जनमत संग्रहमा झापा

जुल्फीकर अली भुट्टोका विरुद्धमा मृत्युदण्डको फैसला सुनाए पनि कार्यान्वयन भइहाल्ला भन्ने त मलाई लागेको थिएन । मृत्युदण्ड कार्यान्वयन भयो । यसपछि यसको ज्वारभाटा नेपालसम्म व्यवस्था हल्लाउनेगरी आउँला जस्तो पनि लागेको थिएन । यी कुराहरू मेरो अनुमानका प्रतिकूल नै भए । भित्री सतहका कारण जेसुकै हुन् , बाहिरी आवरणमा भने यस्तै नै भए । एक किसिमले भुट्टोको फाँसी समेतका कारणबाट नेपालमा जनमत संग्रहको घोषणा भयो ।
काठमाण्डौमा विद्यार्थीहरू भुट्टोका फाँसीको विरुद्धमा विरोधपत्र दिन पाकिस्तानी राजदूतावास जाँदै थिए । प्रहरीले विद्यार्थीका विरुद्धमा ठूलो ज्यादती ग¥यो । लाठी प्रहारले धेरै विद्यार्थी अङ्गभङ्ग भए । प्रहरीले खेद्दै जाँदा विद्यार्थीहरू असकल होस्टलमा पसेर लुके । त्यहाँ पनि प्रहरीले खोजेर विद्यार्थीलाई निर्ममरूपले कुटपिट ग¥यो र तीन तला माथिबाट समेत झारी दियो । धेरै विद्यार्थी घाइते, अपाङ्ग र अङ्गभङ्ग भए ।
प्रहरी ज्यादतीका बिरुद्धमा विद्यार्थी आन्दोलन सङ्गठित र तीव्र बन्दै गयो । यसको आकार बढ्दै गयो र देशव्यापी बन्दै गयो । अन्य क्षेत्र र समूह समेत विद्यार्थी आन्दोलनलाई समर्थन गर्दै आफू पनि आन्दोलित हुँदै गएँ । यसले देशव्यापी स्वरूप लियो । विद्यार्थीका शैक्षिक माग पनि थपिदैं गए । अन्य समुदायका माग समेत अगाडी बढे । विद्यार्थीका मागबारे अध्ययन गरेर प्रतिवेदन दिन शाही आयोग पनि गठन भयो । आन्दोलन भने अनवरत चलिरह्यो ।
त्यो समयमा म पूर्णकालीन कानुन व्यवसायी थिएँ । चन्द्रगढीमा वकालत गर्थें र डेरा पनि चन्द्रगढीमा नै बस्थें । कृष्ण सिटौला पनि पूर्णकालीन कानुन व्यवसायी भएर चन्द्रगढीमा नै बस्नु हुन्थ्यो । मेरा श्रीमती केटाकेटी बुधबारेमा नै थिए । त्यो समयमा कृष्ण सिटौलाको विवाह गर्न बाँकी नै थियो । कृष्ण सिटौला र म दिउँसो त धेरै समय अदालतमा हुन्थ्यांै । साँझ बिहान पनि कुनै बहानामा एक अर्काका फर्म वा डेरामा सँगै हुन्थ्यौं । हामीलाई कानुन व्यवसायले मात्र मानसिक तृप्ति दिएको थिएन । राजनीति, मुलुकको वातावरण र मुलुकको भविष्यका बारेमा हामी अलिक धेरै कुरा गर्थ्यौं । यी विषयमा तत्काल झापामा रहेका कानुन व्यवसायी, प्राध्यापक, पत्रकार, शिक्षक बौद्धिक समूहसम्म अनौपचारिक रूपमा हाम्रा छलफल चल्थे । छलफल पनि के भन्ने ? गफगाफ आदानप्रदान हुन्थे ।

मुलुकमा विद्यार्थी आन्दोलनले रफ्तार लिदै गरेका बेलामा कृष्णजी र मैले विद्यार्थी साथीहरूसम्म गफ पु¥यायौं । मुलुकको विद्यार्थी आन्दोलनको ज्वारभाटाले मेची कलेजका विद्यार्थीलाई पनि तताउँदै थियो । नेविसंघ र अखिल दुवैतिरका विद्यार्थी नेताहरू आन्दोलन उठाउन लागिपरेको बुझेपछि हामीलाई अलिक सन्तोष लाग्यो । पञ्चायतको दबदबा चरम अवस्थामा पुगेको समय थियो, त्यो । झापा विद्रोहको निर्मम र कठोर दमनले विद्यार्थी, युवा र अन्य परिवर्तन रुचाउने समूहलाई गतिविधि गर्न चुनौती थियो । उता नेपाली काङ्ग्रेसले पनि ओखलढुङ्गा काण्डदेखि हतियार पक्राउ र गिरफ्तारी काण्ड समेतको क्षति व्यहोरेको थियो । दुवैतर्फका धेरै नेता कार्यकर्ता जेलमा थिए । त्यतिबेला चन्द्रगढीमा खुङ्खार पञ्च र प्रशासकको जमघट थियो । अञ्चलाधीश लीलाराज बिष्ट, प्रजिअ दानबहादुर शाही, जिल्ला पञ्चायतको सभापति पीसी मुखिया आदि थिए । बाहिरी भित्री प्रयत्न पश्चात् विद्यार्थीहरूको एउटा जुलुस त निस्कियो । मेची कलेजबाट शुरु भएको जुलुस बजार छेउ पुग्न लाग्दा चन्द्रगढीबाट गएको प्रहरीको जत्थाले निर्ममरूपमा लाठी प्रहार ग¥यो । निहत्था विद्यार्थीलाई घाइते बनायो । छात्राहरूलाई गाली गलौज र लछारपछार गरियो । यसको नेतृत्व स्वयं प्रजिअ दानबहादुर शाहीले गरेका थिए । पुष्प सिटौला त निकै दिन अस्पताल पनि बसे ।

मेची कलेजका विद्यार्थीहरूको जुलुसमा गरेको अभद्र व्यवहार र लाठीचार्जको कारणबाट झापामा पञ्च र प्रशासनको धेरै बदनाम भयो । अञ्चलाधीश लीलाराज बिष्ट स्वयम् लागेर घटनाको बचाउ गर्न धेरै प्रयास गरे । पञ्चहरूको भेला गराएर समेत प्रतिकार गर्न प्रयास भयो । त्यस्तो प्रतिकार सभामा समेत विद्यार्थीहरू राजकुमार पोखरेल, मुना किरण डाँगीले उनैलाई प्रहार गरेर नाङ्गो बनाइ दिए । सबै प्रयास निरर्थक हँुदै गयो । उता राजधानीमा शाही आयोग बनेर विद्यार्थीका विरुद्धमा भएको ज्यादतीको अध्ययन गर्न थालेको घटनाले पञ्च प्रशासनको मनोवल गिर्दै गयो । विद्यार्थी, युवा र आन्दोलन पक्षधरको मनोवल बढ्दै गयो । विद्यार्थी ज्यादतीका बिरुद्धमा तथा विद्यार्थी आन्दोलनको पक्षमा झापाका कानुन व्यवसायीहरूले प्रकाशन गरेको वक्तव्यले आन्दोलनमा ऊर्जाको काम गरेको चर्चा रहेको थियो । उता राजधानीमा केही विद्यार्थी नेताले आन्दोलन रोक्न खोजे । बिना निष्कर्ष आन्दोलन रोक्न आम विद्यार्थी जगत सहमत भएन । परिणामस्वरूप विद्यार्थी नेताहरू बलबहादुर के सी, शरविक्रम मल्ल, कैलाश कार्की आदिले आम विद्यार्थीबाट अपमानित पनि हुनु प¥यो । वायु सेवा निगम र गोरखापत्र संस्थानमा तोडफोड पनि भयो ।

ठीक यस्तै बेलामा २०३६ साल जेठ १० गते जनमत संग्रहको घोषणा भयो, राजा वीरेन्द्रबाट । सुधारिएको पञ्चायत रोज्ने कि ? बहुदलीय व्यवस्था ? यो भनेको निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्थामा पहिलो पटक गम्भीर तर वैधानिक प्रश्न लाग्यो । पञ्च, पञ्चायती मानसिकताका प्रशासकहरू तिलमिलाए । आन्दोलनकारीको हौसला सिँढी चढ्यो । हठात् जस्तै घोषणा भएको जनमत संग्रहमा को कसरी अगाडी जाने ? अलिक दिन निकै अलमल देखा प¥यो । घोषणा अप्रत्याशित जस्तै थियो । दलहरू त भूमिगत थिए । उनलाई एकत्रित भएर धारणा सार्वजनिक गर्न पनि समय लाग्यो । काङ्ग्रेसको त झापाको मियो नै सीके प्रसाई हुनुहुन्थ्यो । झापा काङ्ग्रेस उहाँकै वरिपरि थियो । कम्युनिस्टहरू त छरपस्ट थिए । अरूको त कम हिसाब थियो । झापामा बर्चस्व रहेको झापा विद्रोही, को के हुँदै मालेसम्म पुगेको थियो । विद्रोहकालको जघन्य दमनका कारण अलिक कडा भूमिगत थियो । त्यसमा पनि केन्द्रीय दृष्टिकोणको पर्खाइमा थियो होला । विद्रोहकालका पुराना मानिसहरू किनारामा नै थिए । धेरै जेल र प्रवासमा थिए । वास्तवमा झापामा विद्रोहको मात्रा भन्दा दमनको मात्रा ज्यादै घनत्वको थियो ।

यस्तो परिस्थितिमा जनमत संग्रहबारे दलहरूको प्रतिकृया पूर्णरूपमा आइसकेको थिएन । हामी पञ्चायतका विरुद्धमा एउटा जुलुस निकाल्न हतारिएका थियौ । जनमत संग्रहको घोषणाबाट पञ्चहरू ओइलाएका थिए । उनमा झड्का लागेको थियो । भद्रपुरमा एकदिन, हामी अलिक धेरै काङ्ग्रेस र थोरै वामपन्थी भएर सल्लाह ग¥यौ । एउटा जुलुस निकाल्ने तय भयो । मुलुकमा फाट्टफुट्ट पञ्चायतका विरुद्धमा जुलुस निस्कन थालेका थिए । हामीले बुधवार भद्रपुरमा हाटको दिन पर्ने भएकोले जुलुस निकाल्ने दिन तय ग¥यौ । अञ्चलाधीश लीलाराज बिष्ट र प्रजिअ दानबहादुर शाहीले पञ्चायतविरुद्धको जुलुस सहन सक्छन् जस्तो लागेको थिएन । संयोग हामीले जुलुस निकाल्ने भनेको दिन २०३६ साल जेठ १६ गते बिहानै जनमत सग्रहमा, आफूलाई लागेको विचारको पक्षमा प्रचारप्रसार गर्न पाइने भनेर दरबारको विज्ञप्ति आयो । हामीलाई जुलुस निकाल्न सहज भयो ।

सहज त भयो तर मानिसमा पञ्चायतका बिरुद्धमा निस्कन डर हराएको थिएन । हाम्रो सूचनाको संयन्त्र कमजोर थियो । हामी त व्यक्ति जस्तै मात्र थियौ । सङ्गठन थिएन । अहिलेजस्तो साधनको उपलब्धता पनि थिएन । तोकिएको समयमा हामी जुलुस शुरु गर्ने भनिएको स्थान भद्रपुर भन्सारमा पुग्यौ । निकै समय कुर्दा पनि ५० जना जति मात्र मानिस भयौ । बीचमा अरू मानिस थपिएलान् भनेर हामीले जुलुस शुरु ग¥यौ । बीचबाट मानिस खासै थपिएनन् । बहुदलको पक्षमा पञ्चायतको विरुद्धमा नारा सुनेर मानिसहरूमा अनेक आशङ्का र भय सिर्जना भएको अनुमान हुन्थ्यो । जुलुस लिएर हामी भद्रपुर नगरपालिका छेउको खाली जमिनसम्म गयौ । त्यहाँ पुगेर एउटा रिक्सामा चढेर कृष्ण सिटौला, उत्तर चापागाँई र मैले बोल्यौ । मानिसहरू पञ्चायतका कुरा सुन्न उत्सुक थिए । डराएका थिए । घरभित्र र पसलमा छलिएर हाम्रा कुरा सुनेका थिए । पञ्चायतकै बिरुद्धमा झापामा त्यो पहिलो जुलुस र सभा थियो ।

भोलिपल्ट सीके प्रसाईले मलाई एउटा पत्र पठाउनु भयो । भद्रपुरको कार्यक्रमका लागि धन्यवाद दिनुभएको थियो । साथै शनिबार बिहान शनिश्चरे बजारमा कार्यक्रम राखिएकोले मलाई बोल्न बोलाउनु भएको थियो । म त्यो कार्यक्रममा सहभागी भएँ । द्रोणाचार्यजी केचनामा बस्नु हुन्थ्यो । अरू गतिविधिमा कम समय दिएर एउटा सानु मिल चलाउनु हुन्थ्यो । मैले पनि खबर गरेको थिएँ । उहाँमा पनि कौतूहल जागेछ । उहाँ चन्द्रगढी आउनु भयो । हामीले विस्तृत छलफल शुरु ग¥यौ । सीके प्रसाईले अनारमनीमा एउटा कार्यक्रम राखेर बोलाउनु भयो । हामी गयौ, तर त्यहाँ काङ्ग्रेस समर्थक युवा र विद्यार्थीले ‘राजतन्त्र जिन्दाबाद’ भनेर नारा लगाएकाले हामी किनारा लाग्यौ । जुलुसमा सामेल भएनौं । भोलिपल्ट द्रोणजी र मैले सीके प्रसाईलाई उहाँकै घर देवी वस्तीमा गएर भेट्यांै र राजतन्त्रको समर्थनको जुलुसमा हामी सहभागी हुन नसक्ने कुरा राख्यांै । उहाँले धारणा बनाएर म तपाईहरूलाई खबर गर्छु भन्नुभयो । त्यसपछि दमकमा भएको कार्यक्रममा हामी सहभागी भयौं । माथिबाट कार्यक्रम अलगअलग गर्नु भनेर खबर आएको छ भनेर सीके प्रसाईले हामीलाई खबर गर्नु भयो र हामीले कार्यक्रम गर्दा सक्दो सहयोग गर्छु, आपसी सहयोगमा अघि बढौं भनेर प्रस्ताव राख्नु भएको थियो । हामीले उहाँको प्रस्ताव सहजै स्वीकार ग¥यांै ।
यता मैले र द्रोणजीले काङ्ग्रेसको भेलामा सहभागी भएको र बोलेको बारेमा झापामा बाहिर देखिएको वामपन्थी र समर्थक समूह प्रसन्न र उत्साहित देखिन्थ्यो । पार्टीका अलिक पुराना र भित्री मानिसहरू प्रश्न उठाउथे । हामीले व्यक्तिगत हैसियतमा बोलेको कुरा उहाँहरूलाई उचित लागेको थिएन । उता पार्टीको कुरा बाहिर आइरहेको थियो । ‘जनमत संग्रह धोका हो, देशी विदेशी षडयन्त्र हो यसको बहिष्कार र भन्डाफोर गरौ ’— भन्ने विचार र नारा आयो । हामीले अलिक धेरै छलफल ग¥यौ र सहमत हुन सकेनौं । हामी केही व्यक्तिहरू देशभक्त प्रगतिशील समूह भनेर अगाडी बढ्ने र बहुदलको प्रचारप्रसारमा लाग्ने टुङ्गोमा पुग्यौं ।

हामीले अधिवक्ता नरेशकुमार वर्माको संयोजकत्वमा एउटा समूह बनायौं । द्रोणजी र म त्यसमा बस्यौ । राजनीतिक व्यक्तिका रूपमा गोपालकृष्ण प्रसाई र मदन खपाङ्गी त्यसमा रहनु भयो । सूर्य उप्रेती, खड्ग उप्रेती र अन्य साथीहरू पनि रहनुभयो । गोपालकृष्ण प्रसाईजीको आफ्नै अभियान पनि थियो । नन्दकुमार प्रसाई पनि जेलबाट छुटेर आउनु भएको थियो उहाँको पनि आफ्नै अभियान थियो । हामीले उहाँसँग मिलेर पनि सभा ग¥यौं । आषाढ महिनातिर सुरङ्गमा ठूलो आमसभा भएको थियो । नेकपा मालेले हाम्रो कार्य रुचाएन । विरोध ग¥यो । विडम्वना जस्तै थियो पार्टीका मानिस, समर्थक, विद्यार्थी, युवा हाम्रो कार्यक्रममा आएर हामीलाई सहयोग गर्थे । पार्टीले जनमत संग्रहको बहिष्कारको नारा घन्काएको थियो ।

उता मालेले बहुदलका प्रचार सभामा दखल दिन थालेको थियो । हेटौँडामा गणेशमान सरिक सभामा झडप भएको थियो । त्यस्तै अरूतिरका सभामा पनि विवाद हुँदै थियो । झापामा भने यस्तो कुनै समस्या भएन । हामीले झापामा मनमोहन अधिकारीलाई बोलाएर सम्बोधन गराउने योजना बनायौं । तयारी गरेर श्रावण ५ गते बिर्तामोडमा एउटा भव्य आमसभा भयो । मालेका भित्री बाहिरी सङ्गठनका मानिस थिए । नेपाली काङ्ग्रेसले परोक्ष सहयोग गरेको थियो । मनमोहनको धारणा सुन्न बुझ्न ठूलो मात्रामा सर्वसाधारणको उपस्थिति थियो । त्यतिबेला बिर्तामोडमा भरपर्दो कोही वामपन्थी मित्र तथा सहयोगी थिएनन् । द्रोणजी र म बिहानै भद्रपुरबाट बिर्तामोड पुग्यांै । अहिलेको टेलिकम जाने बाटोको मोडबाट पश्चिम साइटमा ठूलो खुला चौर थियो । हर्कलाल गिरीजीको मद्दत लिएर दुईवटा खाट खोजेर ल्यायौ र त्यहाँ तीनवटा कुर्सी राख्यौ । अगाडी माइक राख्ने एउटा टेवल थियो । दिउँसो भव्य आमसभा भयो । आधिकारिक वामपन्थी दृष्टिकोणसहित बहुदलको प्रचारमा झापामा त्यो आमसभा ऐतिहासिक रहेको थियो । राजकुमार पोखरेलको खटाइ र योगदान मेरो स्मृतिमा ताजै छ ।

त्यो आमसभालगत्तै विराटनगरमा भरतमोहन अधिकारीले एउटा भेला भनेर बोलाउनु भएको थियो । गोपालकृष्ण प्रसाई र मदन खपाङ्गीलाई पनि बोलाउनु भएको रहेछ । धरान, धनकुटा, तेह्रथुम लगायत पूर्वाञ्चलका धेरै मित्रहरू थिए । भरतमोहनले पूर्वकोशी पुनर्गठन गर्न प्रस्ताव राख्नु भयो । पूर्व कोशी पुनर्गठनको कुरामा भेला लगभग सहमत भएन । सबै कम्युनिस्टहरूलाई एकत्रित गर्ने गरी कम्युनिस्ट एकता केन्द्र स्थापना गर्ने कुरा भएको थियो तर त्यसको केही दिनमा मनमोहन अधिकारी अध्यक्ष रहेको कम्युनिस्ट पार्टी गठन भएको घोषणा गर्नु भयो । त्यो भेलामा पाँच पूर्वशर्तका बारेमा धेरै छलफल भएको थियो । पाँच पूर्वशर्तमा जनमत संग्रह गर्न अन्तरिम सरकार, पञ्चायतका सबै तह विघटन, राजनीतिक कारणबाट लगाएका मुद्दा फिर्ता, आममाफी र १८ बर्ष पुगेकालाई मताधिकारजस्ता कुरा थिए । साथै पाँच पूर्वशर्तका बारेमा २०३६ साल भाद्र २४ गते देशव्यापी प्रदर्शन गर्ने कार्यक्रम थियो । भाद्र २४ को कार्यक्रममा आठ वामपन्थी दल र स्वतन्त्र वामपन्थी समूह सरिक भइ प्रभावकारी रूपमा सम्पन्न भयो । नेकपा माले र नेपाली काङ्ग्रेसले भने विरोध गरेका थिए ।

विराटनगरको भेलामा मैले एउटा वक्तव्यको कुरा उठाएको थिएँ । त्यो वक्तव्य २०२९ साल माघतिर पूर्व कोशीका चार नेताबाट सार्वजनिक गरिएको थियो । मातृभूमि साप्ताहिकमा छापिएको थियो ।
त्यो वक्तव्यमा झापा विद्रोहलाई व्यक्तिगत अपराधी कार्य भन्दै कारबाहीको कुरा पनि उठाइएको थियो । लाग्छ, त्यो समयसम्म सरकारले झापा विद्रोहलाई पहिचान गरिसकेको थिएन । त्यसको एक बर्ष अगाडी पूर्व कोशीले मनमोहन अधिकारी सम्पादक रहेको नवयुग नामको एउटा पत्रिका प्रकाशन गरेको थियो । त्यसमा हतियारसहितको आन्दोलनको वकालत गरिएको थियो । उता चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति चरम चुलीमा पुगेको बेला थियो । भारतमा नक्सलवादी आन्दोलन उत्कर्षमा पुगेको थियो । यस्तो अवस्थामा झापा विद्रोहलाई पहिचान गर्न सरकारलाई जटिल भैरहेका बेलामा त्यो वक्तव्यले सुखानीमा पाँचजनाको हत्या गर्न सरकारले आँट पायो भन्ने एउटा विश्लेषण छ । त्यो वक्तव्य नआएको भए त्यो दिनको हत्या टर्ने थियो भनिन्छ ।

मालेको जनमत संग्रहको बहिष्कार र काङ्ग्रेसको पाँच पूर्वशर्तको विरोधलाई मैले पहेलीका रूपमा पाएको छु । वास्तवमा पाँच पूर्वशर्त पूरा हुँदा यसको सबैभन्दा फाइदा काङ्ग्रेस र मालेलाई पुग्थ्यो । मालेका नेता, कार्यकर्ता, समर्थक धेरै नेलजेल भोगिरहेका थिए । निर्वासनमा थिए । काङ्ग्रेसमा पनि उस्तै हाल थियो । गिरिजाप्रसाद कोइरालालगायत धेरै त निर्वासनमा भारतमा थिए । धेरैको नाममा मुद्दा थियो । वारेण्ट थियो । २०३७ साल वैशाख १ गतेको आम माफीपश्चात् मात्र उनीहरू नेपाल आउन सकेका थिए । झापा विद्रोहीहरूलाई भने त्यो आम माफीले पनि छोएन । पञ्चायतको जीतपछि सूर्यवहादुर थापा प्रधानमन्त्री भएर झापा आउँदा हामीले सशक्त रूपमा झापाली वन्दीहरूको कुरा उठायौं तर उपयुक्त सुनवाइ भएन । त्यति बेला पाँच पूर्वशर्त पूरा हुने थिए वा थिएनन् अर्को प्रश्न हो तर तत्काल मुलुकमा क्रियाशील पञ्चायतबाहेकका शक्ति पाँच पूर्वशर्तको पक्षमा संघर्षरत रहेका भए त्यसले दुईवटा अवस्था उत्पन्न गर्ने थियो । पहिलो त पाँचमध्ये कुनै पनि माग पूरा हुँदा पञ्चायत परास्त हुने आधार थपिदैं जाने थियो । पञ्चायतका तह विघटन र अन्तरिम सरकार गठनले त पञ्चायत ढले सरहकै परिणाम आइहाल्ने थियो । अर्को कुरा पञ्चहरू जनमत संग्रहको घोषणालगत्तै पराजित मानसिकतामा थिए । क्रमशः उनीहरू बौरिदैं गए र षडयन्त्र गर्दै गए । आफ्नै सरकार, आफ्नै आयोग, आफ्नै हातमा ढुकुटी भएपछि निर्दलबालाहरू वलिया बन्दै गए । बहुदलबालाहरू आपसी द्वन्द्व र विवादमा फस्दै गए ।

मलाई लाग्छ, सबै बहुदलवादीले पाँच पूर्वशर्तलाई आत्मसात गरेको भए र त्यसका लागि अलिक ठूलो आन्दोलन उठाउन सकेको भए पाँच पूर्वशर्त पनि पुरा हुने थियो र २०३७ सालमा नै नेपालमा बहुदल आउने थियो । पञ्चहरूको कुनै षडयन्त्र र शक्तिले बहुदल रोक्न सक्ने थिएन । भन्न त मानिसहरू भन्छन्, त्यतिबेलै बहुदल आएको भए बहुदल थेगिने थिएन । त्यसो त अहिले पनि कुन गतिलो गरी थेगिएको छ र ? एउटा कुरा भने निश्चित रूपमा वीपी कोइरालालाई लागेको थियो –‘ जनमत संग्रहको दौरानमा कुनै पनि नामबाट संघर्ष वा आन्दोलन भयो भने त्यसको ठूलो फाइदा कम्युनिस्टले पाउनेछन् ।’ त्यो कुरा त सत्य पनि थियो । त्यहीँ कुरा सोचेर वीपीले पुष्पलालको संयुक्त संघर्ष प्रस्ताव सधैँ इन्कार गरिरहनु भयो । वीपीले मात्र हैन, फुटेर टुक्राटुक्रा भएका कम्युनिस्टहरूले पनि पुष्पलाललाई गद्दार भने । संयुक्त संघर्ष कुरै मानेनन् । संयुक्त संघर्ष नगरेसम्म पञ्चायत ढल्दै ढलेन । पुष्पकालको निधनपश्चात् मात्र पुष्पलालको गद्दार पद हरायो । २०३६ सालमा एकदिन हामीले चन्द्रगढी हाइस्कूलको प्राङ्गणमा पुष्पलाल जयन्ती मनायांै । मालेका साथीहरूले परबाट रमिता हेरे । कार्यक्रममा सहभागी भएनन् । २०४६ सालमा संयुक्त संघर्ष गरेर मात्र पञ्चायत ढल्यो । काङ्ग्रेस त वीपी रहेसम्म वीपीको पर्याय थियो । मालेले जनमत संग्रहको बहिष्कार गरेको कुरा अहिलेसम्म मैले बुझ्न सकेको छैन । अलिक अप्रिय त लाग्ला, तर जनमत संग्रहलाई देशी विदेशी षडयन्त्र भनेर बहिष्कारको नारा दिने माले पनि कतै देशी विदेशीको षडयन्त्रमा परेको त हैन ? मेरो मनमा अनुत्तरित प्रश्न उठिरहन्छ ।
२०३६ साल, बहुदलको प्रचारमा अगाडी बढिरहेको थियो । पञ्चहरू क्रमशः उठिरहेका थिए । बन जङ्गल सखाप हुँदै थियो । भ्रष्टाचारका अनेक काण्ड उठिरहेका थिए । पञ्चहरू एकत्रित हँुदै बहुदलका विरुद्ध आक्रामक बन्दै गए । हामी बहुदलको प्रचारमा लागिरहयौं । काङ्ग्रेस पनि आफ्नै हिडिरह्यो । बहुदलवादीहरूको अन्तरविरोध र छरिएको अवस्थाको पञ्चहरूले खूब फाइदा उठाए । सूर्यबहादुर थापाले प्रधानमन्त्री बनेर निर्दललाई जिताउन जेसुकै गरे । उता मालेले ठाउँठाउँका काङ्ग्रेसका सभाहरू बिथोल्ने प्रयास गर्दै रह्यो । २०३६ साल फाल्गुन ७ गते झापामा गणेशमानको कार्यक्रम थियो । उहाँ बसेको स्थानमा विरोधपत्र दिन जाँदा चन्द्र भण्डारीको समूहसँग विवाद भएको थियो ।

नेपाली काङ्ग्रेसको शक्ति झापामा पूर्वरूपले लागेको थियो । सीके प्रसाईको नेतृत्वमा वर्षभरि जस्तो कार्यक्रम चल्यो । त्यो समयमा काङ्ग्रेसका पुराना नेता पनि झापामा धेरै थिए । फत्तेबहादुर बुढाथोकी, तुर्सा हेमरम, दलकृष्ण श्रेष्ठ, डिल्लीप्रसाद सिटौला, पूर्णानन्द दाहाल, अम्बिका रिजाल, जीतबहादुर पुरीलगायत नेताहरू पसिना बगाएर खटेका थिए । भित्री सतहमा वामपन्थीको बल रहे पनि आवरणमा काङ्ग्रेस नै देखिन्थ्यो । बर्षभरि धेरै कार्यक्रम भइरहे । केन्द्रबाट गणेशमानलगायतका नेताहरू पनि आए ।
२०३६ सालको त हिउँद पनि राजनीतिले तताएको थियो । जाडो थिएन । माले निकट मित्रहरूसँग मेरो पहिलादेखि नै यदाकदा भेट त हुन्थ्यो । एक साँझ डिल्ली मैनाली मेरो डेरामा मलाई खोज्दै आउनु भयो । धेरै बर्षपछि भेट भएकोले मैले झन्डै चिनिनँ । मैनाली बन्धुहरू चारै जना राजनीतिमा होमिनु भएको थियो । राधाकृष्ण र चन्द्र प्रकाशको त आफ्नै इतिहास भयो नै । डिल्ली पनि पूर्णकालीन भएर हिँड्नु भएको थियो । चैतन्य मात्र खुला र दुख पाउँदै बाहिरी काम गर्दै बस्नु भएको मैले बुझेको थिएँ । मसँग भेटघाट सरसल्लाह हुन्थ्यो । डिल्लीलाई मैले भद्रपुरको सगरमाथा छेउको उहाँहरूको घरमा राधाकृष्ण र चन्द्रप्रकाशसँग आउजाउ हुँदा चिनेको थिएँ । त्यतिबेला उहाँ स्कूलतिर पढ्नु हुन्थ्यो । मेरो डेरामा लामो समय बस्यौ । उहाँले खान बस्न अन्यत्र जाने भन्नुभयो ।

जनमत संग्रह र तत्कालको अवस्थाबारे लामो कुरा भयो । मैले मालेले जनमत संग्रह बहिष्कार गरेको कुरामा आफू असन्तुष्ट रहेको बताएँ । नेतृत्व तहसम्म मेरा कुरा राखिदिन पनि अनुरोध गरेँ । त्यतिबेला माले गठन भएको एकाध बर्ष मात्र भएको थियो होला । उहाँले भरखरै पार्टीले जनमत संग्रहबारे नयाँ कुरा गरेको बताउनु भयो । ‘जनमत संग्रह नेपाली क्रान्तिको उपज हो, यसको सदुपयोग गरौं — भन्ने निर्णय गरेको बताउनु भयो । यसलाई अहिले सार्वजनिक नगरेको र सार्वजनिक नहुँदै केही फाइदा लिन खोजेको पनि बताउनु भयो । झलनाथ खनाल र गोविन्द नेउपाने लगायतका व्यक्तिहरू राजकाज मुद्दामा चन्द्रगढीमा जेलमा थुनिएका थिए । उहाँहरू मालेका मान्छे भनेर चिनिएका र मालेले जनमत संग्रह बहिष्कार गर्ने भएकोले माले समर्थित मानिसहरू जेलमुक्त हुने संभावना थिएन । त्यसैले पार्टीको निर्णय सार्वजनिक नगरिकन जनमत संग्रहको समर्थन गरेको वक्तव्य सार्वजनिक गरेर उहाँहरूलाई छुटाउन सहयोग गर्न मलाई आग्रह गरिएको थियो । मैले यसका लागि प्रयास गर्ने कुरा बताएँ । मलाई झलनाथ र गोविन्द नेउपानेले दिने वक्तव्यको प्रति दिनु भयो, डिल्लीजीले । झन्डै दुई घण्टाको वार्तापछि रमेश पौडेल मेरो कोठामा आएर डिल्ली मैनालीजीलाई लिएर जानु भयो । भोलिपल्ट म जेलमा गएर झलनाथ र गोविन्दलाई भेटेँ । उहाँहरूले सूचना पाइसक्नु भएको थियो । त्यसपछि मैले अञ्चलाधीश लीलाराज बिष्टलाई भेटेँ र उहाँहरूलाई जेलबाट छुटाएर हाम्रो अभियानमा लगाउने भने । वक्तव्य देखाएँ । उनले लगभग विश्वास गरेनन् तर एक– दुई दिनमा उहाँहरूलाई बोलाएर भेटेर कुरा गर्ने भने । मैले त्यो समयमा मलाई पनि बोलाइ दिन आग्रह गरँे । मैले २–३ पटक तागेता गरेपछि मात्र एकदिन बोलाउने काम भयो । म पनि थिएँ । अञ्चलाधीशले उहाँहरूलाई सामान्य कार्यकर्ता ठानेको रहेछ तर भेटमा भएका कुराकानीबाट उनी तर्सिए । यता उताका कुरा गरेर टारे र छाडेनन् । उहाँहरू एकैचोटी २०३७ साल वैशाख १ गते आममाफीबाट मात्र छुट्नु भयो । सायद, लीलाराज बिष्टले मालेको निर्णयको सूचना पनि पाइसकेका थिए ।

त्यसपछि मालेका नेता कार्यकर्तासँग भेटघाट अलिक बाक्लै भयो । बहुदल प्रचारका सन्दर्भमा उहाँहरूका कार्यकर्ता र सहयोगीहरूले हामीलाई राम्रो सहयोग गर्न थाल्नु भएको थियो । हाम्रा कार्यक्रमहरू पनि प्रभावकारी बन्दै गएका थिए । झापाको पृथ्वीनगर र सुरुंगामा ठूलाठूला आमसभा भएका थिए । हामीले मनमोहन अधिकारीलाई बोलाएका थियौ । सुरुंगा र पृथ्वीनगरमा मनमोहनले प्रभावकारी सम्बोधन गर्नु भएको थियो । ती आमसभाहरू ज्यादै प्रभावकारी रहेका थिए । इलामका साथीहरूको आग्रहमा हामीले मनमोहन अधिकारीलाई इलामसम्म पु¥याउने कार्य पनि ग¥यौं । इलाममा पनि प्रभावकारी कार्यक्रम भएको थियो । २०३७ साल वैशाख २० गते जनमत संग्रह तोकिएको थियो । अन्तिम — अन्तिमतिर सबै समूहका कार्यक्रमहरू जोडतोडका साथ चल्दै गए । निर्दलवालाहरु उत्तेजित बन्दै गएका थिए । पैसा, शक्ति, गुण्डागर्दी आदिले गर्दा उनीहरू साह्रै उत्तेजित थिए । धाँधलीका अनेक हल्ला चलेका थिए । बन सखाप भयो । राज्य शक्तिको दुरुपयोग चरम चुलीमा पुग्यो । मतदातालाई धम्क्याउने र अनुचित प्रभाव पार्न निर्दल पक्ष तल्लीन थियो । यता फेरि मालेले जनमत संग्रह बहिष्कार गर्ने कुरा आएको थियो । तीन दिन शून्य समय भनेर प्रचारप्रसार गर्न नपाइने भनिएको थियो । त्योभन्दा अघिल्लो दिन तथा प्रचारप्रसारको अन्तिम दिन शान्तिनगरको गढी गाउँमा कार्यक्रम तोकिएको थियो । स्थानीय मित्रहरूले कार्यक्रमको आयोजना गर्नु भएको थियो । धुलावारीबाट हिडेर जानुपर्दा हामी तोकिएको समयभन्दा अलिक ढिलो पुगेका थियौ । म त्यहाँको वक्ता भनिएको थिएँ । कार्यक्रमभन्दा केही पर एउटा घरमा मलाई केही साथीहरूले लिएर जानुभयो । त्यहाँ मैले चिनेका नचिनेका साथीहरू थिए । उहाँहरूले मलाई त्यो अन्तिम सभाबाट नीतिगत बहिष्कारको आहान गर्न भन्नुभयो । मैले इन्कार गरेँ । केहीले अलिक दबाबको कुरा गर्नुभयो । म एक बर्षदेखि बहुदलका लागि आव्हान गरेर बोलिरहेछु ,मैले जसरी मेरो परिचय बनाएको पनि छु , अहिले आएर मेरो मान्यताका बिरुद्धमा म बोल्न सक्दिनँ भनेँ र बरु म बोल्दै नबोल्ने कुरा गरेँ । त्यहाँ बोल्ने भनेर मेरो नाम प्रचार भएको छ, नबोली त हुँदैन पनि भनेर मलाइ बोल्न स्वतन्त्र भनियो । केही साथीहरूलाई मैले असन्तुष्ट देखेँ । कार्यक्रममा केहीले नीतिगत बहिष्कारको कुरा गर्नुभयो । मैले सामान्य कुरा गरेर बहुदलमा मतदान गर्न अनुरोध गरेँ । पछि मालेको नामबाट नीतिगत बहिष्कारको आव्हान गरिएको पर्चा पनि वितरण भएको बुझेको थिएँ । झापामा धेरै धाँधलीका वावजुद थोरै मत मात्र निर्दल अगाडी रहयो । मेरो मनले अहिले पनि भनिरहेछ, मालेको बहिष्कार र काङ्ग्रेसको पाँच पूर्वशर्तको इन्कारीको कारणले नै २०३६ सालमा निर्दलको विजय भएको हो । यस्तो नभएको भए नेपालमा २०३७ सालमा नै बहुदल आउने थियो । प्रकाशित नतिजा अनुसार झापामा बहुदल पक्षधरले ५४,१९८ र निर्दल पक्षधरले ७२,३३७ मत प्राप्त गरेको थियो । १०,७२१ मत बदर भएको थियो । मुलुकभरि निर्दलले प्राप्त गरेको २४,३३,४५२ मत र बहुदल पक्षमा २०,०७,९६५ बहादुर मत रहेको पाइन्छ । मतदान भइसकेपछि जनक शिक्षा सामग्रीको प्रेसमा चार लाख नक्कली मतपत्र छापेर प्रयोग गरेको कुरा प्रचारमा आएको थियो । जे होस्, धाँधलीका प्रभावहरू नाङ्गो आँखाले पनि देख्न सकिन्थ्यो । विशिष्ट धाँधलीबाट २०३७ सालमा सम्पन्न जनमत संग्रहबाट पञ्चायतको आयु केही बर्ष लम्ब्याउने काम भएको थियो ।
(फेसबुक वालबाट साभार)