हरेक बालबालिका महान बन्न सक्छन् , असल बन्न सक्छन् ।बालबालिकाको लागि पहिलो पाठशाला आफ्नो घर हो भने पहिलो शिक्षिका आमा हुन् । हरेक आमाले आफ्नो सन्तानलाई असल र योग्य भएको हेर्न चाहन्छिन् ।तर व्यबहारिक जीवनमा कमै बालबालिका असल बन्ने गर्दछन् । के यो बच्चा कमजोर , अज्ञानी भएर हो त ? पक्कै पनि होइन , किनकि हरेक बच्चा कच्चा माटो हुन् । तपाईंले जस्तो आकारमा ढाल्न चाहनुहुन्छ त्यस्तै बन्ने छन् । एक आमाले प्रोत्साहनको नियममा आफ्नो शिक्षा तथा उसको पालनपोषण गरिन् । जब उनको कुनै बच्चाले कुनै राम्रो तथा प्रशंसनीय काम गर्दछ, तब उनले तुरुन्तै उसको सराहना गर्छिन् ।त्यसैले प्रोत्साहन यस्तो खजाना हो जसले बालबच्चालाई योग्य र असल बनाउने खुराकको काम गर्छ ।अब निरुत्साहितको बारेमा कुरा गर्दा प्रत्येक समय बच्चालाई निरुत्साहित गर्नाले ऊ साहसहीन र डरपोक बन्दछ ।उसको योग्यता र शक्ति क्षीण हुन जान्छ । जो व्यक्ति बालकको स्वभावसित अनभिज्ञ हुन्छ , उसको निष्ठुरता तथा कुटपिटले कतिपय प्रखर तेजिलो बुद्धि तथा उज्ज्वल मस्तिष्क भएको भावुक बालकलाई विनाससम्म पुर्याउँछ ।उसले कुटपिट र गालीगलौज गरेर बालकलाई आज्ञाकारिताको तथा सज्जनताको पाठ सिकाउन चाहन्छ ।यद्यपि उसले जान्दैन कि यसो गर्नाले अन्ततः बुद्धिमान र उद्यमी बालक पनि आलसी बन्न जान्छन् ।
धेरैजसो मातापिताले जान्नु हुन्न कि एक दुब्लो , पातलो , लजालु र कोमल बालकबाट कसरी ठूलो काम लिन सकिन्छ । कतिपय बालकको स्वभावको बारेमा आफ्नै आमा समेत परिचित हुन सक्दिनन् ।यस्ता मातापिता पनि भेटिन्छन् , विशेषतः माता जो बच्चालाई कुनै गल्ती अपराधमा दोस्रोको सामुन्ने दण्ड दिन आवश्यक ठान्ने गर्छिन् , किनकि माताको विचार अनुसार यसो गर्नु बालकको लागि लाभकर हुन्छ । सबैलाई यो ज्ञान हुनुपर्छ कि जुन व्यक्तिले स्वयं लज्जा अथवा पश्चातापको अनुभव गर्दैन ,त्यो बालकले नै रुष्टता तथा पीडाको अनुभव गर्न सक्दैन , जुन उसलाई व्यबहारको कारणले सहन गर्नुपर्दछ ।जुन बालकलाई दोस्रोको सामुन्ने यस प्रकारको अपमानित गरिन्छ , त्यो बालक केही दिनसम्म अपमानित तथा खिन्न रहन्छ ।यदि उसलाई पटकपटक अयोग्य र बेकाम्मे भनेर पुकारेको खण्डमा उसको मन टुट्न जान्छ र उसले जब कुनै प्रकारको चिन्ता अथवा पीडाको सामना गर्दछ , तब वास्तवमा उसलाई आफ्नो ढंगको कठिनाइ हुन्छ र ऊ संसारको उतारचढावबाट अनभिज्ञ हुन्छ ।अतः अब आफ्नो सानो मनलाई यो भनेर सान्त्वना दिन सक्दैन कि यस्तो हुने गर्दछ । मीठो मीठो कुरा र भाषाको माधुर्यताले बालकभित्र यस्तो शक्ति उत्पन्न गर्न सक्दछ , जसमा स्वास्थ्य र सफलता निर्भर गर्दछ ।हामीमध्ये धेरैले अनुभव गरेका छौं कि हाम्रो वातावरण , हाम्रो साहस, दृढ सङ्कल्प र आशाले हाम्रो शक्ति तथा योग्यतामा कति प्रभाव पार्दछ ।
यदि बाल्य अवस्थामा बच्चालाई प्रशन्नता तथा हर्षको अवयवलाई विकसित गर्ने र त्यसमा जोड दिने हो भने हामी आफ्नो बच्चाको दिसालाई मोड्न सक्छौं ।प्रत्येक दयावान एवम् सहानुभूतिशील आमाले आफ्नो बच्चाको चोटलाई ठिक गर्नको लागि हरसमय आफ्नो विचारद्वारा उसमा प्रभाव पार्दछिन् ।उनले बालकको गोडा तथा उसको चोटलाई चुमेर यो भन्दछिन् कि ठिक भयो । यसो गर्नाले बालकलाई केवल सन्तोष मात्र प्राप्त हुँदैन ।वरु वास्तवमा उसलाई विश्वास हुन जान्छ कि आमाको चुम्बन घाउको उपचार हो । आमाले प्रत्येक घडी पीडा र उसको दुःखलाई आफ्नो विचारद्वारा भगाउनु पर्दछ ।र, जुन पिताले आफ्नो बालकलाई साहस एवम् बलवान देख्न चाहनु हुन्छ भने उहाँहरुले प्रत्येक समय पराक्रम र बहादुरीतर्फ ध्यान दिनुपर्दछ ।जुन कुरा दोस्रोलाई विचारद्वारा बताइन्छ , त्यसमा उसले त्यस्तै नै योग्यता उत्पन्न गर्न सक्छ ।हरेक पिताले आफ्नो बालकलाई पराक्रम , बलवान, बहादुर र आफूमाथि विश्वास गर्ने सम्झनु पर्दछ ।हरेक मातापितालाई यो ज्ञान हुँदैन कि यस उमेरमा जबकि प्रत्येक कुरा हृदयमा अंकित हुन जान्छ ।जुन चित्र बालकको सामुन्ने रहन्छ , त्यहि सोचमा उसको जीवन ढल्दछ ।क्रोध , आलोचना र चित्कारले बालकको हृदयमा कहिल्यै पनि असल र सद्विचार उत्पन्न गर्न सक्दैन ।मातापिताको हृदय चुम्बक जस्तै हुन्छ ।उनीहरु बालकको प्रकृति तथा उसको स्वभावसित आकर्षणद्वारा त्यहि कुरा प्राप्त गर्दछन् ।जुन विचारद्वारा बालकको हृदयमा यथासम्म सदाचार , शुभेच्छा , दानशीलता , प्रमाणिक सत्य , परिश्रम तथा प्रशन्नताको विचार प्रकट भइरहन्छ तब विश्वास गर्न सकिन्छ कि युवा हँुदा त्यो बालक सफलता तथा प्रशन्नताको अधिकारी बन्ने छ ।बालकको आत्मविश्वासलाई हर प्रकारले बढाउनु पर्दछ , तर यति पनि होइन कि उसलाई आफ्नो योग्यता र पवित्रा मार्ग होस् ।तर उसको अङ्ग– अङ्गमा यो विचार उत्पन्न गरिदिनु पर्दछ कि मातापिता उनहरुका लागि ईश्वरी देन हुन् र उनीहरुलाई सारा योग्यता तथा शक्ति प्रदान गर्ने परमात्मा परमेश्वर हुन् ।
यदि मातापिताले बालकलाई आफ्नो प्रकृतिले अपिल गर्दछन् र उसलाई भगवानको एक पवित्र देन सम्झन्छन् उनीहरुको बच्चा अत्यन्तै बुद्धिमान ,योग्य र सदाचारी हुन सक्छ । यो यति विचित्रको कुरा हो कि किन्डरगार्डन शिक्षाद्वारा प्रणाली बच्चालाई खेल खेलमा नै सबै कुरा सिकाइन्छ ।पराक्रम तथा बहादुरीको खेलले ऊ साहस र पौरुष सिद्ध छ। न्यायको खेलले न्यायवादिता , नैतिक खेलले उसको स्वभाव तथा बानी सुध्रिन्छ । गरिब परिवारमा हुर्केको बच्चा जसको लालनपालन , निरक्षरता र दरिद्रताको वातावरणमा हुन्छ र उसलाई संसारको असल र उच्च कुराको ज्ञान हुँदैन , जब सामाजिक एवम् नैतिक खेल खेलेर घर जान्छ ।ऊ बिनम्र तथा सु–स्वभावी बन्न जान्छ , सबैलाई झुकेर अभिवादन गर्दछ र उसको आमाबुवाले यो स्वीकार गर्नुपर्दछ कि किन्डरगार्डन शिक्षण पद्धतिले प्रभावित भएर अधिकतर बालकले आफ्नो गृहलाई कायपलट गरिदिन्छ ।बालकको शिक्षा दिक्षामा सबैभन्दा आवश्यक र महत्वपूर्ण कुरा उसको स्वाभाविक , यथार्थ र हर्ष उत्पादक विचारको अभिव्यक्तिलाई प्रोत्साहन दिनु हो ।तर धेरै कम बच्चाको शिक्षा दिक्षा स्वाभाविक ढंगले गरिन्छ ताकि उसको स्वाभाविक वृद्धिमा कुनै रोकटोक नहोस् । उसले आफ्नो हृदयको कुरा स्पष्ट रुपले नभन्ने तथा इच्छाविरुद्ध कुनै काम गर्ने हो भने उसको मानसिक अंग क्षिण तथा क्रियाविहिन हुन जान्छ ।जब तपाईं देख्नु हुन्छ कि तपाईंको बच्चाले आफ्नो काम तथा पढाइमा रुची लिदैन , तब बुझ्नुहोस् कि कुनै न कुनै दोष उसमाथि निःसन्देह छ । किनकि प्रत्येक कुरामा रुची लिनु हरेक बालकको लागि यस्तो स्वाभाविक तथा आवश्यक छ जस्तो कि पंक्षीको लागि चिरबिर गर्नु र उड्नु हुन्छ । परम्परादेखि नै हाम्रो शिक्षा प्रणालीको सबैभन्दा ठूलो दोष यो हो कि , स्कुलमा बच्चालाई यति काम गर्नको लागि दिइन्छ , जसलाई उसले सम्पन्न गर्न सक्दैन , यो एक अक्षम्य पाप हो। हाम्रो आदर्श प्रशन्नतालाई बढाउनु र जीवनलाई सुखद बनाउनु हो ।त्यसैले जीवनको सुरुवातदेखि नै बालकलाई शिक्षा दिक्षा आधुनिक तथा प्रगतिशील ढंगले दिइएको खण्डमा निरुपयोग मानिसको अस्तित्व नै रहँदैन । हँसमुख तथा दिक्षित बालबालिका नै देशको प्रशन्नचित तथा उल्लासित एवम् उपयोगी नागरिक बन्न सक्छन् ।बालकको लागि खेलकुद त्यति नै महत्वको हुन्छ जति कि एक बिरुवाको लागि सूर्यको प्रकाश तथा ताप । खेलकुद तथा भ्रमणले बच्चाको विकास हुन्छ ।यी प्राकृतिक वातावरणमा ऊ हुर्किन्छ ।हामीले देखेका छौं स्नेही र दयालु आमाको हृदयको प्रकाश र प्रेम यस बियोगमा सहायक सिद्ध हुन्छ ।बालकलाई घरको बाहिरी होइन, तर घरभित्र पनि खेलकुदको स्वतन्त्रता हुनुपर्दछ
बालकलाई प्रायःजसो घरमा अत्याधिक गम्भीर व्यबहार गरिएको देखिन्छ , बालकलाई आफ्नो इच्छा अनुसार खेल्न दिइदैन ।यदि उसको स्वाभाविक इच्छालाई दवाउने कोसिस गरियो भने त्यसको परिणाम भयावह हुन्छ ।त्यसैले हरेक मातापिताले यथासम्भव बच्चाको इच्छाप्रति सजग रहनुपर्दछ । यसबाट सम्पूर्ण मातापितामा यो लाभ हुनेछ कि जब बालबालिकाले व्यबहारिक जगतमा पदार्पण गर्नेछन् र उनीहरुलाई त्यहा विफलताको सामना गर्नुपर्दछ , तब उनीहरुले सहर्ष सामना गर्न सक्ने छन् ।यसको अलावा बालबच्चालाई प्रशन्न रहने अवसर प्रदान गरिएको छ भन्ने ऊ एक असल र सक्षम नागरिक बन्न सक्दछ ।जुन बच्चालाई खेलकुदमा आफ्नो हार्दिक विचारको अभिव्यक्तिको अवसर प्रदान गरिन्छ ।त्यस वच्चा केवल असल नागरिक मात्र होइन एक असल खेलाडी पनि बन्न सक्दछ। ऊ आफ्नो जीवनमा अधिक सफल हुन्छ र उसको वातावरणमा पर्याप्त प्रभाव पर्दछ । एकपटक सबैले यस बिषयमा चिन्तन मनन गर्न सहृदय अनुरोध गर्दछु ।
