जीवनमा सुख, समृद्धि र शान्ति को चाहदैन र ? आफू खराब हुन्छु,बनाउँछु भनेर खेतीपाती नै कसले गर्न चाहन्छ होला ? आफ्नो सन्तान, बिद्यार्थी, परिवार, समूह, संस्थाहरुमा आफ्नो ब्रम्हले जानेसम्म राम्रो नै होस् भनेर राम्रो गर्न सबै लागी पर्छन् । राम्रो नै गर्ने प्रयासमा घरपरिवार, संघसंस्था ,समूह, समूदायमा नकारात्मक नतिजा पनि हुने गरेको कुरा थाहै नहुन सक्छ । यस्तो किन हुन्छ त ? सबैको चाहना सुख, शान्ति समृद्धि, र सामाजिक न्याय नै हो भनेर हामीलाई बुझाउने प्रयास हुँदाहुँदै हामी– हामीबीच दिलाउने र लिनको लागि गलत बाटोहरुको रोजाईले एकैमत नभएको हुँदा आज अंक ३६ जस्तो (बिमुख )को अवस्थाले आमनेपालीले कष्ट भोगिरहनु परेको छ । कतिले जन, धन गुमाएर पनि खोजेको सुख, शान्ति समृद्धि नपाउनु ,दिलाउनु नसक्नुमा यसको जवाफ कसले दिने ?जवाफ आफै–आफैमा खोजौं । यस प्रकृयामा हामी कहाँ चुक्यौ र फेरि पनि चुकिरहेको छौ । हाम्रो भूमिका कहाँ कति कस्तो रह्यो र हुँदैछ ,बिश्लेषण गर्न जरुरी छ ।
हामीले जस्तो भूमिका निर्वाह ग¥यांै त्यस्तै नतिजा प्राप्त गर्दैछौं । जे रोप्यौ त्यही पाईरहेका छौ र पाउने पनि छौ । असल कर्म गर्न बिर्सिएर , हामी रिट्ठाको दाना रोपेर कागती फलेन ? र कागती रोपेर सुन्तला किन फल्दैन भनेर चिन्ता गर्दा सुख समृद्धि र शान्ति संभव होला ?मनन गरांै अब छातीमा हात हालेर र ब्यँुझिएर । जबसम्म हामीले आफ्नो सोच र दृष्टिकोणमा परिवर्तन गर्दैनांै भने कुनै ब्यक्ति ,घरपरिवार, समुदाय र संगठनले खोजेको अग्रगामी निकास नपाउने कुरा निश्चय छ । घरपरिवार, समुदाय, संगठनहरुमा नेतृत्व तहले पुरानै सोच र दृष्टिकोण राखी नयाँ नतिजा, नयाँ नेपालको परिकल्पना गर्ने अत्यधिक अभ्यास अझै बिद्यमान देखिन्छ । नयाँ नेपालमा नयाँ जल जमिन,जंगल,हावापानी प्राकृतिक स्रोत साधन परिवर्तन गरी नयाँ नेपाल निर्माणको शुरुवात गर्न नसकिएला तर पुरानो सोच शैली , योजना र ब्यवहारहरु परिवर्तन गरे अवश्य पनि ब्यक्ति ,घरपरिवार, समुदाय र संगठनमा नै नयाँ नतिजा आउछ । राष्ट्र नेतृत्व तह , नीति निर्माणकर्ताहरुले पुरानै सोच ,शैलीले नयाँ परिवर्तन खोजी गरेजस्तो देखिदँैछ । युग र मागबमोजिम आफूले आफूलाई परिवर्तन गर्न नसक्दा डाइनोसर लोप भएजस्तो लोप हुन पनि सकिन्छ । त्यसैले हामी हाम्रो परिवार र राष्ट्रकोे अस्तित्व बचाउनको लागि पुरानै प्रविधि र प्रवृत्तिलाई परिवर्तन गरी अद्याबधिक गर्दै नयाँ प्रतिफलको लागि सर्वप्रथम यथाशिघ्र सबैको सोच सकारात्मक हुन आवश्यक छ । आफू ,आफ्नो परिवार ,संघ संस्था संगठन ठीक र अरु खराब , आफू पनि खराब र अरुलाई खराब कामै नलाग्ने देख्नुभन्दा म ठीक अरु पनि ठीक देखेमा जीवन जगत नै रमणीय हुनसक्छ । भनाई नै छ – आफू भलो त जगत भलो , फूलको आँखामा फुलै संसार ,काँडाको आँखामा ,काँडै संसार…..
द्वन्द्वकालमा अधिकांशले आफ्नो लेख रचना भाषणमा आ–आफनोे हठ, जिद्धी, स्वार्थ त्यागी मेरो गोरुको बाह्रै टक्का नभनी सकारात्मक हुनुपर्छ भन्ने कुराको अनुरोधको लागि दबाब सृजना हुँदा द्वन्द्व रुपान्तरण गर्ने सोचमा परिवर्तन भएको थियो । राष्ट्र नेतृत्व तहहरुमा सकारात्मक सोच राख्नुपर्छ भन्ने भाषण धेरै ,ब्यवहारिक गरी देखाउनेहरुको कमी नै छ भन्न सकिन्छ । तर संघसंस्था ,समुदायहरुमा प्रशस्त अभ्यास भएको देखिन्छ । जबसम्म सोच परिवर्तन गरिदैन, तबसम्म ब्यवहार अनि जीवन ,जगत परिवर्तन असम्भव नै रहन्छ ।
सोचको उत्पत्ति मस्तिष्कबाट हो । मानव मस्तिष्क Computer को GIGO सूत्रमा आधरित छ , Garbage in Garbage Out ।
मस्तिष्कमा जे हाल्यो त्यही निस्कन्छ ,जे सोच्यो त्यही नै गरिन्छ ,भनिन्छ ।
मानव मस्तिष्क Conscious ,Unconscious , Super Conscious ३ किसिमको हुन्छ । स्तर–स्तरको मस्तिष्कमा जे जे हालिन्छ त्यही नै निस्कन्छ । सकारात्मक हाले सकारात्मक, निस्कने र नकारात्मक हाले नकारात्मक नै निस्कन्छ ।
जब मस्तिष्कमा सोच विचार हुन्छ तब दृष्टिकोण बनी मूल्य मान्यता निती र ब्यवहार निर्धारण भई अरुमा प्रभाव पर्ने गर्दछ । जस्तो सोच त्यस्तै दृष्टिकोण ,मुल्य मान्यता बन्दछ ।
जीवन र जगतलाई हेरी बुझी ब्यवहार गर्ने बाटो र पाटो दुईवटा नै छन् । सकारात्मक र नकारात्मक । सुख,शान्ति र समृद्धि प्राप्तिको लागि हामी कुन बाटो र पाटोमा हिडदँैछौ बुझ्नु जरुरी छ । जानी वा अनजानमा सुख,शान्ति र समृद्धि प्राप्तिका लागि मानिसहरु स्वतन्त्र भई बाटो रोज्दछन् जुन सकारात्मक वा नकारात्मक जे पनि हुनसक्छ । उज्यालो खोज्न उज्यालो नै लिएर हिड्नु पर्दछ । डाकु रत्नाकरले जब नारदबाट प्रेरणा पाए तब नकारात्मक बाटो छोडेर भक्ति मार्गका लागि रामायण लेखेर बाल्मिकीको नामबाट प्रख्यात भए । यस उदाहरणले स्वर्ग जान नर्कको बाटो हिडेर पुगिदैन भन्ने सिद्ध भएको छ ।सुख,शान्ति र समृद्धि प्राप्तिको लागि कुरा गरेर प्राप्ति हुँदैन । सोही बमोजिमकै कर्म गर्नुपर्ने हुन्छ । विकासे मकै फलाउन पनि सोचमा परिवर्तन गरी नयाँ प्रविधि अपनाउनै पर्छ, विकासे बिज रोप्ने कार्य गर्नै पर्छ ।
सकारात्मक सोचले जीवनलाई ऊर्जा दिन्छ भने नकारात्मकले जीवन मार्दछ । चाहे त्यो जीवन मानिसको होस् या संघसंस्था संगठनकै किन नहोस् ।
सोच र विचारले जन्माएका दृष्टिकोणहरु कहिल्यै मर्दैन तर त्यो असल हुनुपर्छ । बुद्ध, पुरुष,महापुरुषहरु मरेपनि उनीहरुको दृष्टिकोण अझै जीवितै छन् भन्ने प्रमाणित भइसकेको छ । रातको समयमा नकारात्मक सोचहरु निस्कृय हुने हँुदा रातको समयमा गरिएको सोच बलवान हुन्छन् किनकि हावामा उडिरहेकै महापुरुषहरुको बलवान सोचले जन्मने नयाँ बलवान सोचलाई सहयोग गर्न प्रभाव गर्दछ ।
सोच साधारणतया सकारात्मक र नकारात्मक दुई प्रकारका हुन्छन् भनी बुझ्ने गरेतापनि ३ देखि ८ किसिमको सोचको बारेमा विद्धानहरुले भने लेखेको पाउन सकिन्छ ।
3N – THOUGHT
NECESSARY – आवश्यक
NEGATIVE -नकारात्मक
NONSENCE – वाइयात
प्रत्येक दिन मानिसको मस्तिष्कमा ८ किसिमको सोच विचार उत्पन्न हुन्छ ।
POSITIVE
WRONG
TOXICATE
ZERO/ NEUTRAL
NEGATIVE
ORIDINARY
SPRITUTAL
CORRECT
नराम्रा अनावश्यक सोच र विचारको हामीले ब्यवस्थापन गर्न जरुरी छ । संसार बदल्ने शुरुवात आफबाटै गर्नुपर्दछ । अधिकांश समय अरुलाई बदल्ने र ब्यवस्थापन गर्ने हामी कुरा गर्ने गर्छौं भने आफू परिवर्तन र ब्यवस्थित कहिले हुने ?
ब्यवस्थापनको अंग्रेजीमा शब्दको बनावट हेरौ,
MANAGEMENT
MANAGE+ ME+N+ T–TEAM
पहिले आफू ब्यवस्थित हुने र अरु वा समुहलाई ब्यवस्थित गर्ने कुराको पुष्टि पनि यसले गराउँदछ ।
बदले सोच बदलिन्छ जीवन । हरेक सफल ब्यक्तिहरुले कुनै नौलो काम गरेका छैनन् मात्र आफ्नो सोचमा परिवर्तन गरेका छन् ।
सोच बन्नमा प्रभाव पार्ने तीनवटा कारक तत्वहरु
शिक्षा (Education) औपचारिक,अनौपचारिक, अनियमित
परिवार जीवनको पहिलो पाठशाला हो भनिन्छ । तर कस्तो शिक्षा हामी हाम्रा छोराछोरीलाई दिइरहेका छौ त ? प्रायजसो हामी अर्काको कुरा काटने, खुट्टा तान्ने, होच्याउने, घोच्ने,खिल्ली उडाएर, सुइटर उधारेर समय बिताउँदा कस्तो शिक्षा दिइरहेका छौ ? बालबालिकाहरु अरुको सत्य कुरामा बिश्वास गर्दैनन् यदि असत्य कुरालाई पनि आमाबुबाले सत्य हो भनेर सिकाइन्छ भने ।
अनुभव (Experience) आफूले गरेको कामबाट सिकेको अनुभव , बिताएको समय र उमेर र देखेभोगेको कुराबाट जस्तो अनुभव गरेको छ त्यस्तै अरुलाई सुनाउने ,बताउने गरिन्छ ।
वातावरण (Environment) घर ,वरिपरिको, संस्था,राजनैतिक र सामाजिक माहौल,धार्मिक साँस्कृतिक पृष्ठभूमि,संञ्चारमाध्यमहरुको सञ्चारबाट पनि जे जस्तो देखिन्छ ,सुनी बुझिन्छ त्यस्तै सोचहरुको विकास हँुदै जान्छ ।
सकारात्मक बन्नको लागि सकारात्मक संगत, सत्संग चाहिन्छ । आध्यात्मिक चिन्तन ,ध्यान ,योग आवश्यकता र गरिने भोजन खानपानले पनि असर गर्दछ ।
सकारात्मक हुने, बन्नुपर्छ भन्ने कुरा निर्विवाद नै छ । तर हामीले सकारात्मक मात्र बनेर पुग्दैन रहेछ । सकारात्मक मानव जीवनको पहिलो शर्त ,जग, र आधारभूत हो भने आफू र अरुप्रतिको दृष्टिकोण पनि तय गर्नुपर्ने हुन्छ । हरेक ब्यक्तिले आफनो योग्यता क्षमताको कदर, प्रोत्साहन र प्रशंसा चाहन्छ । तर हामी भने राम्रा काम गर्ने ब्यक्ति ,संघ संस्था परिवारको प्रशंसा गर्न कन्जुस गर्ने गर्छौ, अनि कसरी सहमतिको समाज,संसार बन्छ होला ?
हाम्रो हरेक ब्यवहार सकारात्मक मात्र नभई गुणगान गाउन लायक हुनु नै प्रशंसनीय हो भने कसैको बोली, ब्यवहार ,हेराई , बुझाईले अरुको जीवनमा कुनै असर गर्नु हुन्न भन्ने कुरा प्रशंसनीय दृष्टिकोणको मान्यता हो । सबैको योग्यता,क्षमता र विचारले कदर गर्ने हो समझदारी,सहमतिको अवस्था ३६(बिमुख ) अंक ६३ ( सन्मुख )को अवस्था हुन सक्छ । हामीले बोल्ने बोली र गर्ने ब्यवहार, ब्यवसायले बहुमत समाजलाई सकारात्मक प्रभाव पारेको हुनुपर्छ र त्यो अरुले प्रशंसा वा तारिफ गर्न योग्य हुनुपर्छ । हामीले आर्जन गरेको जे जति छ सचेत दृष्टिहरुले हामीलाई नियालिरहेका छन् कि हामीले कुन तरिकाले त्यो आर्जन ग¥यौ त्यो प्रशंसनीय छ छैन भनेर ।
सबैको उन्तति ,प्रगति र दीगो बिकासको लागि हामी सकारात्मक भई हातमा हात मिलाई काँधमा काँध जोडी फरक मत र विचार घटाई, विचार अनुभव जोडी,एकता र शक्ति गुणन गरी अवसर र जिम्मेवारी बाँडदै प्रशंसनीय हुनु आजको आवश्यकता हो ।
( लेखक पुरी सहारा नेपालका कार्यक्रम संयोजक तथा नेपाल प्रशंसनीय दृष्टिकोण राष्ट्रिय संञ्जाल (नायन) का राष्ट्रिय सदस्य तथा प्रदेश – १ संयोजक हुन् ।)
