभूत शिक्षामा गरेक नागरिकलाई पहुँचको हक हुने उल्लेख गरिएको छ । कोरोना महामारीका कारण नेपाल लकडाउन भएको आज ४९औ दिन भइसक्यो । शिक्षा क्षेत्रमा कोरोना कहरले प्रभाव नराम्रो पारेको देखिन्छ । कोरोनाको कारण मुखमा आएको परीक्षा रोकिएका विद्यार्थीहरुलाई लामो अन्तरालको ग्यापले सताउन थालेको छ । अभिभावकहरुले छोराछोरीको पढाइको चिन्ता गर्न थालेका छन् । शिक्षक तथा बौद्धिक वर्गहरुका बीचमा लकडाउन भएको शिक्षालाई कसरी सुचारु गर्नै भन्ने बिषयमा बहस र छलफल हुन थालेको छ । लाखौ संख्यामा रहेका अध्ययनरत विद्यार्थीहरु कोरोनाको प्रभाव क्षेत्रमा छन् ।
नेपाली समाजमा शिक्षा विद्यालयको चार किल्लाभित्र र पाठ्यक्रमका पानाबाट मात्र पाउन सकिन्छ भन्ने मान्यता स्थापित हुँदै गएको छ । हाम्रो देशले हाल अवलम्बन गर्दै गरेको शिक्षा प्रणालीले बिद्यार्थीहरुको लागि ज्ञान र शिक्षाको सीमा तथा स्रोत पाठ्यक्रम हो । कक्षा १० देखि बाहेक प्राथमिक तथा माध्यमिक तहको २०७६ सालको बाषिक परीक्षा सकिएको छ । परीक्षा सकिएको अवस्थामा विद्यार्थीलाई खासै पाठ्यक्रम पढ्नको लागि दवाव छैन । विद्यार्थीहरुसँग नपढ्ने बहानाको पनि खासै कम छैन । यस्ता बहानाहरुमा बार्षिक परिक्षाफल प्रकाशित भएकै छैन । नयाँ पुस्तक हाम्रा हात लागेका छैनन् । कक्षा सुरु भएकै छैन भन्ने जस्ता अनेकै बहाना गर्छन् ।
विद्यार्थीसँग नपढ्ने बहाना भएजस्तै अहिले अभिभावकसँग पनि छोराछोरीलाई नपढ्दा चित्त बुझाउने बहानामा छन् । धेरै विद्यार्थी विद्यालय बन्द भएकोमा खुसी छन् । विद्यालय बन्द हुनु मात्रलाई ठूलो समस्या मान्न पर्दैन । अझ भनौ, यो समस्या कोरोनाको जोखिम र त्रासभन्दा ठूलो समस्या भने होइन । समस्या विद्यालय बन्द हुँदा अधिकांस माध्यमिक तहसम्म अध्ययनरत विधार्थीहरुको अध्ययनशीलता, शिक्षा आर्जन प्रकृया तथा ज्ञानको खोजी बन्द हुनु हो । ठूलो चुनौती भनेकै लम्बिदै गएको लकडाउनबाट विद्यार्थीहरुको पठनपाठन गर्ने संस्कार जोगाउनु हो । भनिन्छ, २१ दिनसम्म दैनिक कुनै कुरा गरियो भने त्यो बानी बन्छ । त्यस्तै पाठ्यक्रम र पुस्तकभन्दा बाहिरका कुरामा दिनको सम्पूर्ण समय विद्यार्थीहरुलाई बिताउन दिने भने भोलि पुस्तक समाउन गाह्रो पर्ने छ । विद्यार्थीहरुको पढ्ने लेख्ने बानी जोगाउनु पर्छ । उनीहरुको कुनै बहाना सुनेर अभिभावकले नपढ्न छुट दिन मिल्दैन ।
हाम्रो देशमा धेरैको लागि विद्यालय बन्द हँुदा शिक्षा बन्द हुन्छ । सरकार, विश्वविद्यालय, शिक्षक तथा यस क्षेत्रका चिन्तकहरुबाट ठप्प भएको बिद्यालय शिक्षाको निकासको खोजी हुन थालिएको छ । एउटा निकासको बाटो अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्ने भन्ने हो । अनलाइन कक्षाको बिषयमा सामाजिक सञ्जालमा सघन बहस र छलफल भइरहेका छन् । यो निर्णयका समर्थक र आलोचक प्रसस्त देखिन्छन् । कति बिद्यालयले अनलाइन कक्षा समेत सञ्चालन गरिसकेका छन् भने कति गर्ने तयारीमा छन् । प्रविधिको प्रयोग गरेर कक्षा सञ्चालन गर्न थाल्नु स्वागतयोग्य कदम हो । तर, यी विद्यालयले हरेक विद्यार्थीलाई अनिवार्य उपस्थितिको नियममा बाँध्न मिल्दैन । नेपालमा तीन वर्गका नागरिक छन् । निम्न, मध्यम र उच्च वर्ग । हाल नेपालका अधिकांस विद्यालयमा तीनै वर्गका विद्यार्थी एकै छातामुनि पढ्दै आएका छन् । त्यसैले विद्यालयहरुले अनिवार्य अनलाइन कक्षामा सहभागी हुनैपर्छ भन्ने नियम बनाउँदा निम्न र मध्यम वर्गका अभिभावकहरुलाई आर्थिक बोझ हुन सक्छ ।
अर्को कदम अधिकांस विद्यालयले अनलाइन माध्यमबाट परीक्षाफल प्रकाशन गरिसकेका छन् । सरकारले पुस्तक पसल खुल्ला गर्ने निर्णय गरेको छ । सहरी क्षेत्रमा अध्ययनरत केही विद्यार्थीको हातमा अब नयाँ शैक्षिक सत्रको पुस्तक पुग्ने छ । यसले पनि घरमा अभिभावकले केटाकेटीलाई पढाउन लगाउँछन् । साथै विद्यार्थीहरुलाई पनि केही समय पढाइतर्फ मन लाग्ने छ ।
भौगोलिक क्षेत्रको आधारमा, भौतिक पूर्र्वाधारको अभावमा पनि धेरै विद्यालयले अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्न असम्भव छ । योसँगै शिक्षकहरुसँगै इन्टरनेट पहुँच नहुनु , अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्ने तरिका र सीपको कमी हुनु , अनलाइनमा पढाउने र पढ्ने बानी नहुनु यो निर्णय सबैले उपयोग गर्न सक्दैनन् भन्नु हो । त्यसैले, सिङ्गो देशभरिका माध्यमिक तहसम्म अध्ययनरत विधार्थीहरुको लागि अनलाइन कक्षा मात्र पठनपाठन सुचारु गर्ने विकल्प होइन ।
सामाजिक सञ्जालमा यसै विषयसँग सम्बन्धित व्यंग्य छापिएको थियो । त्यहाँ लेखिएको थियो —फोन गर्न रुख र डाँडा चढ्नु पर्ने देशमा अनलाइन कक्षाबाट कति विद्यार्थीहरु कक्षा सुचारु गर्न सम्भव होला ? सम्भव हुनेले यो उपया प्रयोग गर्नु राम्रो हो । यस्ता कक्षामा बस्न असम्भव विद्यार्थीअरुको लागि विकल्प के होला ? आज लकडाउन हुँदा अनलाइन पढाउन सक्ने विद्यालयले हिजो सामान्य अवस्थामा किन यसको प्रयोग गर्न सिकाएनन् ? आज २१औ शताब्दिमा अनलाइन कक्षा सुचारु गर्न कोरोना आउनु पर्ने किन ? बिद्यालयको स्तर उन्नति गर्न, स्रोत र साधन सम्पन्न बनाउन जरुरत देखिन्छ । कोरोना महामारीले प्रमाणित गरेको छ हाम्रो देशको शिक्षा प्रणाली पुरानो भएको छ । यो शिक्षा प्रणालीको स्तर उन्नति र परिमार्जन गर्न सरकार, शैक्षिक सस्था, अभिभावकहरुबीच सहकार्य हुन जरुरत छ ।
एउटा उपाय घरमै लेखपढ र छलफल

जुन विद्यार्थीहरुले अनलाइन पढ्न सकेको छैन, उसले पढ्न भने पर्छ । घरमै पढ्न पढाउन पनि सकिन्छ । भनिन्छ ,घर पहिलो विद्यालय हो । त्यसैले अभिभावकले यतिबेला शिक्षकको भूमिका पनि निभाउनु पर्छ । लकडाउनले धेरैको समय घर परिवारसँग बितिरहेको छ । लामो समयको लकडाउनले आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक गतिविधिमा प्रभाव देखाउन थालेको छ । शिक्षा क्षेत्रमा पनि प्रभाव देखिन्छ । छोराछोरीको पठनपाठनलाई लिएर अभिभावकमा चिन्ता देखिन थालेको छ । उनीहरुको चिन्ता पनि स्वाभाविक नै हो । माध्यमिक तहमा अध्ययनरत नानीहरुको लागि घरपरिवार, समाज र सामाजिक संरचना अध्ययन एउटा सजिलो विकल्प हुन सक्छ । अभिभावकले आफ्ना नानीहरुलाई दैनिक केही समयको लागि घरमै लेख्न पढ्न लगाउनु पर्छ ।
१ साना कक्षामा पढ्ने नानीहरुलाई आ—आफ्नो परिवारका सदस्यक (आमा ,बाबा, दाजुदिदि , भाइबहिनी) को बारेमा लेख्न लगाऔँ । उीहरुको दैनिकी लेख्न लगाऔँ । सक्छन् अरु सदस्यको दैनिकी पनि लेख्न लगाऔँ । भोलि के गर्ने भन्ने बारेमा लेख्न लगाउनुस् । कुन सदस्यले के गर्दा राम्रो लाग्छ, के नगरे हुन्थ्यो भन्ने कुरा लेख्न प्रोत्साहन गर्नुस् । आफ्नो रुचिका बिषयमा लेख्न लगाऔँ । खेलिरहेका खेलको बिषयमा पनि लेख्न लगाऔँ । जे बिषयमा लेख्न मन पर्छ त्यहि विषयमा लेख्न लगाऔँ । सोचेर लेख्न लगाऔँ । कल्पना गरेर लेख्न लगाऔँ ।
२ माथिलो कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीहरुलाई सामाजिक सम्बन्ध, परिवारिक हिसाब, समाज विज्ञान, कसैले देखेको इतिहासको बिषयमा लेख्न र बुझ्न लगाऔँ । घर परिवार, छिमेक, वरिपरि अवस्थित सामाजिक संरचनाहरु (आमा समूह, वाल क्लव, टोल विकास संस्थाजस्ता सामाजिक संस्था साथै धार्मिक संरचना) को विषयमा बुझेर लेख्न लगाऔँ । परिवारको आम्दानीका स्रोत, मासिक आम्दानी, मासिक खर्च , खर्च गरिने विषयहरुका बुझाऔँ । सामाजिक बिभेदका विषयमा खोजेर लेख्न लगाऔँ । लैङ्गिक भूमिकाको बिषयमा लेख्न लगाऔँ । लेख्न मात्र होइन, योजनाहरु बनाउन लगाऔँ । आगामी महिनाको खर्चको खाका बनाउन लगाऔँ । उनीहरुले चाहेको सामाजिक सम्बन्ध कस्तो हुने भन्न लगाऔँ । समाजको विज्ञान, आफ्नो समाजको इतिहास खोज्न लगाऔँ । खोजेर लेख्न लगाऔँ । विकास पूर्वाधारको विकासक्रम, शिक्षाको विकास , स्वास्थ्य क्षेत्र , राजनीतिक परिर्वतनबारे बुझ्ने र लेख्ने वातावरण बनाऔँ । लेख्न मात्र होइन, सम्पूर्ण परिवार बसेर लेखिएका बिषयमा छलफल पनि गर्नुहोस् ।
३ उनीहरुले लेखेका लेख पढ्न सक्नु हुन्छ पढ्नुस् । पढ्न सक्नु हुन्न उनीहरुलाई आफै पढेर सुनाउन लगाउनु होस् । अभिभावकले दिनको दुई घन्टा आफ्ना केटाकेटीको लागि समय छुट्याउनुस् । उनीहरुले लेखेका बिषयमा छलफल गर्नुस् । लेखहरुलाई सुरक्षित राख्नुस् । छलफलमा आपूm जान्ने भएर भन्दा पनि सहजिकरण मात्र गर्नुहोस् । हतोत्साहितभन्दा हौसला प्रदान गर्नुहोस् । लेख्ने, पढ्ने र सोच्ने बानी विकास गराउनु होस् । नैतिकताको शिक्षा सिकाऔँ । घरपरिवार, समाज गाउँ सबैभन्दा महत्वपूर्ण आफैलाई चिन्न र खोज्न यो समय सदुपयोग गरौँ ।
लकडाउन भएको शिक्षालाई सुचारु गर्नु पर्छ । देश लकडान भएपनि शिक्षा लकडाउन हुन हुन्न । अभिभावक र गाउँघरमा रहेका शिक्षक तथा शिक्षित जनशतिmले रोकिएको शिक्षा सुचारु गर्नु पर्छ । दैनिक केही समय पढ्ने बानी आफ्ना नानीहरुलाई लगाऔँ । साना कक्षामा पढिरहेका बिद्यार्थीहरुलाई लेख्ने र सोच्ने बानी बसाल्ने भूमिका खेलाँै । पढ्ने संस्कार जोगाउनु आजको पहिलो प्राथमिकता हो । अनलाइन पढ्न सक्नेले पढौँ । जसले पढ्न सक्दैनौँ अथवा पढाउन सक्दैनौँ, उनीहरुलाई घरमै बसेर भए पनि पढाऔँ ।

अनलाइन बहस
लकडाउनले अनलाइन कक्षाको बहस सुरु गरेको छ । लकडाउनपछि पनि यो बहसले निरन्तरता पाउनु पर्छ । भोलिका सहज दिनहरुमा पनि यस्ता कक्षा सञ्चालन गर्न अझ सहज हुन्छ । यो बहस र बिकल्पलाई कार्र्यान्वयन गर्न सरकारले नीति निर्माण गरेरै कम्तीमा हप्ताको एकदिन अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्ने वातावरण निमार्ण गर्नु पर्छ । हप्तामा एक दिन विद्यालय,कलेज र विश्वविद्यालयलाई विस्तारै अनिवार्य अनलाइन कक्षा गर्ने व्यवस्था गर्न सहयोग गर्नु पर्छ । सम्माननीय प्रधानमन्त्रीले मे १ को दिन गरेको सम्बोधनमा स्वास्थ्य आजको प्राथमिकता र भोलिको लागि शिक्षा भन्नु भयो । कम्युनिस्ट पार्टीको बहुमतको सरकारले शिक्षाको रुपान्तरणलाई आफ्नो पहिलो प्राथमिकतामा राख्नु पर्छ । शिक्षाको पहुँच मात्र आजको दुनियामा काफी छैन । पहुँचसँगै गुणस्तरीय, समयसापेक्ष शिक्षाको पनि आवश्यकता हो ।
सरकारले अनलाइन कक्षा सञ्चालनका लागि चाहिने पूुर्वाधार निर्माण गर्न चाहिने सम्पूर्ण सहयोग गर्नु पर्छ । अनलाइन कक्षाको महत्व पाठ्यक्रम मात्र पढाइने नेपाली शिक्षा प्रणाली परिर्वतन गर्न पनि अति आवश्यक छ । विद्यार्थीको खोजको दायरा फरक बनाउन पनि अनलाइन पढ्ने प्रणाली भित्र्याउनु पर्छ ।
सम्भव हुन्छ घरमै बसेर केही समय अनलाइन कक्षा सञ्चालन गरौँ । सम्भव छैन भने पनि विद्यालय, कलेज र विश्वविद्यालयले आफ्नै प्रांगणमा यस्ता कक्षा सञ्चालन गर्दै विद्यार्थीहरुलाई समयसापेक्ष बनाउँदै जाऔँ । अनलाइनमार्फत कसरी पढ्ने भन्न सिकाऔँ । शिक्षकलाई समेत अनलाइनमार्फत पढाउन सक्ने बनाऔँ । कक्षा सञ्चालन गर्न चाहिने तालिम र सामग्रीहरु शिक्षकहरुलाई प्रदान गरौँ । यसले पाठ्यक्रममा मात्र आधारित पठनशैलीलाई भत्काउँदै ठूलो ज्ञानको महासागरमा पौडी खेल्न सिकाउँछ । यो लकडाउनले हाम्रो शिक्षा प्रणाली समयसापेक्ष छैन भन्ने देखाउँछ । नेपालमै रहेको खुला विश्वविद्यालयले आफ्नो कक्षा सञ्चालन गरिसकेका छन् । कारण—अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्दै गरेका शिक्षक, अनलाइन पढदै गरेका विद्यार्थी र अनलाइन पाठ्यक्रम,सामग्री तथा त्यसै अनुरुपको पूर्वाधारहरु ।
शिक्षा क्षेत्रमा कोरोनाले ल्याएको अवसर बुझ्न सक्नु पर्छ । २१ औ शताब्दिमा समयसापेक्ष शिक्षा पाउन विद्यार्थीहरुलाई खाली पाठ्यक्रम अध्ययनले पुग्दैन । पढ्न र बुझ्नलाई महासागरहरु छन् । तपाई आफ्नो छोराछोरी,विद्यार्थी,नागरिकलाई महासागरमा सयर गराउने कि पोखरीमा गराउने अभिभावक, शिक्षक, विद्यालय तथा सरकारले बेलैमा सोच्नु पर्छ । महासागर नै लक्ष्य हो भने अभिभावकले दवाव दिन सुरु गर्नु पर्छ । आफ्ना नानीहरुलाई पाठ्यक्रममा मात्र होइन, अरु पुस्तक, समाज र उनीहरुको रुचिको क्षेत्र र विषयमा अध्ययन गर्न दिनु पर्छ । विद्यालय र शिक्षकहरुले परिक्षामुखी मात्र नभएर पढाउन सक्नु पर्छ । मात्रात्मक मात्रै नभएर विद्यार्थीमा भएको गुणलाई समेत पहिचान गर्न सक्नु पर्छ । महासागरतिरको यात्रामा विद्यार्थीहरुलाई सहजिकरण गर्न जरुरत छ । अभिभावकहरुलाई समेत सम्झाउन भूमिका खेल्नु पर्छ । विद्यार्थीहरुले ल्याएको अंकलाई बजारमा विज्ञापन बनाएर प्रचार गरिनु हुन्न । एउटा अघोषित प्रतिस्पर्धा अन्त्य गर्न सक्नु पर्छ । सरकारले नीति नियम बनाएर, पूर्वाधार निमार्ण गर्न सहयोग गरेर, शिक्षकहरुलाई तालिम प्रदान गरेर वातावरण निमार्ण गर्नु पर्छ ।प्राथमिक र माध्ममिक तहका विद्यार्थीहरुलाई घरगाउँमै पठन संस्कार जोगाउन दैनिक पढ्ने र पढाउने वातावरण सृजना गर्नु पर्छ । अहिले माध्यमिक तहसम्मका विद्यार्थी परिक्षा सकिएकोले स्वतन्त्ररुपमा आफ्नो तरिकाले समय विताउन अभिभावकले छुट दिएका छन् । अधिकांस सुगम भेगका विद्यार्थीहरु मोबाइल गेमिङ्ग , टेलिभिजन, सामाजिक सञ्जाल फेसबुक, टिकटक तथा इन्टरनेटमा समय बिताउँछन् । त्यसैगरी दुर्गम भेगका विद्यार्थीहरु अभिभावकको सहयोगी भएका छन् । मेलापात ,घरायसी काम र दौतरीहरुसँग हिड्डुलमा अधिकांस समय व्यतित गरिरहेका छन् । अभिभावकले बेला बेला पढ्न आग्रह गरेपनि पढनै पर्ने बाध्यता हुन्न ।
लकडाउका कारणले माध्यमिक तहमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरुको पढ्ने संस्कार भंग हुने डर पैदा भएको छ । हामीले विद्यार्थीहरुलाई मात्र आफ्नो पाठ्यक्रम पढ्न सिकायाँै । परीक्षामा कति अंक ल्याउँछ ,त्यसलाई मात्र प्राथमिकता दिएर परीक्षामुखी शिक्षालाई प्रोत्साहन गर्यौँ । विद्यालयहरुले आफ्नो बजारका लागि हुने प्रतिस्पर्धामा सबैभन्दा पहिलो हतियार विद्यार्थी बनाए । विद्यार्थीले ल्याएको अंक उनीहरुको लागि विज्ञापन बन्यो । विद्यालयले अभिभावकहरुलाई समेत बिद्यार्थीलाई पाठ्यक्रम नामक लगाम लगाए । फलस्वरुप पाठ्यक्रम अध्ययनमा सीमित हुन पुगे धेरै विद्यार्थीहरु । स्वअध्ययन गर्ने चलन कम हुँदै गयो ।
नागरिकको मौलिक हक हो । यस अघि नै नेपाल सरकार शिक्षा,विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयले मिति २०७६÷११ ÷२० गतेका दिन कक्षा १ देखि कक्षा ९ सम्मको वार्षिक परीक्षा चैत्र ५ गतेभित्र सम्पन्न गर्न विद्यालयहरुलाई आह्वान गरे । र भीडभाड नगर्न अनुरोध गर्यो ।
करिब डेढ महिना शैक्षिक क्षेत्र लकडाउनका कारण बन्द भए । यो बीचमा अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्ने विकल्प निकालियो । धेरै विद्यालयले यस्ता कक्षा सञ्चालन समेत गरे । फोन गर्न समेत रुख र डाँडा चढ्नुपर्ने देशमा अनलाइन कक्षा गर्न सम्भव नभएको भन्ने खालका आलोचना आए । साच्चैँ यो आलोचना जायज छ । आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिकदेखि लिएर नागरिक अधिकारभित्रका क्षेत्र यसको प्रभावमा देख्न पाइन्छ । तीमध्ये शिक्षा क्षेत्र एउटा हो । लाखौं संख्यामा रहेका विद्यार्थीहरु प्रभावित भएका छन् । अधिकांस विद्यार्थीहरु पाठ्यक्रमको सेरोफेरो रुमलिन्छन् । पुस्तक पाठ्यक्रम बाहिरको अध्ययनलाई गर्न हतोत्साहित गरिने गरिएको छ । पाठ्यक्रमको सीमा नाघ्न पर्छ । सीमित पुस्तक पढ्ने हुबहु परीक्षामा उतार्ने चलनको बाँधलाई फुटाउने अवसर हो । पढ्ने बानीलाई पुर्न उजागर गर्न जरुरत छ ।
आज विद्यालय, क्याम्पस र विश्व विद्यालय बन्द छन् । विद्यालयका पुस्तक मात्र पढ्ने बानी भएका विद्यार्थीहरुको पुस्तक झोलाभित्र लक भएका छन् । कक्षा १ देखि कक्षा ९ सम्मका परीक्षा सकिएको छ । परीक्षा सकिएकोले विद्यार्थीलाई खासै पढ्नको लागि दवाव छैन । अभिभावकलाई पनि कम चिन्ता छ । सहरी क्षेत्रमा छोराछोरीहरुलाई सामाजिक सञ्जालको प्रयोगदेखि लिएर गेम जस्तै पव्जि, फ्रिफाएर खेल्दा रोकटोक छैन । ग्रामीण भेगमा घरायसी काम, मेलापातमा सहयोग गर्दा अभिभावक खुसी नै छन् ।