आदिकविलाई सम्झँदा

सूर्य कुईँकेल,

एक दिन नारद सत्य लोक पुगिगया लोक्को गरौँ हित भनी ।
ब्रह्मा ताहीँ थिया पर्या चरणमा खुसी गराया पनि ।।
संसारको सबैभन्दा उच्च त्यस्तो लोक जहाँ भन्दा पर अर्को कुनै लोक नै छैन । जहाँ सत्य र धर्म मात्रले भरिपूर्ण छ भन्ने कुरा भानुभक्त आचार्यले नेपाली भाषामा अनुवाद गरेको रामायणमा उल्लेख गरेका छन् ।तत्कालनि कान्तिपुरी, अमरावती भनिने काठमाडौँलाई हेरेर फेरि उनले यसरी काव्य रचना गरेका छन् ।

चपला अवलाहरु एक सुरमा
गुनकेसरीको फूल ली शिरमा
हिँडन्या सखि लीकन ओरिपरी
अमरावती कान्तिपुरी नगरी ।।१।।
……………………………..
…………………………….
रिस राग कपट छैन यहाँ
तब धर्म कति छ कति छ यहाँ
पशुका पति छन् रखवारी गरी
शिवकी पुरी कान्तिपुरी नगरी ।।५।।
मोतीराम भट्टले भानुभक्तलाई चिनाउनका लागि उनको परिचय काव्यमा नै रचना गरेका छन् —
भानुभक्त भनी प्रसिद्ध नरमा जस को छ नाउँ पनि
घर त तिनको तनहुँ त बेँसी चुदी हो गाउँ छ रम्घा भनी ।
आदि कवि, जसलाई जातीय कवि पनि भनिन्छ, उनै कवि भानुभक्त आचार्यका वारेमा युवा तथा श्रृङ्गारिक कवि मोतीराम भट्टद्वारा रचित उपर्युक्त पद्याँशहरुले भानुजयन्तीलाई फेरि स्मरण गरायो ।मोतीराम भट्टले भानुभक्तको जन्म वि.स. १८७१ सालमा तनहुँ जिल्लाको रम्घा भन्ने गाउँमा बाबु धनञ्जय आचार्य र आमा धर्मावतिदेवीको कोखबाट जन्मिएका आदिकविले नेपाली साहित्यमा पु्याएको योगदानको चर्चा जति गरेपनि कम हुन्छ ।नेपालका सबैभन्दा पुराना कविका रुपमा चिनिने भएकाले उनलाई आदिकवि भनिएको जानकारहरु बताउँछन् । हुन त, सुवानन्द बोस भानुभक्तभन्दा अगाडीकै कवि हुन् तर नेपाली भाषामा कविता रचना गर्ने पहिलो कविको श्रेय भने भानुभक्तलाई नै जान्छ ।
धुरन्धर विद्वान बाजे श्रीकृष्ण आचार्यद्वारा शिक्षा, प्रेरणा र ज्ञान पाएका भानुभक्तले आप्mनो परिचय पनि कवितामै दिन्थे ।
वधूशिक्षा , भक्तमाला, प्रश्नोत्तर जस्ता उनका कृतिहरुले नेपाली साहित्यिक आकाशमा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेका छन् भने वाल्मिकीद्वारा रचित रामायणको नेपाली रुपान्तरण त नेपालीहरुका लागि उनको अमूल्य सौगात नै हो ।
उनको साहित्यिक प्रेरणाको श्रोत भने एक दरिद्र ब्यक्ति घाँसी थिए । घाँस बेचेर कमाएको पैसाले त्यस गाउँमा कुवा खनाएर आफ्नो नाम अमर राख्न चाहने दरिद्र घाँसीबाट प्रेरित भएका आदिकविले घाँसीबाट प्रेरणा पाएकोबारे यसरी लेखेका छन् ।
भरजन्म घाँसतिर मन दिई धन कमायो
नाम केहि रहोस पछि भनेर कुवा खनायो
घाँसी दरिद्र घरको तर बुद्धि कस्तो
मो भानुभक्त धनी भइकन किन आज यस्तो ।
मेरो इनार न त सत्तल पाटी केही छन
जे चिज र धनहरु छन् घरभित्र नै छन्
त्येस घाँसीले कसरी आज दियेछ अर्ती
धिक्कार हो मकन बस्नु नराखी किर्ती ।
त्यो १८औँ शताब्दिको समयमा घाँस बिक्री हुन्थ्यो या हुँदैन थियो । आखिरीमा घाँस किन्ने वर्ग भनेको किसान नै हो, त्यो बेलाको नेपाली समाजको किसानले घाँस किन्थ्यो भन्ने अनुमान त गर्न सकिँदैन, किनकि वस्तुभाउ पाल्नेहरुले आजका दिनसम्म पनि कसैको घाँस किनेको देखिँदैन । बरु हाजिरा दिएर घाँस काट्न लगाउने, लिजमा घाँसे मैदान दिएर केहि रुपियाँ लिन सक्नेसम्म हुनसक्छ । तर तयारी घाँस किनबेच त आजको शताब्दिमा पनि नभएको हुनाले मोतीरामले भानुभक्तलाई प्रेरणाको रुपमा जनमनमा चिनाउनका लागि त्यस्तो कहावत बनाएको हो कि भन्ने बुझिन्छ । फेरि भानुभक्तले लेखेका प्राय सबै रचनाहरुमा ‘म’ शब्द नै प्रयोग भएको देखिन्छ भने मोतीरामले ‘म’ को ठाउँमा ‘मो’ शब्द प्रयोग गरेको पाइएका कारण पनि ‘मो भानुभक्त धनि भइकन आज यस्तो’ लेखिनुले मोतीरामले नै भानुभक्तलाई चिनाउनका लागि आम मानिसहरुलाई प्रेरणा मिलोस् भनेर लेखिदिएको देखिन्छ ।आफ्नो रचनाका लागी बाजे श्रीकृष्ण आचार्यबाट प्रेरणा र हौसला पाएका भानुभक्त झन झन साहित्य सृजनामा तिखारिँदै गए र आज सम्पूर्ण नेपालीका लागि प्रेरणाका स्रोत र सम्मानयोग्य भए ।मोतीराम भट्टको नाम भानुभक्तसँगै जोडिएर आउने गर्छ, किनकि भानुभक्तको बारेमा जति प्रचारप्रसार भयो, त्यो सबै मोतीराम भट्टकै कारणबाट भयो । जसलाई युवाकवि तथा श्रृङ्गारिक कवि भनिन्छ । नेपाली साहित्यमा गजल साहित्यका आरम्भकर्ता भट्टले वि.स १९४८ मा ‘भानुभक्तको जीवनचरित्र’ नामक पुस्तक छपाएका थिए । त्यस पुस्तकमा मोतीरामले भानुभक्तको जन्म १८६९ लेखेका थिए तर पछि भानुभक्तकी नातिनी विष्णुमायादेवीले भानुभक्तको जन्म १८७१ साल असार २९ गते भएको प्रमाण पेस गरेपछि उनको जन्ममिति यकिन भएको हो । बनारसमा छापिएको उक्त पुस्तकपश्चात् आदिकविका बारेमा निकै चर्चाहरु भए । त्यहि समयमा मोतीरामले भानुक्तलाई ‘आदिकवि’ भनेर चिनाउन खोजेपनि त्यो आदिकवि खासै चलेन। १९९७ सालमा जब जुद्ध शमसेर राणाले भानुभक्तलाई आदिकवि भने पनि हुन्छ भन्ने हुकुम दिएपछि मात्र ‘आदिकवि’ चलेको देखिन्छ ।
त्यसपछि भानुभक्तकोे जीवनीबारे खोजीकार्यहरु तीब्र भएको पाइन्छ । मोतीरामले खोजी गरेका भानुको जीवनीका कामहरु सूर्यविक्रम ज्ञवालीले गरेका छन् । बाबुराम आचार्य, शम्भुप्रसाद ढुङ्गेल, पारसमणि प्रधान, धरणीधर कोइरालालगायत थुप्रै विद्वानहरुले भानुभक्तको बारेमा खोजी गरेका छन् । बालकृष्ण समले भानुभक्तकी पत्नीको नाम रेवती भएको ठहर गरेका छन् ।
समयक्रमसँगै आज २०७ औँ भानुजयन्ती मनाईँदैछ । बडो आदरकासाथ आदिकविको तस्वीरमा माल्यार्पण गरिँदैछ । तर बर्षको एकपटक भानुभक्तको प्रतिमामा माल्यार्पण गर्दैमा उनको सम्मान पूर्ण हुँदैन भन्ने बिषयमा सबैको ध्यानाकर्षण हुनु जरुरी छ । भानुजयन्ती मनाउनुको खण्डनीय बिचार भने यो पँक्तिकारको हुँदै होइन तर आधुनिकताको नाममा बढ्दो भड्किलो र तडकभडक जीवनशैलीले साहित्यिक आकाशमा छाएको उदासिनताका बारेमा ध्यान दिनु पनि उनलाई गर्ने सम्मानको एक अँश हुनसक्छ ।।

पछिल्लो समयमा साहित्यिक भूमिमा बढ्दो रुखोपनाले सर्जकहरु ओइलाइरहेका छन् । यहाँ सबैलाई पद र चर्चाको भोक मात्र लागेको देखिन्छ, तर साधना र गहिराइलाई अपनाएर होइन, सतहमा मात्र । यहाँ साहित्यिक प्रतिष्ठानका नेतृत्वकर्ताहरु साहित्य के हो भन्ने कुरामै अल्झिएका छन् । जसले साहित्यमा कुनै खुराक दिन सकिरहेका छैनन्, उनीहरु नै कसैको आडमा नेतृत्वको पँक्तिमा छन् । यो साहित्यमाथिको अन्याय हो । आज उनीहरु नै भानुभक्तको तस्वीरमा अविर पुष्प अर्पण गरि आफूहरु मिहेनती सर्जक भएको ढोँग गर्दछन् । यो भानुभक्तप्रतिको अनादर हो । आफ्ना मित्र तारापति उपाध्यायको घरमा बास बसेका बेला एकैरातमा ‘बधूशिक्षा’ जस्तो पुस्तक लेख्ने क्षमता भएका त्यस्ता महान कविको टड्कारो आवश्यकता अझै रहेको महशुस हुन्छ ।नेपाली साहित्यको यात्रा आधुनिककालसम्म आइपुग्दा सँगसँगै डोहोर्याएर ल्याउनुपर्ने धेरै कुराहरु छोडिएका छन् । नेपाली साहित्यमा गद्यशैलीको कविता भित्र्याउने आधुनिक कवि गोपालप्रसाद रिमालको पालादेखि भने त्यस अघिका कविता लेखनका छन्दोवद्ध शैलीहरु अलमलिएका छन् । शार्दुलविक्रिडितम् , मन्दाक्रान्ता, शिखरिणि तथा अनुष्ठूप जस्ता छन्द जनाउने शब्दहरु अवका पुस्ताहरुका लागि धेरै अनौठा र सुन्दैनसुनेका शब्दहरु भइसकेजस्तो लाग्छ ।साहित्यिक यात्राका क्रममा छोडिएका छन्दात्मक शैलीलाई डोहोर्याएर सँगै ल्याउने सर्जकको खाँचोको महशुस नेपाली साहित्यले गरिरहेको छ ।
पछिल्ला साहित्यिक गतिविधिहरु पैसाले मात्र चलिरहेझैँ लाग्छन् । पैसाले साहित्य चलाउन खोज्नेहरुका अगाडि रुखो बन्दै गइरहेको साहित्य क्षेत्रमा मिहेनत गरी सृजना गर्न खोज्नेहरु प्रताडित भएको तीतो यथार्थ छ । पैसा खर्च गरेर विमोचन र बिज्ञापन गर्न सक्नेहरुका सृजनामा गहिराई नभेटिए पनि चर्चा पाउँछन् ,तर आर्थिक विपन्नताको पृष्ठभूमिमा रुमल्लिन बाध्य परिश्रमी स्रष्टाहरु भने ओझेलमा पर्नु परिरहेको वास्तविकताले साहित्यको कोमल अस्मिताको हत्या भएझैँ लाग्छ । तर अव साहित्यिक अस्मिताको हत्या हुने क्रम रोकिनुपर्छ , साहित्यिक अपराधको श्रृङ्खला अन्त्य हुनुपर्छ भन्ने विचार यहि भानुजयन्तीका अवसरमा राख्न चाहन्छु ।
त्यसबखत तुच्छ मानिने नेपाली भाषामै कविता लेखेर, रामायणको नेपाली अनुवाद गरेर भाषामा माध्यमबाट भानुभक्तले नेपालीहरुलाई यसरी एकताको सुत्रमा बाँधे, जसरी पृथ्वीनारायण शाहले भौगोलिक एकतामा नेपालीहरुलाई बाँधे । उनका कविता र नेपाली अनुवादको रामायण सबै नेपालीले बुझ्न सक्ने भएका कारण भाषाको माध्यमबाट नेपालीहरुका मनमा सधैँ भानुझैँ उज्याला रहिरहे । नेपाल र अंग्रेजवीचको युद्ध र यसले थिलथिल्याएको नेपालीहरुको मन अनि १८७१को सुगौली सन्धिमा नेपालले चुकाउनु परेका मूल्यका कारण झनै चहर्याएका नेपालीका घाउमा मल्हमपट्टी लगाउने काम भानुभक्तले गरे ।
नेपाली भाषाको मैदानमा साहित्यको खेती शुरु गरी नेपालको साहित्यिक भान्छामा थुप्रै स्वादिष्ट परिकार पस्कने परिश्रमी भानुभक्तप्रति भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली । Kuikelsurya358@gmail.com