योगको अर्थ हुन्छ– जोड्नु वा जुट्नु। परमात्मा वा ईश्वरीय शक्तिसँग सम्बन्ध जोड्ने कार्यमा जुट्नु नै योग हो। पतञ्जलीमा मन निरोधः इति योगः भनेर चित्तवृतिको निरोधलाई नै योग भनिएको छ। निरोध भनेको रोक्नु हो।गीता अनुसार अनुकूल–प्रतिकूल, लाभ–हानी, दुःख–सुख, सफलता–असफलता आदि सबै अवस्थामा समभावमा रहनु योग हो। त्यस्तै कार्य गर्ने कुशलतालाई नै योग भनिएको छ।
योग पूर्वीय दर्शनको पनि दर्शन हो। योगबाट शारीरिक तथा मानसिक आरोग्यता प्राप्त हुन्छ। पूर्णरुपमा स्वस्थता प्राप्त हुन्छ। भनिन्छ, मानिस खान नपाएर मर्दैन, तनावले मर्छ। योगबाट तनावमुक्त बन्न सकिन्छ। त्यसैले मानिस चाहे कृषक होस् वा व्यापारी, डाक्टर होस् वा शिक्षक, राजनीतिज्ञ होस् वा कलाकार जुनसुकै पेशा वा क्षेत्रमा रहेपनि पहिले योगी ( योगाभ्यास गर्ने) बन्न जरुरी छ। आज योगको महत्व दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको छ। अझ आजको महामारीको अवस्थामा भय, तनाव, दुःखबाट बच्न मानसिक स्थिरताका लागि योग साधनाको महत्व झनै बढेको छ। नेपालमा पतञ्जली योग केन्द्रका शाखाहरु विस्तार गर्ने क्रम बढ्दै गएको छ। ‘गरौं योग बनौं निरोग’ भन्ने नाराका साथ योग केन्द्रका शाखा विस्तार गरिएका छन्। हालै कतिपय क्वारेन्टाइनमा समेत योग प्रशिक्षण भइरहेको खबर आइरहेको छ। एकान्तबासको समय भएकोले यसका लागि अनुकूलता पनि छ। योगद्वारा मानिस स्वस्थ बन्ने भएकाले रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता वृद्धि गर्न योगको महत्वपूर्ण भूमिका रहने कुरामा दुई मत छैन।
आजभोलि योगलाई विभिन्न आसन योगासनमा महत्व दिई शारीरिक व्यायामका रुपमा लिने गरिएको पनि पाइन्छ।तर विभिन्न आसनमा रहेर मन स्थिर बनाउनु, मनमा आन्तरिक शक्ति जागृत गराउनु र मन आनन्दित तथा शान्त बनाउनु योगासनको उद्देश्य हुनुपर्छ। योग शारीरिक व्यायाममा सीमित रहनु हुँदैन। योगलाई जीवन जिउने कलाका रुपमा लिइनु पर्दछ।
पतञ्जलीले योग आठ प्रकारका हुने बताएका छन्। जसमा यम, नियम, प्रणायाम,आसन, प्रत्याहार, ध्यान, धारणा र समाधि पर्दछन्। अघिल्लो पाँच वाह्य र बाँकी तीन आन्तरिक साधन मानिन्छ। यममा नैतिक आचरण नियन्त्रणको तरिका सिकाइन्छ। यसको अभ्यासले मान्छे चरित्रवान् बन्छ। यमभित्र पनि सत्य, अहिंसा, अस्तेय, ब्रह्मचर्य र अपरिग्रह गरी पाँच नियम छन्। नियममा मनलाई विश्राम दिन सिकाइन्छ। शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वर प्रणीधान जस्ता पाँच नियम हुन्छन् यसमा पनि। आसनमा स्थिर भएर सुखपूर्वक बस्न सिकाइन्छ। प्रणायाममा श्वासप्रश्वासलाई नियन्त्रण गर्न सिकाइन्छ। प्रणायाम पनि सगर्भ र अगर्भ गरी दुई किसिमका हुन्छन्। प्रणायाम गरेपछि श्वास वशमा आउँछ। यसबाट व्यक्तिमा सौन्दर्य, उत्साह र कोमलताको भाव प्रकट हुन्छ। यही अवस्थालाई प्रत्याहार भनिन्छ। यो चरणमा मनमा स्थिरता आउँछ। मनलाई वशमा राख्न सकेपछि उच्च आनन्द प्राप्त हुन्छ। चित्त एकैठाउँमा स्थिर भएपछि ध्यान गर्न सकिन्छ। ध्यान गरेर मन शान्त भएको अवस्थालाई समाधि भनिन्छ।
योग कसलाई सिद्ध हुन्छ भन्ने सम्बन्धमा गीतामा योगेश्वर श्रीकृष्ण भन्नुहुन्छ– ‘हे अर्जुन ! यो योग न धेरै खाने वा नखाने, धेरै सुत्ने वा कम सुत्नेलाई नै सिद्ध हुन्छ। यो आफ्ना आहारविहार नियमित गर्नाले सिद्ध हुन्छ।’ त्यस्तै सकाम कार्यबाट योग हुन सक्दैन । निष्काम कर्म नै योग हो भन्ने उहाँको मत रहेको छ। त्यस्तै अन्य अनुष्ठानभन्दा योग मार्ग नै सर्वश्रेष्ठ रहेको बताउँदै उहाँ अगाडि भन्नुहुन्छ– ‘हे अर्जुन! तपस्वीहरु,ज्ञानीहरु र कर्मकाण्डीहरुभन्दा योगी नै श्रेष्ठ मानिएको छ। त्यसकारण तिमी योगी (योगाभ्यास गर्ने)नै बन।’ यसरी योग सफलता लागि यसका बाधा–ब्यवधानबाट बचेर विधि र नियम पालना गर्न जरुरी छ। अब योग साधनामा बाधा पुर्याउने तत्वबारे विचार गरौं। यी सातलाई योगका मुख्य बाधकका रुपमा मानिएको छ।
शंकाः– योगको पहिलो बाधक तत्व हो– शंका । मैले योग शुरु गरें, सफल हुन्छ कि हुँदैनन, समाधि अवस्था प्राप्त गर्न सक्छु कि सक्दिन भन्ने तर्क– वितर्क, शंका–उपशंका गर्नु पनि योग मार्गको ठूलो बाधा मानिन्छ। हिडेर नै गन्तव्यमा पुगिने र गरेर नै सफल बन्न सकिने भएकाले विभिन्न तर्क, शंका गरेर गर्नुभन्दा नगर्नु नै वेश हुन्छ। समझदारहरुले शंसय त्यागेर कर्म गर्नुपर्छ। शंसय छाडेर साधना गर्नेले नै लक्ष्य प्राप्त गर्दछ।
आलस्यः– बढी खानु, धेरै सुत्नु, तामसिक खानपानमा अभ्यस्त हुनु इत्यादि सम्पूर्ण कुराहरुमा विचार नगरी योग शुरु गरेमा अल्छी, भारिपनाको कारण योगाभ्यासमा बाधा उत्पन्न हुन्छ। त्यसैले मिताहार विहार, शुद्ध पवित्र विचार र भावनाहरुलाई ध्यान दिनु नितान्त आवश्यक छ।
आशक्तिः– स्वास्थ्य र मन अनुकूल नहुने विषयवस्तुमा आशक्ति राख्नुहुँदैन। मीठो, अमिलो, चिल्लो,पिरो अभक्ष खानपान, आहारविहार तथा ब्रह्मचर्य पालनमा विशेष ध्यान पुर्याउनु पर्छ। नत्र भने योगमा पूर्णता प्राप्त गर्न सकिँदैन।
भ्रान्तिदर्शनः– आफ्नो मन चित्तमा आउने नचाहिँदा तर्क वितर्क, सपना आकृति, विकृति आदि सम्पूर्ण भ्रान्ति अन्तरगत पर्दछन्। यस्ता झूठो कुरा (भ्रम) मनमा आउनै दिनुहुँदैन, सदा त्याग गर्नुपर्दछ।
दुःखः– मानिसको जीवनमा आइपर्ने आधिभौतिक, आदिदैविक, आध्यात्मिक कुनै पनि प्रकारको दुःख, समस्या, बाधा नै दुःख हो। यसले पनि चित्तलाई अनुकूलता दिंदैन। प्रतिकूल अवस्थामा पनि विचलित नभई धैर्य र संयमतालाई अपनाएर योगाभ्यास गर्नुपर्दछ।
व्याधिः– योगमा जबर्जस्ती इन्द्रियहरुलाई जोड गर्दा विषमता उत्पन्न हुन्छ र रोग ब्याधिले निहुँ खोज्न थाल्छ। त्यसैले शरीर र मनलाई अनुशासनपूर्वक अभ्यास गर्दै लैजानु पर्छ। जबरजस्ती बलपूर्वक गर्नुहुँदैन।
सत्यानः– चित्तमा भ्रम उत्पन्न गरेर सत्यलाई असत्य, तर्क,शंका अस्थिरता उत्पन्न गराउनु नै बाधा हो। जसलाई बुझेर सोचेर कार्य गर्नुपर्ने हुन्छ।
