लक्ष्मी उप्रेती,
मेचीनगर । झापा मेचीनगर—७ का यमबहादुर विश्वकर्माको उमेर तीन कोरी नाघिसकेको छ । चारजनाको परिवारसहित बस्दै आएका यमबहादुरले आरन नचलाए उनको घरको विहान बेलुकाको चुलो बल्दैन । त्यसकारण पनि उनको बुढो शरीरले खासै आराम पाउँदैन । अब त उनको बुढ्यौली शरीरमा तागतसमेत घट्दै गएको छ ।
आरन चलाउनु उनको पुख्र्याैली पेशा नै हो । तर, पछिल्लो समयमा बढ्दै गएको आधुनिकीकरणले आरन लोप हुँदै गएकोमा उनी चिन्तित छन् । आरन समयानुसार आधुनिक र व्यावसायिक बनाउन नसक्दा हराउन थालेको हो । आगो, धुवाँ, धुलो र फलामसँग रमाउनु यमबहादरका लागि सामान्य बनिसकेको छ । त्यसैमा उनी रमाउँछन् ।
यमबहादुरले ७ वर्षको उमेरदेखि नै आफ्ना बाबुबाजेसँग आरनमा काम गर्न थालेका थिए । आरनबाट हँसिया,कुटो, कोदालो, बञ्चरो, चुलेंसी, कुमा, हतौडा, घटट्को बियो, लौरेसीजस्ता फलामे औजार बनाउने सीप सिके । जुन सीप अहिले यमबहादुरको परिवार पाल्ने मुख्य माध्यम बन्यो ।
यही आरनबाट उत्पादन भएको सामग्री बिक्री गरेर प्राप्त रकम नै उनको मुख्य आम्दानीको स्रोत हो । जुन आम्दानीले उनले परिवार चलाउँदै आएका छन् । चार दशकभन्दा लामो समयदेखि खुकुरी, हँसिया, कुटो, कोदालो, बञ्चरोलगायतका कृषि औजार निर्माण गर्ने पेशालाई निरन्तर अँगाल्दै यमबहादुरले परम्परागत सीपलाई अहिलेसम्म जोगाउँदै आएका छन् ।
‘दुई छोरी र श्रीमतीसहितको परिवार यही परम्परागत पेशाबाट धान्दैं छु ’ चुलेसी बनाउन फलाम पिट्दैं गरेका यमबहादुरले उचालेको हम्मर भुइँमा राख्दैं , कालो भेष्टको बाहुलाले अनुहारको पसिना बुझ्दै भने,‘ तर, अहिले अत्याधुनिक हतियारको विकास र कच्चा पदार्थको अभावले पुख्र्यौली पेशा संकटमा पर्न थाल्यो ।’
हातमा उठेको ठेला देखाउँदै यमबहादुरले भने,‘कसैले पनि सीप र कलाको सम्मान गरेनन् । कसैको सहयोग छैन । तालिम र आरनको संरक्षणका लागि आफ्नो सीप र कलाको संरक्षण गर्न स्थानीय सरकारले आर्थिक सहयोग गर्नुपर्छ । आरनलाई आधुनिकीकरण गर्न नसक्दा परम्परागत ढंगले आरन चलाउन बाध्य बनेका छन् ।’
विशेष गरी दलित समुदायका मानिसले अँगालेको यस पेशाप्रति समयसापेक्ष खासै फाइदा नदेखिएपछि यो पेशा संकटमा परेको उनको बुझाई छ । ‘मेरो बाबु, बडाबुबा, काकाकोमा मात्र सातवटा आरन थिए ’ उनले भने,‘अहिले सबै हराए । मैले मात्र बाउबाजेको बिडो थाम्दैं छु हाम्रा छोरा, भतिज, भाईहरुले यसलाई समाएनन् बरु परदेशतिर लागे ।’ आफ्ना सन्तानलाई पनि यही पेशामा आवद्ध गराउन नसकेको उनले बताए । यसरी आरन चलाएर गुजारा गर्नेलाई समाजले समेत फरक दृष्टिकोणले हेर्ने गरेको उनको गुनासो छ ।
पाँचथर मिक्लाजुङ—१ बाट झापाको मेचीनगर बसाईसरि आएका यमबहादुर यहि पेशाबाट मासिक १५ देखि २० हजारसम्म आम्दानी हुने गरेको बताउँछन्। जुन आम्दानी उनको परिवार पाल्ने माध्यम बनेको छ ।
अरु समयको तुलनामा चाडपर्वका बखत उनकोमा काम निकै आउँछ । त्यसबेला बनाइएका सामग्री बेचेर दशैंलगायतका चाडपर्व मनाउँदै आएको यमबहादुर बताउँछन् । अहिले फलामका सामग्रीको बजार समेत साँगुरिएको छ भने उत्पादित सामग्रीको बजारको समस्या छ ।
राम्रो आम्दानी नहुने भएपछि आफ्ना समुदायका युवाहरूले आरन पेशा छाड्दै गएको र पम्परागत पेशाभन्दा पनि वैदेशिक रोजगारका लागि आकर्षित बन्न थालेको उनले स्पष्ट पारे । नयाँ पुस्ताले पेशा छाड्दै गएका कारण आरन हराउँदै गएको उनको भनाई छ। ‘दिनभर फलाम पिटेर ज्याला नपाउँदा परिवार पाल्नै मुश्किल हुन्छ ’ काँकरभिट्टका हरेराम विश्वकर्माले भने । थुप्रै पेशामा समय अनुसार परिवर्तन आएपनि आरन पेशामा भने परिवर्तन हुन नसकेको गुनासो गर्दै हरेरामले भने,‘अब आरन पेशा व्यावसायिक बनाउन, पेशालाई सम्मान हुने वातावरण सिर्जना गर्न सरकारले सहयोग गर्नुपर्छ । ’
कुनै बेला घरबार धान्ने गतिलो माध्यम बनेको यो आरनबाट अहिले परिवार धान्न समस्या छ । देशभरिका आरनहरुको संरक्षणका लागि स्थानीय तहले आर्थिक सहयोग गर्नुपर्ने उनको माग छ । ‘यसो भएमात्र आफूसँग भएको सीप र कला नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन्छ’ हरेराम भन्छन् । गाउँघरमा केही बुढापाकाले फाट्टफट्ट रूपमा आरन चलाएपनि युवा भने यसतर्फ आकर्षित छैनन् । सरकारले आरन व्यवसायीकोे व्यवस्थापन तथा संरक्षण गर्नसके, समयसापेक्ष आरन व्यवसायीको लगत संकलन गरी उनीहरूलाई आधुनिक तालिम, ज्याला निर्धारणका साथै आधुनिक औजार उपलब्ध गराएमा मात्र संकटमा परेको आरन व्यवसाय पुनः फस्टाउने दलित अधिकारकर्मी भक्तराज गजमेरको भनाई छ ।
