रमेश नेपाल,
भूकम्प, नाम सुन्दै आङ जिरिङ्ग हुन्छ । भूकम्प विनाशकारी त हुन्छ नै, यसले थुप्रै संरचना नष्ट गर्छ। धनजनको विनाश गर्छ। यो एक प्रकारको प्राकृतिक प्रकोप हो। मानव सभ्यतालाई यसले बेलाबखत थररर बनाउँछ। अनेक उन्नति र प्रगति गरेको मानव जातिले यो विनाशकारी वस्तुलाई अझै जित्न सकेको छैन। फेरि पनि संरचनाहरूको क्षति भइसकेपछि मानिसले नयाँ सिर्जना गर्ने सन्दर्भमा अरु नयाँ चिजको विकास गर्छ जुन पुरानो भन्दा गुणात्मक हुन्छ।
यसरी जान्छ भूकम्प
एक सेकेन्डमा सयौंको ज्यान लिन सक्ने भूकम्प भनेको के हो ? यो कसरी कुन ठाउँमा जान्छ त ? सामान्यतया भूकम्प भनेको पृथ्वी हल्लिनु हो। पृथ्वी जुनसुकै कारणले हल्लिएको भए पनि त्यो भूकम्प हो। ‘भूकम्प चार किसिमले जान्छ। पहिलोमा टेक्टोनिक प्लेटको चालको कारण, दोस्रो ज्वालामुखी विष्फोटका कारण, तेस्रो कोल्याप्स भूकम्पका कारण र चौथो भनेको आणविक परीक्षणका कारण जान्छ। पृथ्वीमा सातवटा मुख्य प्लेटहरु हुन्छन्। ती सातवटै प्लेटहरुसँगै हिडिरहेका हुन्छन्। जब ती प्लेटहरु एकआपसमा ठोक्किन्छन् अनि पृथ्वीमा भूकम्प जान्छ। दुईवटा प्लेटहरु जुन ठाउँमा ठोक्किन पुग्छन्, त्यो ठाउँमा सबैभन्दा ठूलो भूकम्प जाने गर्छ।
भूकम्प जाने क्षेत्रहरू
पृथ्वीमा खासगरी हाम्रो हिमालय, युरोपको आल्पस, उत्तर र दक्षिण अमेरिकाका रकी र एण्डीज पर्वत शृङ्खलाहरू र प्रशान्त महासागरका तटीय क्षेत्रहरू भूकम्प गइरहने प्रमुख क्षेत्र हुन्। संसारको गहिरो प्रशान्त महासागरको तटीय क्षेत्र पानीले काटेर कमजोर धरातल भएको ठाउँ हो, जहाँ Magma को गतिविधि बढी सक्रिय र ज्वालामुखीको प्रवल सम्भावना रहन्छ। त्यसैगरी हिमालय, आल्पस, रक्की र एण्डिज पर्वत शृङ्खलाहरू Tectonic Plate बाट बनेका क्षेत्र हुन्, त्यहाँ पनि भूकम्पको सम्भावना रहन्छ।
कसरी मापन गरिन्छ भूकम्प ?
भूकम्प जहिले पनि रेक्टर स्केल र इन्टेन्सिटी गरी दुई किसिमले मापन गरिन्छ। अहिले रेक्टर स्केलको विकास भइसकेपछि इन्टेन्सिटी माध्यमको कम मात्रामा प्रयोग भएको पाईन्छ । रेक्टर स्केलले भूकम्पको क्षमता अर्थात गति मापन गरिन्छ भने इन्टेन्सिटीले भूकम्पले गरेको क्षतिको मात्रालाई हेरेर मापन गरिने गरिन्छ ।
भूकम्पका असरहरू
भूकम्प एक प्राकृतिक प्रक्रिया हो। यसको कम्पनले मानव निर्मित संरचनाहरू हल्लाउने, भत्काउने र ध्वस्त बनाउने गर्दछ। यी ढलेका संरचनामा थिचिएर वा किचिएर मानिस र अन्य प्राणी मर्ने र घाइते हुने हुन्छन्। जति बाक्लो बस्ती र मानवीय क्रियाकलाप भयो, उति नै बढी धनजनको क्षति हुने सम्भावना रहन्छ। संरचनाहरू भत्किँदा बिजुली सर्ट भई आगलागी भएर पनि क्षति हुन्छ भने अर्काेतिर बिजुली, पानी, टेलिफोन, रेडियो, टेलिभिजन आदिको कटौतीले जनजीवनलाई थप कष्टकर र भयावह बनाउँछ। हस्पिटल, पसललगायतका अत्यावश्यक वस्तुका ठाउँको नोक्सानीले मानिसलाई थप पीडित बनाउन सक्छ। भूकम्पपछि फैलिने रोग र महामारी पनि पीडाको अर्को कारण बन्न सक्दछ। हाम्रो जस्तो अव्यवस्थित र बाक्लो बस्ती भएको ठाउँमा क्षतिको सम्भावना अझ बढी हुन्छ।
भूकम्पबाट बच्ने उपायहरू
भूकम्प आफैले मानिस मार्ने वा घाइते बनाउने होइन, बरु मानिसले बनाएका संरचना भत्किएर र भूकम्पको कारण मानिस आत्तिएर क्षति थपिने गर्दछ। यो एक प्राकृतिक वस्तु भएकाले यसको पूर्वानुमान गर्न सकिँदैन। तसर्थ अग्रिम सावधानी अपनाएर भूकम्पको क्षति न्यून गर्न सकिन्छ।
घर बनाउँदा भूकम्पप्रतिरोधी बनाउनुपर्दछ। भूकम्प गइसकेपछि आत्तिएर जथाभावी दौडने र भाग्ने गर्नुहुँदैन। टेबुलमुनि सुरक्षित रहने प्रयास गर्नुपर्दछ। भूकम्पको धक्का पूर्णरूपले थामिएपछि बल्ल घर बाहिर निस्कनुपर्छ। गह्रौँ चिजहरूलाई अग्लो ठाउँमा राख्नुहुँदैन। भूकम्प रोकिइसकेपछि पनि पुनः भूकम्प जान सक्ने सम्भावनालाई ख्याल गर्नुपर्छ। दैनिक अत्यावश्यक सामग्रीहरू रहेको ‘झटपट झोला’ तयारी अवस्थामा राख्नुपर्छ। २०७२ बैशाख १२मा गएको बिनाशकारी भूकम्पपछि नेपाल सरकारले घर बनाउँदा अनिवार्य रुपमा भूकम्प प्रतिरोधात्मक पद्धति अपनाउनु पर्ने नियम बनाएको छ । यदि कसैले सो नियमलाई बेवास्ता गरेको खण्डमा सहयोगका लागि सरकारी तथा गैरसरकारी संघ संस्थालाई खबर गर्नुपर्दछ।
