हाल उत्पादन भइरहेका वस्तुहरु अझ बढी मात्रामा र अझ बढी गुणस्तरीयरुपले उत्पादन गर्न सकिन्छ । सुक्ष्म जीवहरु तथा आँखाले देख्न सकिने ठुला जीवहरुलाई मानवको समृद्धि र विकासको निम्ति उत्पादनमा प्रयोग गरिनुलाई जैविक प्रविधि अर्थात बायोटेक्नोलोजी भनिन्छ ।यो जीव विज्ञानको एउटा नवीनतम् शाखासमेत हो। यसलाई सानो छरितोरुपमा परिभाषित गर्न समेत गाह्रो छ । युरोपियन फेडेरेशन अफ बायोटेक्नोलोजी(EFB) ले सन १९८१ मा यसलाई परिभाषित गरेको छ। जसका अनुसार “बायोटेक्नोलोजी भनेको वायोकेमिष्ट्री, सुक्ष्म जीव विज्ञान र जेनेटिक ईन्जिनियरिङको इन्टिग्रेटेड अर्थात एकीकृत रुप हो जसले सुक्ष्म जीवहरु, प्रयोगशालामा विकास गरिएका तन्तुहरु र जैविक प्रकृयाहरुको औद्योगिक प्रयोग गरी मानव जीवनको उन्नतिमा सहयोग पुर्याउँंछ।“बायोटेक्नोलोजी शब्द सर्वप्रथम सन् १९१९ मा कार्ल एरेकीले प्रयोग गरेको हो ।
विश्वको इतिहासलाई नियाल्ने हो भने मानिसले आफ्नो उन्नतिको लागि धैरै अघिदेिख जैविक प्रविधिको उपयोग गरेको देखिन्छ । झण्डै ६०० ई.पू.तिर नै मेसोपोटामीया,ईजिप्ट, र भारतीय उपमहाद्वीपमा खाद्यान्न, औषधि , कृषि मल, पेय पदार्थ, आदि क्षेत्रहरुमा प्रगति र विकासको लागि मानिसहरु जानी नजानी सुक्ष्म जीवहरुको समेत प्रयोग गर्दथे। ई पू ५०० चाइनिजहरुले भटमासको दही बनाइ एन्टिबायोटीकको रुपमा प्रयोग गर्दथे। सन् ११५० मा सबैभन्दा पहिलोपटक इथानल अर्थात ईथाइल अल्कोहल बनाइयो। जसको उपयोग गरेर अल्कोहलिक पेय पदार्थहरु बनाउन थालियो ।सन् १३०० मा फ्रान्समा भीनेगर( एसिटिक एसीड) बनाइयो। यसको प्रयोग अचार र अन्य खाद्य पदार्थमा गर्न थालियो। सन् १६५० मा फ्रान्सबाटै च्याउ खेतीको सुरुवात गरियो। सन् १६८० मा लेविनहुक नामका बैज्ञानिकले यीष्टनामका सुक्ष्म जीवहरु पत्ता लगाए । जसलाई फर्मेन्टेशन अर्थात अल्कोहल बनाउन प्रयोग गर्न थालियो। सन् १७०७ मा जेन्नरले केटाकेटीका लागि दादुरा बिरुद्धको भ्याक्सिन बनाइसकेका थिए ।सन् १८५७ मा लुईपाष्चर नामका बैज्ञानिकले सुक्ष्म जीवहरुको ब्यापक प्रयोगको ढोका खोलिदिए । पाष्चराइजेशन बिधि समेत उपयोगमा ल्याइयो।उनलाई “जैविक प्रविधि बिज्ञान” को पिता मानिन्छ ।सन् १९१७ मा चईम वीजमेनले मकैमा पाइने स्टार्चबाट एसीटोन नामको रसायन बनाउन “क्लोष्ट्रीडियम एसीटोब्युटिलिकम” नामको ब्याक्टेरियालाई उपयोगमा ल्याए । सन् १९१९ मा कार्ल एरेकीले “बायोटेक्नोलोजी” शब्दको सर्वप्रथम प्रयोग गरे । उनी हंगेरीका एक ईन्जिनियर थिए।
सन् १९२८ मा अलेक्जेण्डर फ्लेमिङले एन्टीवायोटिक “ पेनिसिलिन” पत्ता लगाए।उनले एक प्रकारको ढुसी “पेनिसिलियम नोटेटम” बाट उक्त एन्टिबायोटिक पत्ता लगाएका थिए। सोही बर्ष फ्रीज वेन्टले अक्जीन नामको बनस्पति हर्मोन पत्ता लगाए। सन् १९५३ मा वाट्सन र क्रीकले डीएनएको बनोट र यसको बिभाजन प्रक्रियाको वारेमा आफ्नो मत राखे उनीहरुलाई नोवेल पुरस्कारबाट पुरस्कृत समेत गरियो। दोस्रो विश्वयुद्धको समयभन्दा ठीक अघि जापानका यावुता र सुमुकीले कुरोसावा नामका कृषकको धान खेतीमा अनावश्यकरुपले धानको बोट बढेको देखे। उनीहरुले बनस्पतिहरुको काण्ड अप्रत्यासित रुपले बढाउन सहयोग पुर्याउने हर्मोन जिब्बेरेलीन पत्ता लगाए। पछि यस्तै प्रकारका असरहरु देखाउने हर्मोनहरु प्रयोगशालामा बनाउन थालियो। सन् १९७२ मा कुनै एक प्रकारको जीवको बंशतत्वलाई परिवर्तन गरेर वा अनुपयुक्त वंशतत्व (gene) लाई हटाएर बंशाणुमै परिमार्जन भएका नयां वनस्पति, प्राणी र केही सुक्ष्म जीवहरुको विकास गर्न थालियो।यो प्रविधिको ढोका पाउल बर्गले खोलिदिए। उनलाई जेनेटिक ईन्जिनियरिङका पिता मानिन्छ ।सन् १९८० मा आधुनिक जैविक प्रविधिको ढोका खुलेको मानिन्छ। उक्त वर्षको जुन १६ को दिन संयुक्त राज्य अमेरिकाको सुप्रिम कोर्टले बंशाणुगतरुपले परिवर्तित जीवहरु( Genetically modified organisms( GMO) को उत्पादन, प्रशोधन, ब्यापारको ढोका खुल्ला गरिदिएको थियो । सन् १९८२ मा जेनेटिकल्ली ईन्जिनियर्ड ब्याक्टेरियाको सहयोगबाट मधुमेहका रोगीहरुका लागि ह्यमुलिन (Humulin) नामक रसायनको उत्पादन गरियो। सन् २००० तिर नै जीएमओ प्रकारको सुनौलो धान( Golden rice ) तयार गरियो । यसको भात खाएमा भिटामिन“ए” समेत प्राप्त हुन्छ। तेस्रो विश्वका लाखौंलाख रतन्धोपीडित बालबच्चाको लागि वरदान साबित हुने ठानिएको थियो । तर यसको साइड ईफेक्टको कारण आशा गरेजस्तो प्रतिफल प्राप्त हुन सकेन ।
जैविक प्रविधिले आम मानिसको स्तरलाई माथि उठाउन सक्छ। उत्पादन बढाउँंछ अनि वस्तुको गुणस्तरसमेत बृद्धि गर्दछ। हरित जैविक प्रविधिद्वारा जमिनको नाइट्रोजनको मात्रामा बृद्धि, जैविक मल, जैविक किट्नाशक औषधिहरु, हर्मोन आदिको निर्माण गर्न सकिन्छ। अन्तर्राष्ट्रिय धानबाली अनुसन्धान केन्द्र (IRRC) फिलिपिन्सका बैज्ञानिकहरुले कुनै कुनै ब्याक्टेरियामा भएको नाइट्रोजन फिक्सीङ जीन (nif gene)लाइ धानमा प्रत्यारोपण गर्ने तयारी थालेका छन्। यसले धानको बोट स्वयम्ले जमिनमा नाइट्रोजनको मात्रा बढाइ उत्पादन बृद्धि गराउँछ।परम्परागत कृषि उत्पादनभन्दा ग्रीन बायोटेकबाट उत्पादित उपजहरु बढी वातावरणमैत्री समेत हुन्छन्। टिस्यु कल्चर प्रविधिले अनेकौं प्रकारका उन्नतिशील र बढी उत्पादन दिनसक्ने वनस्पतिहरु तयार गर्न सकिन्छ।
जैविक प्रविधिले रासायनिक मलको अन्धाधुन्ध प्रयोगलाई निरुत्साहित गर्छ। यसले किट्नाशक औषधिको नविनतम र जैविक समाधान खोज्दछ । डीएनए टेक्नोलोजीले यसलाई अझ तिखारिरहेको छ। जस्तैः मेलोडिग्नेइ ईन्कोग्निसिया नामको निमाटोड्ले सूर्तीको जरामा आक्रमण गरेर ठूलो क्षति गरिरहेको छ । अब सूर्तीको बिरुवामा सो निमाटोड बिरुद्ध काम गर्ने निश्चित प्रकारको बंश तत्व प्रत्यारोपण गर्न सफलता मिलेको छ। उक्त प्रकारको सूर्तीमा सो जीवाणुले आक्रमण गर्न सक्दैन।
औषधी बिज्ञानको क्षेत्रमा प्रयोग गरिने जैविक प्रविधिलाई रेडबायोटेक्नोलोजी भनिन्छ। यस प्रविधिलाई एन्टिवायोटिक, एन्टिबडी, भ्याक्सिन, एन्टिसेरम आदि औषधिजन्य रसायनहरु बनाउन उपयोग गरिन्छ। क्यान्सरजन्य कोषलाई अन्य सामान्य कोषहरुसंग जोडाएर चाँडै एन्टीबडी बनाउने प्रविधिलाई हाइब्रिडोमा टेक्नोलोजी भनिन्छ।यसलाई क्यान्सरसंग लड्न र त्यसको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। जैविक प्रविधि जसलाई औद्योगिक क्षेत्रमा उपयोग गरिन्छ त्यसलाई ह्वाइट बायोटेक्नोलोजी भनिन्छ। यस प्रविधिवाट ईन्जाइमहरु, उपयोगी रसायनहरु, प्रदूषण रोक्ने पदार्थहरु, रेशा, सीसा, घरायसी सामग्रीहरु आदिको अत्यधिक तथा गुणस्तरीय उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
आजको दिनमा डायबेटिजका बिरामीहरुले प्रयोग गर्ने ईन्सुलिनको अत्यधिक माग भैरहेको छ। उच्चस्तरीय र धेरै मात्रामा सो हर्मोन जेनेटिक ईन्जिनियरिङ प्रविधिको प्रयोग गर्दै एक प्रकारको ब्याक्टेरिया ई कोलीबाट निकालिन्छ।
ब्लुवायोटेक्नोलोजी भन्नाले जैविक प्रविधिको त्यस्तो शाखा भन्ने बुझिन्छ जसलाई समुद्री तथा जलीय क्षेत्रमा उपयोग गरिन्छ। यस प्रविधिबाट “सुडोमोनस पुटीडा” नामको बंशपरिवर्तित जीएमओ ब्याक्टेरिया तयार गरिएको छ। जसले समुद्रहरु एवम् अन्य पानीका स्रोतहरुमा तेल र तेलजन्य पदार्थहरुद्वारा हुने प्रदूषणलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।
विश्व मानचित्रमा ज्यादै सानो क्षेत्रफलमा रहेको भएपनि नेपाल कृषि– पर्या क्षेत्रमा फराकिलो संभावना बोकेको मुलुक हो। सन १९७६ मा वनस्पति अनुसन्धान विभाग गोदावरी स्थापनापछि केही कामहरु भएका छन्। हाल यसको रुप नेशनल हर्वारीयम एण्ड प्लान्ट लेवोरेटरीज भएको छ। यसले एक सयभन्दा बढी औषधिजन्य अर्नामेन्टल वनस्पतिहरुको क्लोनल प्रोपागेसन गरेको छ। आलु अनुसन्धान केन्द्रले भाईरसबाट स्वतन्त्र(Virus free ) आलु उत्पादन गर्न सक्षम भएको छ।
यी विभिन्न संस्थाहरुले नेपालमा बायोटेक्नोलोजीको प्रचार प्रसार र सचेतनाका कामहरु गरिरहेका छन्। जैविक प्रविधिको कोर्श बनाएर नेपालमा बिभिन्न विश्वविद्यालयमार्फत पठनपाठन समेत सुरु भैसकेको अवस्था छ।नेपाल कृषि अनुसन्धान केन्द्र ( NARC), नेपाल बिज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (NAST) र तिनीहरुमार्फत चलिरहेका अनुसन्धानका कार्यहरुले नेपालमा जैविक प्रविधिलाई प्रोत्साहन गरिरहेका छन्। मार्च ४ सन् २००५ मा नेपालमा प्रथम टेष्ट ट्युव बेबीको जन्म गराइयो ओम हस्पिटल काठमाडौंमा। उक्त बेबीको नाम ओममणी तामाङ राखिएको थियो।आम नेपालीहरुले समेत इतिहासदेखि बर्तमानसम्म जैविक प्रविधिको उपयोग गरिरहेका छन्। गाउँघरमा जांड बनाउने चलन पुरानो चलन हो। यसमा मर्चाको प्रयोग गरिन्छ ।यीष्ट सुक्ष्मजीवीको क्रियाकलापबाट यो संभव भएको हो।हामी दुधलाई जमाएर दही बनाउँछौं।दुधलाई जमाएर दही बनाउन “ल्याक्टिक एसीड ब्याक्टेरिया” को समूहले सहयोग गरेका हुन्छन्।यिनीहरु धेरै प्रकारका छन् । जस्तै “ल्याक्टोकोकस ल्याक्टिस” “स्ट्रेप्टोकोकस ल्याक्टिस” आदि । किनिमा बनाउने, अचारहरु बनाउने, जाँड रक्सी बनाउने, मोही पारेर घ्यु निकाल्ने आदि हाम्रा समाजमा चलिआएका चलनहरु हाम्रो परम्परागत जैविक प्रविधि हो। गुन्द्रुक र सिन्की नेपालीहरुका मौलिक परिकारहरु हुन्। खाद्य संकटको समयमा सहयोग गर्ने यिनीहरुलाई अमिलो पार्ने काम सुक्ष्मजीवीहरुले गरिरहेको कुरा पुष महिनाको जाडोमा गुन्द्रुक भात खाएर शरीर न्यानो बनाइरहेका धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ।
अवको युग जैविक प्रविधिको युग हो। विश्वको मानवको जनसंख्या साढे सात अर्ब पुग्न लागेको छ। त्यसलाई खुवाउन र वस्तुहरुको सुविधाजनक उत्पादनमा यस प्रविधिको सहयोग नलिई उपाय पनि छैन । नेपाल जैविक विविधताले सम्पन्न छ । कृषि, उद्योग, औषधि बिज्ञान आदि क्षेत्रमा बायोटेक्नोलोजीको इमान्दार प्रयोगले नेपालले काँचुली फेर्न सक्छ ।बिभिन्न आदिवासीहरुका परम्परागत जैविक प्रविधिको खोजी गरी तिनीहरुको आधुनिकीकरण गर्नु झन् ठूलो आवश्यकता बनिसकेको छ। यो देश विकासको मेरुदण्ड बन्न सक्छ। पूर्ण प्रांगारिक खाद्यान्न, लचकदार दीगो रेशा, उर्वरभूमि,जैविक मल,जैविक किट्नाशक औषधि, आफ्नै हर्वल मेडिसिन, र गतिलो जनस्वास्थ्य यसले निर्माण गर्दछ। अरवियन मरुभूमिका मुलुकहरु तेल बेचेर सम्पन्न भए, ईजरायल र कोरियाले कृषिको आधुनिकीकरणबाटै उन्नति गरे।नेपालमा समृद्धिको कुरा जोडतोडले उठ्ने गरेको छ। नेपालले मौलिक र दीगो विकासको निम्ति जैविक प्रहरीकै सहारा लिनुपर्ने हुन्छ। यसलाई बिर्सेर आधुनिक नेपालले काँचुली फेर्न सक्दैन। tulasikharel2015@gmail.com
