हामी नेपालीहरु वर्ष दिनभित्र धेरै उत्सव पर्वहरु मनाउँदै आएका छौं । कहिले देव उत्सवको रूपमा श्रीभगवान्का वा देवीदेवताका विभिन्न पर्व उत्सवहरु मनाउँदै आएका छौं भने आश्विन महिनाको कृष्ण पक्षलाई पितृ उत्सवको रूपमा मनाउँदै आएका छौं । त्यसैले आज विभिन्न उत्सव अन्तर्गत आइरहेको पितृ उत्सवबारे चर्चा गरिन्छ ।
“श्रद्धया दियेते तत् श्राद्धम्” श्राद्ध भनेको श्रद्धाले दिने हो वा गर्ने हो। श्रद्धाले आफ्नो घरमा भएको पितृलाई मनपर्ने चिज दिइन्छ छ भने त्यसले पितृहरु तृप्त हुन्छन् र त्यो पितृहरुका लागि अक्षय हुन्छ । मृत्यु भएको तिथिमा वा दिवंगत तिथिमा पितृहरु आआफ्ना सन्ततिका घरमा केही पाउने आशाले आउनुहुन्छ र पुत्रद्वारा दिइएका सिदा, तर्पण, पिण्ड आदि पाएर तृप्त भएर राम्रो आशीर्वाद दिएर जानुहुन्छ । यदि श्राद्ध भएन वा गरिदिएन भने निराश भएर श्राप दिएर जानुहुन्छ । यस्तो दिवंगत तिथिमा गरिने श्राद्धलाई एकोदिष्ट श्राद्ध भनिन्छ । श्राद्धमा संकल्प गर्दा जसरी facebook id वा फोन नम्बर मिल्यो भने सम्बन्धित व्यक्तिसम्म massage पुर्याउन वा कल सम्पर्क गर्न सकिन्छ, त्यसैगरी श्राद्धमा संकल्प गर्दा दिवंगतको जन्म नक्षत्र अनुसारको नाम गोत्र शुद्धसंग उच्चारण गर्नुपर्ने हुन्छ अर्थात् तव मात्रै उनीहरूले प्राप्त गर्दछन्। शास्त्रमा भनिएको पनि छ “नाम गोत्रे च पितृणां प्रापकं हव्यकव्ययो।”
कन्यागते सवितरि यान्यहानि तु षोडश ।
क्रतुभिस्तानि तुल्यानि देवो नारायणोकब्रवीत् ।।
– श्रीनारायण भगवान भन्नुहुन्छ सूर्य कन्या राशिमा जाँदा जुन महालय पक्षका १६ दिन हुन्छन्, ती यज्ञ समान हुन्। त्यसैले आश्विन पितृपक्षको समयमा सम्पूर्ण पितृहरु पितृलोकलाई नै खाली गरेर आआफ्ना सन्ततिका घरमा आश गरेर आएका हुन्छन् ।त्यसैले हामीले आ–आफ्ना पितृहरुको आशीर्वाद लिन, खुशी पार्न पितृपक्षका सबै तिथिमा नसके पनि समय मिलाएर आफ्ना पितृका तिथिका दिन श्राद्ध आवश्यक छ ।
–हेमाद्रीले सोह्र श्राद्धको अवधिलाई तीन प्रकारले वर्गीकरण गरेका छन् । जुन यस प्रकार छ ः–
१.तिथि वृद्धिका कारण हुने १६ दिन ।
२.भाद्र पूर्णिमालाई समेत जोड्दा हुने १६ दिन ।
३.आश्विन शुक्ल प्रतिपदा समेत गणना गर्दा हुने १६ दिन ।
यी तीन समूहमध्ये आश्विन शुक्ल प्रतिपदा समेतलाई जोडेर बनेको महालय पक्ष बहुसमर्थित मनिषीहरूको मत पाइँदो रहेछ । तर लोकमा द्विपक्षीय मत पाइँदो रहेछ । विभिन्न ठाउँहरूमा आंशिक रूपमा पूर्णिमालाई पनि पर्वको रुपमा मानेर सोही दिन पूर्णिमा तिथि पर्नेहरुले आफ्ना पितृको श्राद्ध गरेको पाइँदो रहेछ । भारतका धेरै स्थानहरूमा केवल आश्विन कृष्ण औंसी तिथिमा मात्रै नदी , तलाउ, पोखरी जस्ता जलाशययुक्त तिर्थस्थलमा गएर श्राद्ध गरेको भेटियो । समग्रमा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले भने आश्विन कृष्ण प्रतिपदाबाट नै पार्वण÷ महालय शुरु हुने ठोकुवा गरेको देखिन्छ ।
–देवलले आश्विन शुक्लपक्षको प्रतिपदा तिथिमा पनि चन्द्रमा कमजोर हुने भएकोले सो दिनलाई पनि औंसीसरह मानेर महालय श्राद्ध गर्नुपर्ने तर मावलीपट्टी श्राद्ध गर्ने कोही भएनन् भने मातामह श्राद्ध मात्र गर्ने उल्लेख गरेका छन् । पूर्णिमाको श्राद्ध महालयभित्रको पञ्चमी, अष्टमी, द्वादशी र औंसीमा दिनुपर्ने उल्लेख पाइन्छ । तर एकोद्दिष्टजस्तो विशेष कृष्ण एकादशीमा दिनुपर्ने भन्ने पाइँदैन । चौथीदेखि अगाडिका श्राद्ध रोकिएमा पञ्चमीमा दिने, सप्तमीसम्म रोकिएमा अष्टमीमा दिने, एकादशीसम्म रोकिएका द्वादशीमा दिने,द्वादशी रोकिएमा औंसीमा दिने , औंसी रोकिए आश्विन शुक्ल पञ्चमीमा दिने ( केवल पञ्चमी मात्र , प्रतिपदा, द्वितीया, तृतीया, चौथीमा होइन ) , पञ्चमी रोकिए गाईतिहार ( कार्तिक कृष्णऔंसी) मा दिने , त्यो पनि रोकिए सूर्य वृश्चिक राशिमा रहिन्जेल पौष संक्रान्तिभन्दा पहिले दिन जुराएर मात्र दिनुपर्ने उल्लेख पाइन्छ । श्राद्धलाई शास्त्रले तोकेको दिनभन्दा बेगर आफ्नो खुशीले दिनु हुँदैन । श्राद्ध–विधिले नै गर्नुपर्छ । अन्यथा मान्य छैन भन्ने उल्लेख पाइन्छ ।
पिता जीवितै हुनेले महालय श्राद्ध गर्न हुँदैन , गर्नेले मातृ नवमीमा दिनु तर पिताले महालय श्राद्ध गरेको श्राद्ध–भूमिमा बसेर तर्पण गर्न नहुने उल्लेख पाइन्छ ।
महालय– श्राद्ध सोह्रै दिन गर्नुपर्ने । यदि असमर्थ भएमा पञ्चमीदेखि औंसीसम्म गर्ने; त्यो पनि नसके अष्टमीदेखि औंसीसम्म गर्ने; त्यो पनि नसके दशमीदेखि औंसीसम्म गर्ने; तर जुनसुकै पक्षबाट गरे पनि चतुर्दशी तिथिको श्राद्ध औंसीमा गर्नुपर्ने , चतुर्दशीका दिन युद्धमा परेर मरेका , हतियारले चोट लागेर मरेका , हिंस्रक जनावरबाट मारिएकाहरुको श्राद्ध गर्नुपर्ने उल्लेख छ । कसैका बाबु सन्यासी भएर मरेका छन् भने जुनसुकै तिथिमा मरेको भएपनि द्वादशमीमा निसन्देह श्राद्ध गर्नुपर्छ ।
सामान्यतया द्वादशी÷त्रयोदशी र चतुर्दशीमा मघा नक्षेत्रयुक्त पर्न जान्छ । मघायुक्त श्राद्धका बारेमा पनि ऋषिमुनीका आ–आफ्नै मत रहेका छन् । धेरैको मत तिथि प्रधान भएकोले सकृन्महालय ( एकदिन मात्र श्राद्ध गर्ने ) गर्नेले आशौचबाहेक जुनसुकै निषिद्ध तिथि परेपनि आफ्ना पिताको मृत्यु तिथिमा नै गर्नुपर्ने र पितामहको छेउको श्राद्ध गर्दै आइएको छ भने वैकल्पिक रुपमा सो तिथिमा पनि गर्न सकिने देखिन्छ । प्रयोग पारिजातमा शङ्खको भनाइ छः–
भाद्र महिनाको पूर्णिमा गएपछि मघासहित त्रयोदशी भेटिँदा मह र खिरद्वारा श्राद्ध गर्नुपर्छ । यसबाट पितामहादि पितृहरु खुशी हुन्छन् र तिनले आफूले पाएका सन्तान, यश, स्वर्ग,आरोग्य र धनधान्य प्रदान गर्छन् । यो श्राद्ध नित्य श्राद्ध पनि हो ।
लोकमा सकृन्महालय श्राद्ध लगातार कुनै तिथि नछोडिकन गरेको पाइन्छ ।
–पितृपक्ष श्राद्ध सम्बन्धित १० महत्वपूर्ण कुरा ।
१. श्राद्धको उल्लेख – श्राद्धको महिमा एवं विधिको वर्णन ब्रह्म, गरुड, विष्णु, वायु, वराह, मत्स्य, मार्कण्डेय आदि पुराणहरू तथा कठोपनिषद, महाभारत, मनुस्मृति आदि शास्त्रहरूमा गरिएको पाइन्छ । वेदमा बताइएको पाँच यज्ञमध्ये एक पितृयज्ञ नै श्राद्ध हो ।
२. गीता पाठ – श्राद्धका दिन भगवद् गीताको सातौं अध्यायको महात्म्य पढेर पूरै अध्यायको पाठ गर्नुपर्छ र त्यसको फल मृतात्माप्रति अर्पण गर्नुपर्छ । यसका अतिरिक्त नियमित मार्कण्डेय पुराणअन्तर्गतको ‘पितृ स्तुति’ पाठ गर्ने वा गजेन्द्र मोक्षको पाठ गर्ने वा कतै कतै श्रीमद्भागवतको श्रीपद्म पुराण अन्तर्गतको महात्म्य पाठ गर्ने चलन पनि छ गर्नाले पितृ प्रसन्न एवं तृप्त भएर आफ्नो आशीर्वाद प्रदान गर्दछन् ।
३. पितृदेव अर्यमा – श्राद्धका दौरान पितृलोकका चार देवता कव्यवाडनल, सोम, अर्यमा र यमको आह्वान गरिन्छ । यीमध्ये अर्यमा पितृहरूका अधिपति हुन् । श्रीमद्भगवत गीताको १० औ अध्यायमा भगवान् कृष्णले भन्नुभएको छ– ‘म पितृहरूमा प्रधान अर्यमा हुँ।’
४. दिव्य पितृ – अग्निष्वात्त, बर्हिषद, आज्यप, सोमपा, रश्मिप, उपदूत, आयान्तुन, श्राद्धभुक एवं नान्दीमुख यी नौलाई दिव्य पितृ बताइएको छ । दिव्य पितृहरू ब्रह्माका पुत्र मनुबाट उत्पन्न भएका ऋषि हुन् । यी सबै पितृहरुलाई तर्पण दिनुपर्दछ ।
५.श्राद्धको समय – श्राद्ध गर्ने समयलाई कुतप काल भनिएको छ । यो पितृहरुका निमित्त अत्यन्त उत्तम समय हो जुन मध्याह्न १२ बाट ३ बजेका बीच । बिहान र बेलुकाको समय श्राद्धका लागि निषेध गरिएको छ । सुनिश्चित कुतप कालमा धूप, तर्पण एवं पिण्ड दानादि कर्म गरेर पितृहरूलाई खुसी पार्न सकिन्छ ।
६.श्राद्ध भोजन – विशेष गरेर श्राद्धको भोजन ४ जीवलाई खुवाइन्छ– ब्राह्मण, गाई, कुकुर र काग । यो भोजन अत्यन्तै शुद्ध हुनुपर्दछ । सूतक परेको छ भने ब्राह्मण भोजन गराउनु हुँदैन, गाईलाई रोटी खुवाउनु पर्छ ।
७. श्राद्ध र तर्पण – पितृहरूलाई तृप्त गर्नका लागि गरिने कर्मलाई श्राद्ध र जौ, तिल, दुध, दही घिउ, मह, चिनी र कुश मिश्रित जल अर्पण गर्ने क्रियालाई तर्पण भनिन्छ । तर्पणपछि पिण्डदान गरिन्छ । श्राद्ध १२ प्रकारका छन्– नित्य, नैमित्तिक, काम्य, वृद्धि, पार्वण, सपिण्डी, गोष्ठ, शुद्धि, कर्मांग, दैविक, यात्रा एवं पुष्टि । त्यसैगरी तर्पण क्रमैसंग ६ प्रकारका छन्– देव तर्पण, ऋषि तर्पण, दिव्य मानव तर्पण, दिव्य पितृ तर्पण, यम तर्पण र मनुष्य पितृ तर्पण ।
८. श्राद्धमा वर्जित – पितृ पक्षमा अभक्ष भक्षण (व्यसन एवं मांसाहार) पूर्णरूपमा वर्जित मानिएको छ । पूर्ण रूपले पवित्र रहेर मात्र श्राद्ध गरिन्छ । पितृ पक्षमा कुनै पनि किसिमका मांगलिक वा शुभ कर्म विवाह व्रतवन्ध आदि वर्जित मानिएको छ । श्राद्धमा फलाम र स्टिलका भाँडाकुँडाको प्रयोग पनि पूर्णतः वर्जित छ त्यसैले तामा पित्तल कांस वा झर्काका भाडाकुडा चलाउने गरिन्छ ।
९. आमान्न (सिदा) दान – श्राद्धमा भोजन गराउन असमर्थ मानिसले आमान्न दान गर्न सक्छन् । आमान्न दानमा अन्न, घिउ, सख्खर, नुन, काँचा तरकारी, फलफूल आदि भोजनमा प्रयोग हुने वस्तुहरू इच्छाअनुसार मात्रामा प्रदान गरिन्छ ।
१०. पितृदोष शान्ति – संकल्प गर्दा नक्षत्र अनुसारको नाम गोत्र राम्रो शुद्धसंग उच्चारण गरेर उचित विधिपूर्वक श्राद्ध गर्नाले पितृदोष निवारण हुन्छ । पितृदोष शान्त भएपछि स्वास्थ्य बाधा, पारिवारिक बाधा एवं अर्थ बाधा हट्छन् । अतः निष्ठा एवं नियमपूर्वक शास्त्रले बताएअनुसार श्राद्ध गर्नुपर्छ ।
यसरी बताइएका नियम अनुसार रहेर श्रद्धाले श्राद्ध गरेमा अवश्य पनि पितृहरु तृप्त भएर उचित फल प्रदान गर्नुहुनेछ अस्तु।
