‘पुस्ताहरूमा जन्मजात जैविक विशेषताहरूमा क्रमिक परिवर्तन’ या यो सजिलै भन्न सकिन्छ कि हामी मानव एक बाँदरबाट विकसित भएका हौं ।
आजको बिषय मानव उत्पत्तिका बारेमा होइन, यहाँ मात्र जोड्न के खोजिएको के हो भने हामी सम्पूर्ण मानव विकासक्रममा एउटै थियौं ।
अब यहाँ एकपटक विद्यमान नेपाली मानव संरचना ( मुख्यतया जातीय संरचना ) लाई हेरौ । हाम्रो पूर्वीय दर्शन मानव संरचना वर्ण ब्यवस्थामा आधारित छ । वर्ण ब्यवस्था त्यो हो, जसले हामीबीच इतिहासको संरचनालाई पूर्णतयाः संशोधन गरी विभिन्न जातमा विभाजन गरेको छ । सुरुवाती मानव विकास संरचना जातमा आधारित थिएन । समयको विकासक्रम सँगसँगै जातीय विकास यानिकी वर्ण ब्यवस्थाको सुरुवात भएको पाईन्छ ।
यसबाट हामीले यो बुझ्नु पर्छ कि हाम्रो जात जन्मजात कदापि होइन । हामी जन्मेपछि हाम्रो सामाजिक संरचना अनुसार हामीले प्राप्त गरेका हौं ।
यहाँ अर्को सोचनीय बिषय के छ भने समयको गतिशीलता सँगसँगै सामाजिक विकासक्रमले पनि गति लिएको देखिन्छ ।
त्योसँगै परम्परा, रीतिरिवाज, संस्कृति मुख्यतयाः दर्शनशास्त्रको विकासले आज हाम्रो मानव सभ्यतालाई यो चरणसम्म ल्याएको छ ।
हाम्रो हिन्दु दर्शन अर्थात पूर्वीय दर्शन सदिकै उत्कृष्ट दर्शनमध्ये एक हो । हाम्रो प्राकृतिक रहस्यमयताका अनेकौ उत्तर बुझ्ने– बुझाउने दर्शन पनि यहि नै हो । तर यति हँुदाहुँदै पनि हामी यानिकि हिन्दु दर्शनका अनुयायीहरु पौराणिक इतिहास कालमा विनाभेदभाव आपसी सद्भाव, सहयोग र भाइचारासहितको हाम्रो समाज कसरी जातीय विभेदमा आधारित हुनपुग्यो ।
उत्कृष्ट दर्शनसहितको सर्वोत्कृष्ट मानव हामी फेरि हामी–हामीबीचमै कसरी एउटा छुत र अर्को अछुत बन्न गयो । पक्कै पनि हामीले हाम्रो बहुसांस्कृतिक धरातलको बारेमा पुनरब्याख्या गर्न जरुरी छ ।
सदियौं कालदेखिको हाम्रो मौलिक परम्परालाई विस्तृत गरी अध्ययन गर्ने हो भन्ने न वर्ण ब्यवस्था भेटिन्छ न छुत र अछुतको कुनै प्रसंग । हाम्रो मौलिकता नै यहि हो कि हामी बिना भेदभावपूर्ण समाजका रचयिता हौं । यहि नै हाम्रो सर्वोत्कृष्टता हो ।
यहाँ फेरि पनि एउटा सत्य के हो भने हामीमाझ समाजलाई कुरुप बनाउने विद्यमान वर्ण ब्यवस्था जात ब्यवस्था कायमै छ । चाहे त्यो धार्मिक, सांस्कृतिक वा मौलिक परम्पराकै रुपमा किन नहोस् । अहिलेको २१ औं शताब्दीको भौतिक विकास ज्ञान र चेतनाको उच्चतम् तहको यो समयमा पनि यो वा त्यो रुपमा किन र कसरी जातीय छुवाछूत कायम छ ? यो अहिले हामी सभ्य भनिनेका लागि अति नै सोचनीय र गम्भीर विषय हो ।
कानुनद्वारा नै दन्डनीय अपराध मानिएको प्रचलित सामाजिक परम्परालाई धर्मसित जोडेर गरिने ब्याख्याले बर्षौदेखिको मौलिकता हाम्रो संस्कृति र सभ्यतामाथि नै गम्भीर प्रश्न चिन्ह खडा गरेको छ ।
कतिपय अबस्थामा जातीय छुवाछूतको परम्परालाई मनुस्मृति अथवा मनुसंहितासित जोडेर पनि हेर्ने गरेको पाइन्छ । मनुस्मृतिमा उल्लेखित वर्ण ब्यवस्था श्रुति परम्परामा आधारित रहेको र तत्कालीन समाजलाई चित्रित गर्ने हुँदा अहिलेको विकसित समाजलाई यसले कति पनि प्रभाव पार्नु हुँदैन । हामी एउटा प्रगतिशील समाजको सदस्य हुनुको नाताले पनि कतिपय भ्रामक सामाजिक मूल्य मान्यतालाई खलल पुर्याउने सैद्धान्तिक बिषयलाई ब्यवहारिक रुपमा परिवर्तन गर्न जरुरी हुन्छ ।
आजभन्दा हजारौं बर्ष पहिले मनुस्मृतिबाट निकालिएको वर्ण ब्यबस्था अहिलेको सभ्य समाजमा ज्यादै अनुपयुक्त र विभेदपूर्ण हुन्छ ।
कतिपय सामाजिक परम्परा समय सँगसँगै परिवर्तन गर्न जरुरी हुन्छ । चेतनाको विकाससँगै हामीले हाम्रो समाजमा रहेका तमाम कुरीति हटाउन नसक्ने हो भन्ने त्यसको असर ज्यादै गम्भीर र भयानक हुन आउँछ ।
प्राचीन महाभारत खण्डअन्तरगत नेपाल र भारतलाई हेर्ने हो भने तानाशाह शासकले आफ्नो ब्यक्तिगत भनौं निश्चित जहानिया वर्गको स्वार्थ पूर्तिका लागि छुवाछूत प्रथाको प्रचलन चलाएको स्पष्ट छ । यसबाट हामी सजिलै भन्न सक्छौं कि यो विभेदको जड नै वर्ग ब्यवस्था वा शासन प्रणाली हो ।
निश्चित रुपमा नेपाल जस्तो अल्पविकसित÷ अल्पशिक्षित देशमा विभेदको रुपमा जात प्रथा रहेको छ । तर विश्वका कयौ विकसित मुलुकमा भिन्नाभिन्नै किसिमका विभेद समाजमा बिद्यमान रहेका छन् ।
विश्वमा सबैभन्दा बढी लोकतन्त्रको वकालत गर्ने देश संयुक्त राज्य अमेरिकामा पनि सयांै बर्षदेखि सामाजिक असन्तुलन रहेको छ । अझै पनि काला जाति गोराहरुको अमानवीय ब्यवहारबाट प्रताडित भएको खबरले विश्वलाई नै स्तब्ध तुल्याउने गरेको छ ।
यसबाट हामी स्पष्ट यो भन्न सक्छौं कि विभेद राज्यमा छ । राज्य संचालनको आर्थिक ÷ सामाजिक ÷ राजनैतिक प्रणालीमा छ । राज्यका प्रत्येक अङ्गमा छ । जुन विभेद भत्काउनका लागि राज्यको पुनरसंरचना जरुरी हुन्छ । जबसम्म राज्यको वितरण प्रणाली समाजवादी हुँदैन, तबसम्म कुनै न कुनै रुपका विभेद हाम्रो समाजमा विद्यमान नै रहन्छन् । चाहे त्यो जातीय होस् या अरु कुनै । विभेदरहित समतामूलक समाज निर्माणका लागि राज्यद्वारा गरिने विभेद अन्त्य हुन जरुरी छ । राज्यको संस्थागत विभेद हटाउन तबमात्र सम्भव हुन्छ, जब साम्यवाद उन्मूख समाजवादी राज्य ब्यवस्था अस्तित्वमा आउँदछ । यदि हामी समाजमा रहेका सबैखाले विभेदको अन्त्य चाहन्छौ भने हाम्रा प्रत्येक पाइला राज्यद्वारा संरक्षित विभेदबिरुद्ध हुन जरुरी छ ।
