गाँस , बास , कपास र तुलनात्मक रुपमा सहज जीवनका लागि पहाड छोडेका मानिसहरुका लागि राजवंशी बाहुल क्षेत्र आन्धारमनी बसोबासका लागि रोजाईमा पर्न गयो । रानीको नाममा बिर्तामा परिणत हुँदा आन्धारमनी अनारमनी बिर्ता बन्न पुग्यो ।आन्धारमनी रहँदा राजवंशी , धिमाल , चौधरी र सन्थाल जातिहरुको बसोबास रहेको थियो । राणा सरकारको पहुँच पुग्न सुरु भएपछि जंगल फडानी सुरु भयो । काठमाण्डौ उपत्यकाका साथै धनकुटा र मोरङबाट आएका सरकारी कर्मचारी बसोबास गर्न थाले । सरकारी कर्मचारीसंग सम्पर्क भएका मानिसहरुका साथै जंगल फडानी गरेको ठाउँमा बसोबास गर्न पाईने भएकाले पहाडका जिल्लाहरुका साथै भारतको आसाम पसेका पहाडी मुलका मानिसहरु पनि बसोबासका लागि आन्धारमनी आए ।क्षेत्री,ब्राम्हण,मगर,तामाङ,नेवारका साथै बिहारबाट बिहारी मुलका मानिसहरु जसलाई बनियाँ भन्ने गरिन्थ्यो; उनीहरु र राजस्थानबाट मारवाडी मुलका मानिसहरु पनि व्यापार व्यवसाय गर्न आए र बसोबास नै गरे । मिश्रित समाजको निर्माणसंगै आन्धारमनी अनारमनी बन्न पुग्यो । मण्डावारी , मखनवारी , सातानुवारी,कचुवारी,भाजिखुवावारी आदि वारी नै वारी रहेको गाउँलाई बस्तीका साथै बजार बसाउने कामको नेतृत्व भुपालमान सिंह कार्कीले गर्नु भएको भनेर अग्रजहरुबाट मैले सुनेको हो । राणा सरकारको प्रतिनिधि बनेर आए पनि अनारमनी बजारको स्थापना र विकासमा उहाँको महत्वपूणर् भूमिका रहेको पाईन्छ । त्यसबेला यो पुरै क्षेत्रमा डाकाहरुले आतंक मच्चाएका थिए । त्यसको उन्मूलन गर्ने काम पनि उहाँले नै गर्नु भएको थियो । शान्ति सुरक्षाको प्रत्याभूतिले मात्र बस्ती विकासलाई टेवा नपुग्ने रहेछ । त्यसैले भुपालमान सिंहकै अगुवाईमा अनारमनीमा पहिलो पाठशालाको सुरुवात भयो । जसलाई बि.सं. २०१४ सालमा श्री महेन्द्र रत्न नामकरण गरेर विद्यालयको स्वरुप दिने काम भने समाजवादी चिन्तक स्वर्गीय सिके प्रसाईं( भरत बाबु ) ले गर्नु भएको थियो। पहिलो विद्यार्थीको रुपमा पढाई थाल्ने अग्रज दाई भूपेन्द्र कुमार सिंह राजवंशीका अनुसार , उहाँ , उहाँकी दिदी सूर्यमणी राजवंशी , भोजकुमारी मैनाली ,दीर्घकुमारी श्रेष्ठ, पदम दाहाल , युवराज थापा , तेत्रा चौधरी , सुकदेव चौधरी , हरि चौधरी , रमानन्द शाह आदि पहिलो विद्यार्थी हुन् । उहाँहरुको पढ्ने थलो दुर्गा पुस्तकालय हुने गर्थ्यो । बिहारबाट आउनु भएका नित्यानन्द झा सर र एकजना अर्को बिहारी बुढो सरले उहाँहरुलाई पढाउने गर्नु हुन्थ्यो ।
बिर्ताबजारको दुर्गा मन्दिरको तलतिर बिर्तामोड नगरपालिकाको वडा नं ३ को कार्यालय अहिले रहेको छ । त्यस ठाउँमा २०१४ सालअघि नै दुर्गा पुस्तकालय रहेको थियो । मैले आफैंले पनि टिनको छाना भएको त्यो पक्की पुस्तकालय भवन देखेको थिएँ ।त्यो पुस्कालयमा पनि भुपालमान सिंह कार्कीकै योगदान थियो । दुर्गा मन्दिरको निर्माण , संरक्षण र सञ्चालनको लागि डोमालाल राजवंशीसंग जग्गा दान मागेर दुर्गा गुठी राख्ने काम पनि भुपालमान सिंह कार्कीले नै गर्नु भएको थियो । भुपालमान सिंह कार्कीकै अनुरोधमा मेरो हजुरबुवा त्रिलोचन पोखरेलले अहिले नवनिर्मित दुर्गा मन्दिर रहेको ठाउँमा पक्की धर्मशाला निर्माण गरिदिनुभएको थियो । यिनै भुपालमान सिंह कार्कीकै अनुरोधमा बजारको बिचमा रहेको दुर्गा पुस्तकालयबाट अहिले विद्यालयको पूर्वदक्षिण कुनामा रहेको क्यान्टिनदेखि पश्चिमपट्टि उत्तर फर्केको खरको छाना भएको घर विद्यार्थी पढ्नका लागि सतानुसिंह राजवंशीले बनाएर दिनु भएको थियो । जहाँ विद्यार्थीलाई पढाउने गरिन्थ्यो भनेर भुपेन्द्र कुमार सिंह राजवंशी भन्नु हुन्छ । उहाँहरु पढ्दा परीक्षा दिएर कक्षा उत्तीणर् हुनेभन्दा पनि सरहरुले कुन कक्षामा को पढ्ने भन्ने औलाले देखाएर भन्ने चलन थियो रे ।
अग्रज दाई मोहन ढकालका अनुसार उहाँले २०१४ देखि पढ्न सुरु गर्दा खरकै छाना भएको विद्यालय थियो । सिके प्रसाईंले आफ्ना मुवाहरु रुद्र कुमारी,पदमकुमारी प्रसाईंको नामबाट आफ्ना पिता लप्टन देवीप्रसाद प्रसाईंको स्मृतिमा ईटाको गारो र टिनको छाना भएको पक्की विद्यालय भवन बनाई दिनु भएको थियो । जुन भवनबाट पढेर २०३५ सालमा मैले एस. एल. सी. उत्तीणर् गरेको थिएँ । भुपेन्द्र दाई, मोहन दाईका अनुसार कक्षामा नै सरहरुले खैनी बिडीं खाने चलनका साथै राष्ट्रगान गाउँदा भारतको राष्ट्रगान गाउने चलन थियो । हिन्दीभाषी सरहरुले पढाएका हुनाले हिन्दी बोल्न सिक्नुका साथै हमारा देशका प्रधानमन्त्री कौन है भन्दा जवाहरलाल नेहरु भनेर जवाफ दिने गरेको रमाईलो कथन उहाँहरु सुनाउनु हुन्छ । विद्यार्थीहरुलाई सही मार्ग निर्देशनका लागि भवन मात्र होईन, नेपालीभाषी शिक्षकहरुको आवश्यकता भरत बाबुले महसुस गर्नु भयो । उहाँकै पहलमा किशोर प्रसाईं महेन्द्र रत्न माविको पहिलो प्रधानाध्यापक बन्नु भयो । रेवा खड्का , हस्तमान प्रधान , निरा प्रधान , खड्गबहादुर मैनाली , रुद्र प्रसाई आदि नेपालीभाषी शिक्षकहरुले सुरुवातका दिनमा अध्यापन सेवा प्रदान गर्नु भएको थियो ।
बि.सं. २०२४ सालमा शिशु कक्षामा भर्ना भएपछि मलाई हस्तमान प्रधान , निरा प्रधान , खड्गबहादुर मैनाली , लालबहादुर , सुकदेव चौधरी , मुकुन्दप्रसाद पौड्याल , रामप्रसाद पौड्याल, हरि ढुङ्गेल सरहरुले पढाउनु भयो । म दुई कक्षामा पढ्दा दाताराम शर्मा प्रधानाध्यापक भएर आउनु भएको हो । मैले थाहा पाउँदा रेवासर र रुद्रसरले पढाउन छोड्नु भएको थियो ।ब्रजनन्दन झा, कृष्णप्रसाद सिटौला, सुधिरकुमार शिवाकोटी, देवेन्द्र गौतम, बिष्णुकुमार भट्टराई, जयनारायण ढुङ्गाना, टेकनाथ न्यौपाने, डिल्लीमाया सिटौला, खेम कोईराला, डेभिड आचार्य,राजकिशोर मण्डलसरले मलाई पढाउनु भयो । लिला निरौला, तेजप्रसाद प्रसाईं , तेजप्रसाद संग्रौला, भिष्म उप्रेती, लखन राजवंशी , कपिलमणी प्रसाईं, मोहन पौड्याल, लक्ष्मण ढकाल, राधिका खड्का, आदि गुरु , गुरुआमाहरुले म अध्ययनरत रहेका बेला विद्यालयमा पढाईरहनु भएको थियो । कति गुरु र गुरुआमा अब यस धर्तीमा हुनुहुन्न । उहाँहरुको आत्माको चीर शान्तिको कामना ।
बि. सं. २०२७ सालमा माध्यमिक विद्यालय बनी पहिलो पटक यस विद्यालयका विद्यार्थी एस.एल.सी. परीक्षामा समावेश भएका थिए । गरामनीको अहिलेको दुर्गा मावि र महेन्द्र रत्नमा कुनै एक विद्यालय माध्यमिक विद्यालय बन्ने दौडमा रहेका थिए। यसमा महेन्द्र रत्न पहिलो माध्यमिक विद्यालय बन्न सफल भएको थियो । यस विद्यालयमा बि. सं. २०६३ सालदेखि कक्षा ११ र १२ को पढाई सुरु भएको थियो । आजसम्म यस विद्यालयबाट अध्ययन गरेर गएका धेरै विद्यार्थी सामाजिक र राष्ट्रिय जीवनमा उपल्लो तहमा पुग्न सफल भएका छन् । साहित्य , पत्रकारिता, प्रशासनिक , न्याय सेवा , खेलकुद , गीत संगीत , कलाकारितादेखि विख्यात चिकित्सक र ईञ्जिनियरसम्म यस विद्यालयबाट पढेर गएका विद्यार्थी बनेका छन् । ईतिहासको कुनै कालखण्डमा एस. एल. सी. बोर्ड तेस्रो बन्न यसै विद्यालयका अनिलचन्द्र प्रधानले सफलता पाएका थिए । खेलकुदमा बसन्त प्रसाईं र मैंया प्रसाईंले राष्ट्रिय तक्मा र ट्रफी जितेका थिए । यस विद्यालयका पूर्व विद्यार्थीहरु अझ कतिले गौरवशाली कामहरु गर्नु भएको होला । हामीले त्यसलाई अभिलेखीकरण गर्न सकेका छैनौं।
महेन्द्र रत्न माविको बिगत र वर्तमान गौरवशाली रहेको छ । यसलाई लिपिबद्ध गर्ने काम गर्न जरुरी छ । त्यसबाट पाठ सिक्ने र उद्धेश्य र लक्ष्य निर्धारण गर्न सजिलो हुन जान्छ । वर्तमानमा रहेको यसको अवस्थालाई मूल्यांकन गर्ने । अनि भविष्यमा यस विद्यालयलाई कस्तो बनाउने भन्ने लक्ष्य तय गर्न जरुरी छ । यसका लागि विद्यालय परिवार त लागिपरेकै छ । त्यसमा होस्टेमा हैंसें गर्ने दायित्व पूर्व विद्यार्थीहरुको पनि हुने रहेछ । मानिसलाई आफ्नो बाल्यकाल सबैभन्दा प्रिय हुने रहेछ । हाम्रो बाल्यकाल विद्यालयका साथीहरुसंग नै बितेको हुँदो रहेछ । त्यसैले बाल्यकालका साथीहरुसंगको पुनर्मिलन र आफूले पढेको विद्यालयको गुण तिर्नका लागि पनि पूर्व विद्यार्थीहरु एक ठाउँमा जम्मा हुन जरुरी रहेछ । आफूले पढेको विद्यालयमा आफ्ना ती विद्यार्थीकालका साथीहरुलाई ढल्दो उमेरमा भेट्दाको आनन्द बयान गरिनसक्नु हुने रहेछ । यसैलाई मध्यनजर गरेर हामी२०३५ /३६ सालका साथीहरु जमघट हुने गर्थ्यौं । अरु व्याचका साथीहरु पनि जमघट गर्नु हुँदो रहेछ । छुट्टाछुट्टै भेला हुनुभन्दा पूर्व विद्यार्थी समाज बनाउन विद्यालयका प्रधानाध्यापक खड्गप्रसाद खरेल, सरहरु नेत्र खरेल , भोजराज दाहाल र युवराज कट्टेलसरले सुझाव दिनु भयो ।
बि. सं . २०७९ मंसिरमा भूतपूर्व विद्यार्थी समाज महेन्द्र रत्न मावि विधिवत गठन भएको छ । पूर्व विद्यार्थीहरुलाई एकआपसमा चिनजान गराउनुका साथै एक ठाउँमा बस्ने अवसर यस समाजले प्रदान गरेको छ । जुन आफैंमा एउटा शक्ति हो भन्ने लाग्दछ । जसको माध्यमबाट आपसी भाईचाराको विकासका साथै सामाजिक दायित्व र विद्यालयप्रतिको दायित्व निर्वाह गर्न सजिलो हुने छ । महेन्द्र रत्न मावि अनारमनी बिर्ताबजारका सम्पूर्ण पूर्व विद्यार्थीहरुलाई यस समाजमा जोडिन हार्दिक अनुरोध पनि गर्न चाहन्छु । यो समाज दुई चार जनाको मात्र नभएर समग्र पूर्व विद्यार्थीहरुको समाज हो । हामी सबै एक ठाउँ उभिन सकौं भनेर अपिल पनि गर्न चाहन्छु । हाम्रो विद्यालयको भैतिक स्तर उन्नति, शैक्षिक गुणस्तर बृद्धि , खेलकुद र अतिरिक्त क्रियाकलापका साथै सामाजिक उत्तरदायित्व बहन गर्न सक्ने विद्यार्थी उत्पादन गर्ने विद्यालय बनाउन पनि हामी पूर्व विद्यार्थीको एक ठाउँमा उभिन सकौं । अन्त्यमा विद्यालयको ६६ औं बार्षिक उत्सवको सफलताको शुभकामना ।
(पोखरेल भूतपूर्व विद्यार्थी समाज महेन्द्र रत्न माविका अध्यक्ष हुन् ।)
