नारीहरुको गहना र पहिरनको आफ्नै महत्व छ । महिलाले लगाउने गहना र पहिरनलाई सुख, समृद्धि एवं साहसको प्रतीक मानिन्छ । रातो रंगले महिलालाई एक किसिमको शक्ति प्रदान गर्ने विश्वास छ । पोतेले शान्ति र आनन्द प्रदान गर्छ भने रातो टीकालाई सौभाग्यको प्रतीक मानिन्छ ।
यस्तै सौभाग्य प्रतीकको रुपमा कोच समुदायका महिलाहरुले हातमा शंखको सेतो चुरा(साको) लगाउने गरेका छन् । सेतो रंगको साकोसँगै रातो रंगको चुरा(पला) ले विशेष महत्व र अर्थ राख्दछ कोच समुदायमा । साको र पला विहे गरेको महिलाहरुले अनिवार्य रुपमा लगाउनै पर्ने कोच समुदायको सांस्कृतिक परम्परा रहेको छ ।विहेको दिन बेहुलाको तर्फबाट लुगा, गरगहना र श्रृंगारका अरु सामानसँगै साको सगुनको रुपमा बेहुलीलाई दिइन्छ । बेहुलीले त्यही दिनदेखि आफ्नो सौभाग्यको रुपमा साको लगाउन थाल्छिन् । आफ्नो श्रीमान्को मृत्यु नहुन्जेल त्यो साको खोल्न नहुने चलन छ । साको फुटेमा अशुभ हुने बिश्वास पनि पाइन्छ । यस्तो पनि ठाउँ छ, जहाँ साको नलगाएको विवाहित महिलाको हातबाट अन्न पानी नखाने प्रचलन पनि छ ।साकोको प्रचलन कहिलेदेखि शुरु भयो भन्ने यकिन छैन । कोच राज्यबाटै प्रचलित भएर आएको मानिने साको कोच समुदायका विवाहित महिलाहरुको हातमा अनिवार्य हुनैपर्छ ।जसको हातमा साको धेरै दिनसम्म टिक्छ , उसको श्रीमान्को आयु लामो हुन्छ भन्ने बिश्वास पनि छ ।
यद्यपि महिलाहरुले सौभाग्य प्रतीकको रुपमा लगाउने अन्य श्रृंगारका साधनलाई पनि त्यसरी नै लिने गरिन्छ ।
श्रीमान्को लामो आयुको चाहना राख्नु केवल श्रीमान्कै लागि मात्र नभएर श्रीमान्को आयुसँग श्रीमतीको आयुसमेत जोडिएका दिनहरु थिए । नेपालमा सती प्रथाको चलन विद्यमान छँदा श्रीमान्को मृत्युपछि कलिलो उमेरकी श्रीमती भए पनि श्रीमान्को चितामा मृत्युवरण गर्नुपर्दथ्यो । त्यस्तो जमानामा श्रीमान्को आयुसँगै श्रीमतीको आयु पनि गाँसिएको थियो । सांस्कृतिक अर्थमा हिन्दू महिलाले प्रयोग गर्ने सिन्दूर, पोते, धागो तथा चुरालाई सौभाग्यको प्रतीक मानिन्छ ।सिन्दुर विवाहित महिलाको प्रमुख श्रृंगार प्रसाधन हो । प्राचीन कालदेखि नै विवाहित महिलाहरूले आफ्नो सिउँदो सिन्दुरले सजाउने र अविवाहित महिलाहरूले पनि शुभ प्रतीकका रूपमा सिन्दुरको टीका लगाउने चलन रहिआएको छ । हाम्रोे संस्कृतिमा रातो रंगलाई अटल सौभाग्य, क्रान्ति, साहस, वीरता आदिको प्रतीक मानिन्छ ।
श्रीमान्को लामो आयुको चाहना राख्नु केवल श्रीमान्कै लागि मात्र नभएर श्रीमान्को आयुसँग श्रीमतीको आयुसमेत जोडिएका दिनहरु थिए । नेपालमा सती प्रथाको चलन विद्यमान छँदा श्रीमान्को मृत्युपछि कलिलो उमेरकी श्रीमती भए पनि श्रीमान्को चितामा मृत्युवरण गर्नुपर्दथ्यो । त्यस्तो जमानामा श्रीमान्को आयुसँगै श्रीमतीको आयु पनि गाँसिएको थियो ।
साको चुरा शंखले बनेको आकर्षक बुट्टेदार हुन्छ । हिन्दू धर्ममा शंख धेरै पवित्र र शुभ मानिन्छ । शंखको उत्पत्ति समुद्रमा हुने गर्दछ । छैटौं गण रत्नको रुपमा समुद्रमा शंख फेला परेको थियो । विष्णु पुराणका अनुसार माता लक्ष्मी समुद्रकी पुत्री र शंख उनका भाइ हुन् । यो विश्वास रहँदैं आएको छ कि जहाँ शंख हुन्छ त्यहाँ लक्ष्मी माता आफैं प्रकट भएर आउँछिन् । हिन्दु धर्ममा शुभ काम, विवाह, धार्मिक समारोह र दैनिक प्रार्थनाहरुमा शंख फुकेर पुजा पाठ गर्ने चलन रहेको छ । घरमा शंख राख्नु र त्यसलाई नियमित बजाउँनु आफैंमा एक सकारात्मक कुरा हो । शंख बजाउँनुको धार्मिक कारण मात्रै रहेको छैन , यसलाई विज्ञानले भनेको छ कि शंखको ध्वनिद्वारा शुद्ध वातावरण बनाउन सहयोग पुग्छ । शंख छालाका लागि पनि फाइदाजनक हुन्छ । रातको समयमा शंखमा पानी भरेर राख्ने र बिहान उठेर त्यो पानीले शरीरमा मसाज गर्ने हो भने छालासम्बन्धी रोग जस्तै, एलर्जी, सेतो दाग, विविरा आदि निको हुन्छ। शंखमा प्राकृतिक रुपमा क्याल्सियम, गन्धक, फस्फोरस भरपूर मात्रामा हुन्छ । यसका कारण शंखमा राखिएको पानीको सेवनले हड्डी पनि मजबूत हुन्छ । यो दाँतका लागि पनि लाभदायी हुन्छ। स्वास्थ्यको दृष्टिकोणले हातमा साको लगाउनु फाइदाजनक मानिन्छ । अर्को कुरा सेतो रंगलाई हिन्दु धर्मले शुद्धताको प्रतीक मानेको छ । सेतो रंगबिना अरु रंगको अस्तित्वको कल्पना हिन्दु धर्मशास्त्रले गरेको छैन। यो रंगमै अरु सबै रंग आफ्नो स्वभावअनुरुप खुल्छन्। चहकिलो सेतो रंगलाई सरसफाइ र शुद्धताको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ ।सेतो साकोसँग रातो पलाको जोडी साँच्चै आकर्षक देखिन्छ । पहिला पहिला कोच समुदायका महिलाहरुले मात्र यो चुरा लगाउने गर्थे । तर, अहिले अन्य समुदायका महिलाहरुले पनि यसलाई रुचाउन थालेका छन् ।
चुरालाई नेपाली नारीको मौलिक पहिचान र शुभमंगलका साथै नारी सौन्दर्य प्रवद्र्धनको सुन्दर प्रतीक मानिन्छ । पोते, टीका र चुराजस्ता सौभाग्यका सामग्री सबैको रोजाइमा पर्ने गरेका छन् ।उपहारमा अरु कुरा छुटे पनि चाँडवाडका बेला चुरा सबैको रोजाइमा पर्छ । नेपाली बजारमा भएका चुरा भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश आदि ठाउँबाट भित्रिन्छन् । पहिले बढी मात्रामा काँचको चुरा किन्ने चलन थियो तर अहिले बढ्दो आधुनिकीकरणसँगै लाख, मेटल, रबर, सीप, प्लास्टिक, टेराकोटा, माटो आदिका चुरा बजारमा उपलब्ध छन् । पहिले रेसमका सादा चुरा सबैको रोजाइमा पर्थे तर अहिले वर्क गरिएका चुरा रुचिमा पर्छन् । अहिले फेसनेबल चुराको माग पनि बढ्दो छ । हरियो र रातो रंगमा उपलब्ध बेस मेटलका चुरा हेर्दा निकै आकर्षक देखिन्छन् । बजारमा मोती भरिएका चुरा पनि किन्न सकिन्छ । साको चुराको फेशन पनि बढ्दै गएको छ । यसलाई फेशनको रुपमा मात्र नलिएर बैज्ञानिक र सांस्कृतिक महत्वलाई पनि मनन गर्न जरुरी हुन्छ । आफ्नो सिउँदोको सिन्दुर, गलाको मंगलसूत्र र हातमा बज्ने छनछनी चुराहरु एउटा पुरुषको आयु हो, उसको श्रद्धा हो । नारीका आँखामा पुरुष उसको देउता हो । तर, त्यही देउताको आँखामा नारी के हो ? अब बुझ्नुपर्छ महिलाले पुरुष दासताका बन्धनहरु । बिर्तामोड– ५
