०६२÷०६२ को जनआन्दोलन उत्कर्षमा पुगेको थियो । देशभरि जनआन्दोलनमा होमिएका आमनागरिक र सुरक्षाकर्मीबीच झडप र मुठभेडका सयौं घटनाहरु दिनदिनै सार्वजनिक भइरहेका थिए । हुकुमी शासनको कठोर नियन्त्रणमा मुलुक बन्दी भएर रहेको थियो । बर्बर दमन र कठोर नियन्त्रणमा आम नागरिकहरु जिउन बाध्य थिए । शासनसत्ता केवल एक व्यक्ति वा एक परिवारको अधिनमा थियो । शासकहरु जनताप्रति त्यसबेला उत्तरदायी हुन आवश्यकतै महसुस गर्दैनथे । नितान्त स्वेच्छाचारी शासन कायम थियो । हरेक तहमा असमानता, अन्याय र अत्याचार व्याप्त थियो । सम्पूर्ण देशवासीले सर्वथा अपेक्षित एवम् निरीह रैतीको रुपमा रहनुपरेको थियो । जनताको प्रतिनिधिमूलक कुनै निकाय थिएन । अन्य जनपक्षीय आधार र संरचनाहरु पनि निरीह बनिसकेका थिए । अनेक विषमता विकार र विकृतिको लामो शृङ्खलामा मुलुक पुरिएको भान हुन्थ्यो । यी र यस्ता अनेकन कारणले आन्दोलनकारीहरु वार कि पारको मनस्थितिमा देखिन्थे । लोकतान्त्रिक सुदृढ र सक्षम राष्ट्रको परिकल्पना गर्दै अघि बढेका आन्दोलनकारीहरुलाई तत्कालीन सरकारको चरम दमन, क्रुर र अपमानजनक क्रियाकलापले कुनै असर पारेको देखिँदैनथ्यो, बरु राज्यसत्ताको त्यस व्यवहारले आन्दोलनमा ऊर्जा थपेको भान हुन्थ्यो । उनीहरुलाई जीवनको कुनै पर्वाह थिएन । लोकतन्त्रको स्थापना, त्यसपछि सबैलाई समान न्याय, समान अवसर, समान हक र समुन्नत राष्ट्रको परिकल्पनाबाहेक अरु कुनै सोच नै थिएन ।
सायद यसै सोच र बिचारले होला, देशभरिझैं झापामा पनि आन्दोलनले नयाँ उचाइ प्राप्त गर्दै थियो । लाखौं झापालीहरुले सडक तताइरहेका थिए । आन्दोलनमा सबै होमिएका थिए । ०६३ चैतको अन्तिम सातादेखि झापाको भूमि आन्दोलनको रापले तातेको थियो । प्रचण्ड गर्मीको पर्वाह नगरी परिवर्तनको उत्कट चाहना बोकेका झापालीहरुले दमक, बिर्तामोड, धुलाबारी, काँकरभिट्टालगायतका मुख्य शहरहरु र सुदूर गाउँबस्तीहरुसम्म समेत क्रान्तिको विगुल बजाएका थिए÷बजाउँदै थिए । दमक जेसीजले राजतन्त्र कि गणतन्त्र भनेर नमूना मतदान सम्पन्न गरेको थियो । बिर्तामोडमा सात दलले जनसभामार्फत आम झापालीहरुलाई जनआन्दोलनको पक्षमा उभ्याइरहेका थिए । पत्रकार महासंघले चन्द्रगढी र काँकरभिट्टामा प्रेस स्वतन्त्रता र नागरिक अधिकारको वकालत गर्दै कलमका अलावा भौतिक रुपमै आन्दोलनको शंखनाद गरिसकेको थियो । जिल्लाका सबै राजनीतिक दल तिनका भ्रातृ संगठन, ट्रेड युनियनहरु पेशागत संघ–संगठनहरु सामाजिक र अधिकारवादी संस्था समेत आन्दोलनकै असीम मोर्चामा थिए ।
यसैक्रममा ०६२ चैत ३० गते झापाको सदरमुकाम चन्द्रगढीमा सात दलको आह्वानमा गरिएको पेशागत तथा कर्मचारी संघ–संगठन र ट्रेड युनियनद्वारा आयोजित जनप्रदर्शनको क्रममा सुरक्षाकर्मीले लाठी र बुट प्रहार गरी बर्बरतापूर्वक दमन गर्यो । त्यसबेला ३० जना लोकतान्त्रिक पक्षधर योद्धाहरु घाइते भए (नाम रेडक्रससँग छ) उनीहरुलाई रेडक्रसकर्मीको रुपमा हामीले उद्धार गर्यौं । मेची अस्पतालमा भर्ना गरियो । हात भाँचिएको, खुट्टा भाँचिएको, टाउको फुटेको अवस्थामा रहेका ती योद्धाहरुको उद्धार तथा उपचारको व्यवस्था मिलाउने क्रममा हामी थियौं । स्थलगत प्राथमिक उपचार र अस्पतालसम्म पुर्याउने दायित्वबोध गर्दै हामी क्रियाशील थियौं । त्यसपछि बैशाख महिनाको आगमनसँगै देशभरि नै आन्दोलनले निर्णायक मोड लिने अनुमान सबैलाई हुन थाल्यो । तत्कालीन प्रशासन हतास र गैरजिम्मेवार देखिन्थे, सुरक्षा निकायका उच्च व्यक्तिहरुमा बढी अहम्ता थियो । राजनीतिक नियुक्ति पाएकाहरु जनताका पक्षमा नभएर जनदमनका हिमायती देखिन्थे । उनीहरुमा सहानुभूति, सद्भाव, सहिष्णुता, संवेदनशीलता, दया, माया, प्रेम जस्ता सद्गुणको अभाव देखिन्थ्यो । अहंकार, द्वेष, राग, इर्श्या, कलह, वैमनश्यताजस्ता दुर्गुण हाबी भएकोले होला विध्वंशक र घातक निर्णय गर्दै आफ्नो अहंको पिपासालाई मेट्न शस्त्रास्त्रको प्रयोग गर्नेतर्फ उद्धत रहे ।
सन्दर्भः ०६३ बैशाख ६ गतेको हो । आन्दोलनको नेतृत्व गरेका सात दलले तीन, चार दिनअघि नै बैशाख ६ गतेको विशाल बिरोधसभा र चन्द्रगढी घेराउको घोषणा गरिसकेका थिए । ६ गते बिहानै म घरबाट निस्केर बिर्तामोडतिर लागें । बाटोमा मानवसागर उर्लेको थियो । बिर्तामोडबाट भद्रपुर पुग्न मलाई मोटरसाइकलमा लगभग डेढ घण्टा लागेको थियो, आन्दोलनमा सहभागी हुन हिँडेकाहरुको भीडले । म रेडक्रस कार्यालय पुगें र मनमनै सोचें, आज म हिजो अस्तिजस्तै आन्दोलनकारीको रुपमा प्रस्तुत हुनुभन्दा, प्राथमिक उपचारकको रुपमा प्रस्तुत हुनुपर्छ, स्थिति भयावह हुँदैछ ।
आन्दोलनकारी उद्देश्य प्राप्ति गरेर छोड्ने मनस्थितिमा सडकमा उत्रिएका थिए । प्रशासन र सुरक्षा निकाय आज जे पनि हुनसक्छ भन्दै भय र त्रास देखाउँदै थियो । सडकमा छेकबार लगाइएको थियो । सुरक्षा निकायको उपस्थिति डरलाग्दो देखिन्थ्यो । उनीहरु भित्रैका केही उदारवादी सुरक्षाकर्मीहरु तपाईहरुको तयारी राम्रो गर्नुहोस् भन्दै पनि थिए । यसैक्रममा मैंले सिडीओ भोलाप्रसाद शिवाकोटीलाई फोन गरेँ– ‘हामी एउटा प्राथमिक उपचार टोलीका साथ तैनाथ हुँदैछौं’ सिडिओले नजिकैकासँग केहीबेर सल्लाह गरे र जवाफ दिए, अनावश्यक काम नगर्नुस्, तपार्इंहरु आउनु पर्दैन । केही छिन ‘छलफल’ भयो । त्यसबेला सम्ममा सातदलका केही प्रमुख नेताहरु हाम्रो परिसरमा आइसकेका रहेछन् ।
आन्दोलनको १९ दिन, देशका सबै रेडक्रसका कार्यालयहरु लोकतन्त्रप्रेमीहरुका लागि झण्डै–झण्डै आश्रयस्थलकै रुपमा रहेको थियो । सिडीओ र तत्कालीन अञ्चल प्रशासकले अनुमति दिएनन् । तर, मैले चारवटै जेनेभा महासन्धीको साझा धारा ३ को व्यवस्थाको बारेमा बताएँ, साथै काठमाडौंमा र देशका अन्यत्र स्थानमा रेडक्रसले गरिरहेको राहत तथा उद्दार कार्यको बारेमा पनि बताएँ, तर उनीहरु मेरो भनाईमा ‘सहमत’ भएनन् । जेनेभा महासन्धीको धारा ३ मा सशस्त्र द्वन्द्वको बेलामा रेडक्रसले बिना रोकटोक मानवीय उद्धारको कार्य गर्न पाउने व्यवस्था छ । हामी त्यही ब्यवस्था बमोजिम मानवीय उद्दार गर्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । प्रशासकले अनुमति नदिएर नै होला हाम्रो कार्यसमितिमा उद्दार कार्यमा जाने कुरामा मतैएक्यता भएन । यति बेलासम्म दिनको लगभग १२ः०० बजिसकेको थियो । अन्ततः प्रशासनको रोकावट र आफ्नै सहकर्मीको असमन्जस्यताका बाबजुद प्राथमिक उपचारमा खटिने र आन्दोलन भइरहेको क्षेत्र चन्द्रगढीमा जाने निर्णय गर्यौं हामीले । सो निर्णयको प्रायः सबैले समर्थन गरे, त्यो निर्णय अत्यन्तै जोखिमपूर्ण थियो । तर पनि पदीय जिम्मेवारीक्रम अनुकूल नै थियो । सायद त्यो दिन यो निर्णयमा नपुगेको भए हामी कहाँ हुन्थ्यौ र नेपाल रेडक्रस सोसाइटी झापाको छवि र गरिमा कता भासिने थियो होला ? त्यो कल्पना पनि गर्न सकिँदैन ।
प्राथमिक टोली र राहत उद्दार
हामी शुरुमा ७÷८ जना रेडक्रसकर्मी एउटा एम्बुलेन्स लिएर मेची रंगशाला नजिकैको जिविस सभापति क्वार्टर पछाडि पुग्यौं । टोलीको नेतृत्व म आफैंले गरेको थिएँ । अरु छ वटा एम्बुलेन्स र १८÷२० जना प्राथमिक उपचारक सहयोगी रेडक्रस अफिसमै ‘स्ट्याण्डवाई’ राखेका थियौं । स्थिति भयावह थियो । सयौं सुरक्षा सशस्त्र तैनाथ थिए । बर्दी बेगरका सुरक्षाकर्मी पनि छ्याप्छ्याप्ती थिए । हामीसँग रेडक्रसको ठूलो झण्डा र हामी सबैले एप्रोन लगाएर प्राथमिक उपचार बाकस बोकेका थियौं । हामी पुग्दा जिविस गेटअघि आन्दोलनकारी र सुरक्षाकर्मीबीच अत्यन्तै तनाव थियो । पत्रकारहरु अत्यन्तै जोखिम मोल्दै आफ्नो जिम्मेवारी निर्वाह गर्दै थिए । जेनेभा महासन्धीको पहिलो आलेखको धारा ७९ मा पत्रकारको संरक्षणका उपायहरुका बारेमा उल्लेख गरिएको भएता पनि हरेक आन्दोलनहरुमा नेपालका पत्रकारहरु अत्यन्तै असुरक्षित हुन्छन्, त्यहाँ पनि त्यस्तै थियो । म आफै पनि गोरखापत्रको झापा समाचारदाताको रुपमा १० वर्षदेखि काम गर्दै आएको भएता पनि एकमहिना अघि मलाई हटाइएको थियो । चन्द्र भण्डारीको नेतृत्वमा कञ्चनजंघा एफएमले साहसिक र ऐतिहासिक काम गर्यो त्यो दिन । ज्यानको पर्वाह नगरी सम्बद्ध पत्रकारहरु प्रत्यक्ष प्रसारण गर्दै थिए, सोही प्रसारणकै प्रभावले बेलुकीसम्म पनि गाउँबाट मानिसहरु सदरमुकामतर्फ आउनेक्रम निरन्तर चलिरहेको थियो । प्रत्यक्ष प्रसारणले आन्दोलनलाई ऊर्जा थप्ने काम भइरहेको थियो । अन्य पत्रकारहरु पनि जोखिम मोल्दै अग्रपंक्तिमा रहेर रिपोर्टिङ गरिरहेका थिए । पत्रकार भीम नेम्बाङलाई दुई हप्ताअघि नै मैले सल्लाह दिएको थिएँ, तपाईले जनआन्दोलनका सवै दृश्यहरु क्यामेरामा कैद गर्नुहोस् है पछि बृत्तचित्र बनाउनुपर्छ । उहाँ पनि जोखिम मोलेर त्यो काममा लगनशीलताका साथ क्रियाशील हुनुहुन्थ्यो । उहाँले त्यो बृत्तचित्र बनाएर पछि विभिन्न ठाउँमा प्रदर्शन पनि गर्नुभयो । ‘जनआन्दोलनको १९ दिन झापा’ नामक त्यो बृत्तचित्र ऐतिहासिक छ । काठमाडौंका दृश्य पनि त्यसमा समेटिएको छ । भावी पुस्ताहरुका लागि त्यो बृत्तचित्र ऐतिहासिक र उपयोगी हुन सक्छ । बाटो विराएका नेताहरुलाई राखेर त्यो क्यासेट कहिलेकाहीं देखाउन पाए चेत फर्कन्थ्यो कि ?
यसैक्रममा सुरक्षाकर्मीले आन्दोलनकारीमाथि अन्धाधुन्ध लाठीचार्ज गर्यो, आन्दोलन दबाउन सयौं सेल अश्रुग्यास हान्यो । तर, आन्दोलनकारीहरु पछि हटेनन् ,डटेर सामना गरिनै रहे । लोकतान्त्रिक नारा गुञ्जाउने काम जारी रह्यो । सुरक्षा घेरा तोड्दै प्रशासन कार्यालय जाने प्रयास र प्रयत्न गरिनै रहे । अपरान्ह डेढ बजेतिर हाम्रो अघि सुरक्षाकर्मी आयो । हामीलाई कराएर भन्यो ‘रेडक्रस सुत’ पहिलोपटक हामीले वास्ता गरेनौं तर बन्दुक हामीतिरै सोझ्याएर दोस्रोपटक (सायद कमाण्डर होला)–उसले फेरि भन्यो– ‘रेडक्रस सुत’ सायद त्यो कमाण्डरलाई जेनेभा महासन्धीको बारेमा थाहा थियो होला । आन्तरिक होस् वा वाह्य सशस्त्र संघर्षको बेलामा चिकित्सककर्मी, रेडक्रसकर्मी, सञ्चारकर्मी र आत्मसमर्पण गरेका व्यक्तिलाई निशाना बनाउनु हुँदैन भन्ने कुरा ।
प्राथमिक उपचारको सिद्धान्त छ,Septy first (सुरक्षा प्रथम), हामीले सम्झियौं, हामी सबैजना भुइँमा सुत्यौ । हामी माथिबाट गोलीको वर्षा छुट्यो निकै लामो समयसम्म । गोली छुट्न छोडेपछि हामीले प्राथमिक उपचार गर्न थाल्यौं, भद्रपुर बिजुली अफिस नजिकै हाम्रो प्राथमिक उपचारको शिविर थियो । धेरैलाई उपचार गर्यौं केही व्यक्तिलाई गोली लागेको थियो धेरैलाई रबरको गोली लागेको थियो, हात, खुट्टा भाँचिएका, टाउकोमा, मेरुदण्डमा चोट लागेका धेरै थिए । गर्न सक्ने प्राथमिक उपचार घटनास्थलमै गर्यौं र गम्भीर प्रकृतिका बिरामीलाई मेची अञ्चल अस्पताल पुर्याउने काम गर्यौं । तर, आन्दोलन झन् तात्दै गयो, बारम्बार गोली चल्न थाल्यो जब गोली चल्छ, सबैजसो आन्दोलनकारी रेडक्रसकै झण्डामुनी आउँथे र झण्डा तानातान गर्थे, यो क्रम चलिनै रह्यो । यसबेलासम्म हाम्रो प्राथमिक उपचार टोलीमा ५० को हाराहारीमा सदस्यहरु पुगिसकेका थिए । रेडक्रसका ७ वटा र अन्य गरी १० वटा एम्बुलेन्स हाम्रो मातहतमा आइसकेका थिए ।
हामी उपचारका साथै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संघ–संस्था(UN, ICRC, NRCS NHQ आदि)–संग निरन्तर सम्पर्कमा थियौ । लाग्दै थियो १८५९ को सल्फेरिनोको युद्ध, जहाँ हेनरी ड्यूना पुगेका थिए (१५४ वर्षअघि) ४० हजार मान्छे घाइते भएका र १२ हजारभन्दा बढी मानिस सिर्फ १६ घण्टाको युद्धमा मारिएका थिए । त्यो युद्धको कल्पना गर्ने स्थितिमा थियो वैशाख ६ को चन्द्रगढीको त्रासदीपूर्ण अवस्था ।
गोलीहरु चलिरहेका थिए २ः३० तिर अचानक पुनः एकैचोटी धेरै गोली चल्यो, धेरै मानिसहरु ढले, राजन गिरी, सुरज विश्वास, गोविन्दप्रसाद कडरिया, गोपाल श्रेष्ठ, सिन्धु उप्रेती, पूर्णबहादुर ढकाल, पुस्तक नेपाल, तोयानाथ पोखरेल, सन्तोष ढकाल, यामप्रसाद निरौला, प्रेम चौधरी, देवी बराल, चन्द्रकला बराल, सुरेश खड्का, यतिराज ढुंगाना, गणेश उप्रेती, रोशन निरौला, विष्णु प्रसाईलगायतका अन्य धेरै व्यक्तिहरुलाई गोली लाग्यो । हामी उद्धारमा सक्रिय थियौं, हाम्रो एम्बुलेन्सले सयौं चोटी घाइतेलाई मेची–अञ्चल अस्पताल पुर्याउने काम गर्यो, अस्पतालभित्र राखेर उपचार सम्भव थिएन, युद्धमा घाइते भएकाहरुको संख्या बढिरहेको थियो । बाहिर भुइँमा रेडक्रसको त्रिपाल ओछ्याएर बिरामी राख्यौं, स्वतःस्फूर्त रक्तदान कार्यक्रम चल्न थाल्यो । बिरामीको अवस्था बिग्रन नदिने र अस्पताललाई हस्तान्तरण गर्ने हाम्रो दायित्व थियो, यो क्रम चलिनै रह्यो । जटिल अवस्थाका घाइतेलाई हामीले प्राथमिकता दिनुपर्ने तर सामान्य अवस्थाका घाइतेले हामीलाई बढी प्रेसर दिइरहेका थिए । यद्यपि हामीले विरामीको संवेदनशिलता र प्राथमिकताका आधारमा गोली लागेकाहरुलाई नै पहिला उद्धार गरिरहेका थियौं ।
हामीले भेट्दा सुरज विश्वासले शहादत प्राप्त गरिसक्नु भएको थियो ।राजन गिरी प्रहरी कार्यालय अगाडि छटपटाइरहनु भएको थियो । म र बद्रीबहादुर कार्कीले केही प्रहरीको सहयोगमा उठाएर राजनलाई एम्बुलेन्समा हाल्यौं रक्तस्राव अत्यधिक थियो, रोक्ने प्रयास गर्यौं । शरीर क्षतविक्षत थियो, अन्ततः हाम्रो प्रयास असफल भयो, क्याम्पसमोड नजिक पुग्दा उहाँले मेरै काखमा अन्तिम श्वास लिनुभयो । तर, त्यतिञ्जेल राजन गिरीलाई मैले पहिचान गरिसकेको थिइनँ । सुरज र राजनको शव अस्पतालभन्दा अलिक पर कुरुवा घर नजिक राखियो । घैलाडुब्बाका केदार शमशेर गिरीले २÷३ घण्टापछि भन्नुभयो– लोकराज जी ! ‘गोलीप्रहारबाट मर्ने त्यो अर्को व्यक्ति त हाम्रो केटो पो रहेछ’, त्यसअघि नै सुरज विश्वासको पहिचान भइसकेको थियो । हामी राति १२ बजेसम्म मानवीय सेवामै तल्लीन रह्यौ । यसक्रममा हामीले स्थलगत रुपमा ४ सय ५० जना घाइतेको प्राथमिक उपचार ग¥यौं । एम्बुलेन्समार्फत गोली लागेका गम्भीर घाइतेलाई ५७ ‘ट्रीप’ सिलगढी, विराटनगर, धरान पठाउने काम ग¥यांै । मेची अस्पतालमा उपचारार्थ भर्ना भएका र सामान्य उपचारपछि घर फर्काउन सकिने घाइतेहरुलाई रातभरि नै आ–आफ्नै घर पु¥याउने काम गर्यौं । उद्धारकै क्रममा हामीले झापाका तत्कालीन प्रहरी उपरीक्षक केशरीराज घिमिरेलाई पनि अस्पताल ल्यायौं, उहाँलाई घुँडा मुन्तिर गोली लागेको थियो । शुरुमा उहाँले जान मान्नु भएन, त्यो मानव सागर अस्पताल र रेडक्रसतर्फ ओइरिएको थाहा पाएर होला वा सुरक्षाका हेतुले होला तर हामीले अर्कै बाटोबाट लान्छौं भनेपछि उहाँ तयार हुनुभयो । २०६४ मा म लामो समय विरामी भएर धरानमा आइसियु(कोमा)–मा बस्दा उहाँ विराटनगर रानीमा दङ्गा प्रहरीमा हुनुहुन्थ्यो । उहाँ र पूर्वाञ्चलका डिआइजीसंगै मलाई हेर्न आउनुभएको थियो । उहाँहरुले मलाई सहयोग पनि गर्नुभयो । उहाँकै नजिकको नाता पर्ने सर्जन डा. राजेन्द्र रेग्मी (२०४७ का संविधान निर्माता स्व. मुकुन्द रेग्मीका छोरा) त्यसपछि अत्यन्तै तल्लिनताका साथ मेरो उपचारमा खटिनुभयो । संयोगले मेरा जीवनका १२ वटा अप्रेशनमध्ये चारवटा उहाँले नै गर्नुभयो ।
अस्पतालको पछाडिको गेटबाट माथि लगेर चिकित्सकलाई देखाएपछि उहाँलाई पुनः प्रहरी कार्यालयमा पुर्याइदियौं । त्यसबेला मेची अञ्चल प्रहरी कार्यालयमा एसएसपी राणा थरका थिए । उनी अस्पतालमा घाइते हेर्न हो वा एसपीलाई हेर्न हिंडेका जान नसकेर अस्पतालमोडबाटै फर्किए । राति अबेर ११ बजेतिर प्रहरी कार्यालयमा चिकित्सकसहित गएर पुनः एसपी र सोहीदिन घाइते भएका अन्य १२ जना प्रहरीको पनि उपचार गराएका थियौं । रेडक्रस निष्पक्ष र तटस्थ मानवीय संस्था भएका कारण आस्था, विचार र अन्य कुनै प्रकारको भेदभाव नगरी सहयोग पु¥याउनुपर्छ । रेडक्रसका सात सिद्धान्तमध्ये तटस्थताको मान्यता नै त्यही हो । त्यसैले हामीले लोकतन्त्र प्राप्ति तथा देशको सुदृढ भविष्यका लागि तत्कालीन राज्यसत्ताविरुद्ध लडेका र राज्यसत्ताको ‘नून’ खाएर सत्ता सञ्चालकको आदेशका भरमा ‘नूनको सोझो गरिरहेका सुरक्षा संयन्त्रका पदाधिकारी’ दुबैको उद्धार गर्यौं, प्राथमिक उपचार गर्यौं । बिर्तामोड चिठ्ठा काण्डमा आन्दोलनकारी र प्रहरी दुबैथरीलाई प्राथमिक उपचार गर्दा हामीमाथि हातपात भएको थियो । यस्तै भुटानी शरणार्थीहरुको स्वदेश फिर्ती अभियानमा मेची पुलमा पनि प्राथमिक उपचार गर्दा दुव्र्यवहार भएको थियो । तर, हामीले जे सुकै भए पनि निष्पक्षता र तटस्थताको अनुशरण गरेरै छोड्यौं, अब पनि गर्नेछौं र गरिरहने छौं ।
( नेपाल रेडक्रस सोसाइटी झापाका सभापति ढकालको यो लेख सान्दर्भिक भएर पुनः प्रकाशित गरिएको हो–सम्पादक ।)
