शालिकराम भट्टराई,
परिचय
कृषिका उन्नत प्रविधि प्रसारमा कृषक प्रशिक्षकको अग्रभागमा गणेशप्रसाद पोखरेलको नाम आउँछ । साना– ठुला किसानलाई समूह सहकारीमा आवद्ध बनाउने र विभिन्न विषयका तालिम दिएर दक्ष बनाउने होनहार व्यक्ति पोखरेल साविक भारपा–७ हाल हिलिहाङ गाउँपालिका वडा नं.–७ गैरीगाउँमा २०२८जेठ ३० गते जन्मेका हुन् । अहिले पोखरेल एक अब्वल कृषक प्रशिक्षक÷आईपीएम सहजकर्ता बन्न सफल भएका छन् । उनी कृषि जागरण अभियानका स्रोत ब्यक्ति अर्थात एक कुशल कृषक सहजकर्ता हुन् । कृषि विषयका छोटो तथा लामो अवधिका तालिम÷प्रशिक्षणको कुरा गर्दा पाँचथर, ताप्लेजुङ र तेह्रथुममा अग्रपंक्तिमा पोखरेलको नाम आउँछ । साविक भारपा गाविस वडा नं–७ मा बसोबास गर्ने पिता तुलसीप्रसाद पोखरेल र माता स्व. कृष्णमाया पोखरेलका तीनजना छोरी, दुई छोरामध्येका जेठा छोरा पोखरेलले भारपा क्षेत्र मात्र हैन, समग्र मेची अञ्चल क्षेत्रमा कृषि पेशा व्यवसायमा लागेका किसानहरुलाई प्रशिक्षण÷छलफल÷कृषक पाठशालाको माध्यमबाट सँधै हौसला र प्रेरणा दिने गरेका छन् । विगत दुई दशकदेखि उनले एक कुशल प्रशिक्षक मात्र हैन, कृषि अभियन्ताकै रुपमा काम गरिरहेका छन् ।
पारिवारिक स्थिति
बिक्रम संवत २०५१ सालमा दमक निवासी शोभा घिमिरेसँग वैवाहिक जीवनमा बाँधिएका उनीहरुका दुई छोरा र एक छोरीको जायजन्म भएको छ । हालको हिलिहाङ गाउँपालिका वडा नं. ७ भारपा गैरीगाउँमा तेह्र रोपनी क्षेत्रफल जग्गाजमिन भएका उनले धान मकै र व्यवसायिक बेमौसमी तरकारी (गोलभेडा) खेती गरेका छन् । घरपरिवारलाई राम्ररी खान लाउन पुगेर गोलभेडाको बिक्रीबाट राम्रै बचत हुने गरेको उनको भनाई छ । तरकारीको बिक्रीबाटै नानीबाबुहरुको पढाई खर्च धानिरहेको उनी मुस्कुराउँदै भन्छन् ।
शैक्षिक योग्यता र तालिममा सहभागिता
औपचारिक शिक्षाको कुरा गर्दा व्यवहारिक कारणले उपल्लो तहको औपचारिक शिक्षा लिन बञ्चित भएपनि पोखरेलले फिदिम बहुमुखी क्याम्पसबाट आई.कम. सम्मको औपचारिक शिक्षा प्राप्त गरेका छन् ।
साविक जिल्ला कृषि विकास कार्यालयसँग समन्वय गरेपछि पोखरेलले कृषिमा फड्को मारेको देखिन्छ । क्षेत्रीय कृषि तालिम केन्द्र झुम्कामा २०६३ सालमा तरकारी बालीमा एकिकृत शत्रुजीव व्यवस्थापन (आईपीएम) १६ हप्ते तालिम हासिल गरेपछि उनको वास्तविक जीवनको बाटो स्पष्ट भएको देखिन्छ । २०६४ सालमा बिर्तामोडस्थित होटल हेवनपार्क रिसोर्टमा आवासीय प्रशिक्षार्थीको रुपमा राखेर हल्दिबारीमा रहेको साना किसान कृषि सहकारी संस्था मातहतका चिया बगानमा सञ्चालन भएको चियावालीमा चालीस दिने प्रशिक्षक÷प्रशिक्षण (TOT) तालिम प्राप्त गरिसकेपछि उनी पूर्ण रुपमा आईपीएम प्रशिक्षक बनेका हुन्। आईपीएम कृषक पाठशाला मुख्यतया चारवटा सिद्धान्तमा आधारित भएर सञ्चालन गरिन्छ । ती सिद्धान्तहरुमा १) स्वस्थ्य बाली उत्पादन २) नियमित खेतबालीको अवलोकन ३) शत्रुजीवको व्यवस्थापन गर्दै मित्रजीवको संरक्षण गर्ने ४) किसान दक्ष बन्ने । यहि सिद्धान्तमा आधारित रहेर एउटा वाली अवधिको प्रशिक्षक प्रशिक्षण तालिम प्राप्त गरेर पुनः (TOT) तालिम लिएपछि आइपीएम प्रशिक्षक बनेका छन् । यसै सन्दर्भका सबैखाले तालिम प्राप्त गरी पोखरेल किसान प्रशिक्षक भएका हुन् । झापास्थित कलवलगुरीमा २०७२ सालमा अदुवा वालीमा सञ्चालन भएको १६ हप्ते असल कृषि अभ्यास कृषक पाठशालाको प्रशिक्षक÷प्रशिक्षणमा समेत उनी सहभागी भएका थिए ।
प्रशिक्षक÷प्रशिक्षण
पोखरेल मेची पहाडमा कृषक प्रशिक्षकको दोस्रो नाम हो भन्दा फरक नपर्ला। धानवाली, तरकारीवाली, अदुवावाली अन्य वालीहरु समेत हालसम्म झण्डै ८७ बढी (आईपीएम) एकिकृत शत्रुजीव व्यवस्थापन कृषक पाठशाला सञ्चालन गरिसकेको पोखरेल गर्वका साथ बताउँछन् । पोखरेलले सञ्चालन गरेका १६ हप्ते आईपीएम कृषक पाठशाला एवं तालिमहरुको कुरा गर्दा साविक
– जिल्ला कृषि विकास कार्यालयतर्फ संख्या १८
– कृषि ज्ञान केन्द्रतर्फ संख्या १२
– सिंचाई प्रवद्र्धन कार्यक्रम (सिएमआइएस्पी) तर्फ संख्या १३
– एफएओतर्फ असल कृषि अभ्यास कृषक पाठशाला (अदुवावाली) संख्या २५
– नेपाल रेडक्रस सोसाइटीतर्फ संख्या २
– मर्सिकोर नेपाल नामक गैरसरकारी संस्थातर्फ संख्या १५
– नेपाल चिया विकास निगमतर्फ चियावालीमा संख्या १
– कृषि विकास निर्देशनालयतर्फ संख्या १
सञ्चालन भएका यी पाठशालाहरु एउटा वाली अवधिभरका करिव १६ देखि अठार हप्तासम्म सञ्चालन गर्नुपर्दछ । आफूले यी पाठशालाहरु पाँचथर, इलाम ताप्लेजुङ र तेह्रथुमका विभिन्न गाउँमा कृषक समूह सहकारी संस्थाहरुमा सञ्चालन गरेको उनी बताउँछन् ।
यसबाहेक पोखरेलले एकदिने दुईदिने विभिन्न कृषि विषयका तालिमहरु स्थानीय तह साविक जिल्ला कृषि विकास कार्यालय अन्य गैरसरकारी संस्थाहरुसँगको सहकार्यमा वाली उत्पादन तथा वाली संरक्षण विषयका तालिममा कक्षा सञ्चालन गरेका छन् ।
तालिम भ्रमण तथा अनुभव
–मदन भण्डारी प्रशिक्षण प्रतिष्ठान उर्लावारी मोरङले सञ्चालन गरेको स्किल टेष्ट परीक्षामा जेटिए उत्तीर्ण गरेका छन् ।
– नेपाल अदुवा उत्पादक तथा व्यवसायी संघको आयोजनामा सञ्चालन भएको प्रशिक्षण कार्यक्रममा पाँचथर र ताप्लेजुङ जिल्लामा स्थानीय स्रोत व्यक्तिको रुपमा तालिम तथा गोष्ठी सञ्चालन गरेका छन् ।
–मोतीलाल नेहरु विश्व फार्मर ट्रेनिङ इन्स्टिच्यूट भारतमा कृषिमा व्यवसायिकीकरण तथा औद्योगीकरण बिषयक ११ दिने तालिम तथा भ्रमणमा सहभागी भएका छन् ।
–उन्नति परियोजना नेपालको सहकार्यमा अदुवा निर्यातमा देखिएका समस्या र समाधानका उपाय बिषयक एक महिने भ्रमण तथा गोष्ठीमा बंगलादेशका विभिन्न व्यापारिक शहरहरुको भ्रमण गरेका छन् ।
बिभिन्न संघसंस्थामा आवद्धता
सिद्धेश्वरी माध्यमिक विद्यालय हिलिहाङ गाउँपालिका वडा नं ६ को विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष पदको जिम्मेवारी पोखरेलले सम्हालेका छन् ।यसैगरी सिरिसे खानेपानी तथा सरसफाई उपभोक्ता समितिको अध्यक्षको जिम्मेवारी समेत सम्हालेका छन् ।
मानसम्मान गणनायोग्य पुरस्कार कतै नपाएका पोखरेल भन्छन्,‘ किसानको सेवा नै मेरो धर्म हो । सदा स्वस्थ्य रहेर कृषिको विकास गर्न सकिए र किसानको सेवा गर्न निरन्तर पाइरहेमा मलाई यसैमा आनन्द लाग्दछ ।’ अन्त्यमा, हिलिहाङ गाउँपालिकाको भारपाबाट मेची पहाडी जिल्लाका विभिन्न गाउँबस्तीहरुमा पुगेर कृषकलाई विभिन्न प्रशिक्षण दिई हौसला बढाउन सँधै क्रियाशील कृषक सहजकर्ता पोखरेललाई कृषि ज्ञान केन्द्र पाँचथरको तर्फबाट हार्दिक बधाई छ । आगामी दिनमा सकृय सेवा निरन्तर रहिरहोस् धेरैधेरै शुभकामना ।
(लेखक भट्टराई कृषि ज्ञान केन्द्र पाँचथरका कार्यालय प्रमुख हुन् ।)
