बिर्तामोड , साउन १६ । आफू जीवित छँदै आफ्नो श्रीमान् सातानु राजवंशीको नामबाट राखिएको बस्तीको नाम परिवर्तन गरेपछि वयोबृद्धा गौरवती राजवंशी दुखी छिन् । आफ्नो श्रीमान र गाउँबस्तीकै इतिहासलाई नामेट पार्न खोजेकोमा ८६ वर्षिया गौरवतीलाई दुख लागेको हो ।
बिर्तामोड मात्र नभएर झापा जिल्लामै सातानु राजवंशीलाई नचिन्ने कोही थिएनन् । तीनपल्ट प्रधानपञ्च भएका सातानु प्रख्यात थिए । राजनीतिक , आर्थिक , सामाजिक हरेक क्षेत्रले उनी निपुण थिए । अहिलेको सैनिक मोडको सिंगो शहर अवस्थित सम्पूर्ण जग्गा उनकै थियो । उनको ख्याति र योगदानकै आधारमा त्यस ठाउँलाई सातानुबारी भन्ने गरिन्थ्यो । निकै वर्षपछि २०१५ सालमा इलामबाट भुपू सैनिक परिवारलाई ल्याएर हालको सैनिक बजारमा राखेपछि सातानुबारीलाई सैनिकमोड भन्न थालियो । त्यति हुँदाहुँदै केही वर्षदेखि दरबारमार्ग टोल राखिएपछि बयोबृद्धा गौरवतीको चित्त दुखेको हो । ‘ हामी पुराना बासिन्दा राजवंशीहरु बोल्दैनौं’ उनले भनिन् ,‘ जसले जे पायो त्यही नाम राख्छन् । भूमिपुत्र राजवंशीहरु एक नहुँदा उनीहरुको अस्तित्व र पहिचानलाई मेट्ने दुष्प्रयास गर्ने गरिएको उनको बुझाइ छ ।‘ पहिलाका मानिसहरु अशिक्षित थिए तर इमान्दार थिए ’ उनले दुखेसो पोखिन्् ,‘अहिले शिक्षित छन् तर छलकपट गर्छन् ।’
उनलाई संझना भएअनुसार त्यतिबेला सातानुबारीमा उनीहरुको मात्र घर थियो चारैतिर जंगलैजंगल । बिर्ताबजारमा पनि धेरै घर थिएनन् । बिर्तामोड भएको ठाउँमा काशघारी थियो । पछि मात्र शहरीकरण भएको हो । नेपालको सुदूरपूर्व दक्षिणका तीन जिल्ला झापा , मोरङ र सुनसरीमा प्राचीनकालदेखि बसोबास गर्दै आएका मुख्य जातिको रुपमा राजवंशीलाई मानिन्छ । यो जाति नेपालका आदिबासी समुदायको प्रमुख जाति हुन् ।आफ्नै किसिमको भाषा , संस्कार संस्कृति , रहनसहन भएको हुनाले राजवंशी जातिको छुट्टै पहिचान छ । राणाकाल र पंचायतकालदेखि बहुदलीय शासन व्यवस्थासम्म आइपुग्दा राजवंशीहरुकै वर्चस्व रहेको थियो । त्यसपछि उनीहरु क्रमश विस्थापित भएका हुन् । विस्थापित भएसँगै उनीहरुको विगतको इतिहासलाई मेट्ने दुष्प्रयास जारी छ । राजवंशी शब्द ‘झाप’बाट झापा जिल्लाको नामाकरण गरिएको सन्दर्भमा यस जिल्लाको विगतलाई हेर्दा अधिकांश भूभाग यही जातिले नै उपभोग गरेका थिए । कूल खेतीयोग्य जमिनको ८० प्रतिशतको स्वामित्व राजवंशीहरुको हकमा रहेको थियो । जिम्दार , पट्वारी, देउनियाजस्ता पदप्रतिष्ठामा रहेर उनीहरुले यहाँको शासनको बागडोर सम्हालेका थिए ।
बिर्ताबजार, चारपान्या ,गारामुनी ,रुकाधारी , लालमाटी ,भाङ्गाटीनबारी , चैतुबारी ,कल्ठुबारी , मेघाबारी , बानालालबारी , चिमितबारी , कचुबारी , भाजीखुवाबारी , तेलगानी , संग्लुबारी , फागुबारी ,सातानुबारी ,मान्डाबारी , घान्टीबारी ,नारियाबारी , साधुलालबारी , सातालसिंहबारी , लखीबारी , पाग्लीभट्टी ,खोकबारी,तहबिलबारी , झाँजीबारीजस्ता गाउँबस्तीको नामाकरणले पनि बिर्तामोडको मूल बासिन्दा राजवंशीहरु भएको प्रमाणित गर्दछ । तर , अहिले बिर्तामोडका धेरै टोल वस्तीको इतिहासलाई मेटाउने गरी नाम परिवर्तन गरिएको छ । एउटा जातिले अर्को जातिको अस्तित्वमाथि धावा बोलिरहँदा समेत स्थानीय सरकारले सहयोग गर्नुको साटो अस्तित्व समाप्त पार्नेतर्फ लागेको बिर्तामोड नगरपालिकाका कार्यपालिका सदस्यसमेत रहेका राजवंशी विकास प्रतिष्ठानका अध्यक्ष सुरेन राजवंशीको भनाइ छ । नगरपालिका र वडा कार्यालयहरुले टोल विकास संस्था गठन गर्नेक्रममा पुराना गाउँवस्तीको इतिहास र पहिचानलाई मेटाउने काम गरिएको उनले बताए । यसबाट यहाँका पुराना बासिन्दामा चिन्ता थपिएको राजवंशीले बताए ।
