विनोद सापकोटा,
झापा । झापाको झिलझिले–बोलोचोक ग्रामीण सडकको आडैमा एउटा सामुदायिक विद्यालय छ । शिवसताक्षी ४ को त्यो विद्यालय दक्षिणको बोलोचोक र पूर्व–उत्तरको जनता बजारको बिचको गाउँ सालमारामा छ ।
पूर्व–पश्चिम राजमार्गदेखि करिव १६ किलोमिटर दक्षिण दूरीको उक्त विद्यालय पाथिभरा आधारभूत विद्यालय हो । यो विद्यालयमा अध्ययन गर्ने अधिकांश विद्यार्थी भोकै विद्यालय जाने गरेका छन् । उनीहरु भोकै मात्र होइन, कयौ ठाउँ दोहोरो तेहोरो सिलाएका वा टालेका पोशाकमा विद्यालय पुग्छन् । विद्यार्थीको विद्यालय जाने पोशाकले सावुन पानी पनि महिनौसम्म भेट्टाएको हुँदैन । कतिपय विद्यार्थीको पोशाक त ठुस्स गन्हाउँछ । विद्यालयका शिक्षकले उनीहरुको गन्हाउने पोशाक धोइदिने समेत गरेको स्वयम् अभिभावक बताउँछन् ।
विद्यालय जाने विद्यार्थीको पोशाक धेरै ठाउँ उद्रिएर सिलाएको अनि मैलो हुनु उनीहरुका अभिभावकको गरिवीका कारण हो । काम गरेको पैसाले माम मात्र खान पुग्ने बताउने अभिभावकले विद्यार्थीको पोशाक, सरसफाई, शैक्षिक सामग्री खरिदमा ध्यान दिन नपुगेको बताए ।
झट्ट हेर्दा र सुन्दा पाथिभरा आधारभूत विद्यालय आर्थिक रूपमा अति विपन्न समुदायका बालबालिका मात्र अध्ययन गर्ने थलो जस्तो बनेको छ । यस्तै अवस्था अन्य विद्यालयमा पनि छ । सोही वडाको जनता प्राविमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थी पनि पाथिभरामा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीकै अवस्थाका छन् । ५ नम्बर वडाको कनकाई, बालकल्याण, ३ नम्बर वडाको पाथिभरा २ नम्बर वडाको हिमालय प्राविमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थी पनि सबै मजदुरका छोराछोरी हुन् । तर, सालमाराको पाथिभरा आधारभूत विद्यालयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीको अवस्था भने अन्य विद्यालयका विद्यार्थीको तुलनामा फरक र पीडादायी छ ।
‘आर्थिक रूपमा मजबुत अन्य समुदायका अभिभावकले आफ्ना छोराछोरीलाई संस्थागत अर्थात् निजी बोर्डिङ स्कुलमा अध्ययनका लागि पठाउँछन् । यो विद्यालयमा विपन्न समुदायका विद्यार्थी मात्र आउने गरेका छन्,’ विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष दिनेश तामाङले भने, ‘आदिवासी,जनजाति, दलित, मधेसी र सन्थाल समुदायका विद्यार्थीले विद्यालय टिकेको हो ।’
विद्यालयको वरिपरि घना मानव बस्ती भएपनि यो बस्ती आदिवासी जनजाति समुदायको बाहुल्यता भएको बस्ती हो । यही बस्तीबाट कक्षा नर्सरीदेखि ८ सम्म अध्ययनका लागि विद्यार्थीहरू यो विद्यालयमा जाने गरेका छन् ।
विद्यालयमा जम्मा १८६ जना विद्यार्थीहरु अध्ययनरत छन् । त्यसमध्ये आदिवासी जनजाति समुदायका ७२ , दलित समुदायका ५४ , मधेसी समुदायका ४९ र सन्थाल समुदायका ११ जना बालबालिका यो विद्यालयमा अध्ययन गर्छन् । विद्यालयका प्रधानाध्यापक दिलिप ताजपुरियाका अनुसार क्षेत्री ब्राह्मण अर्थात खस समुदायका विद्यार्थी यो विद्यालयमा छैनन् । हुनेखाने अभिभावकले दुधे, झिलझिले, शिवगञ्ज, लालझोडाका सामुदायिक तथा संस्थागत विद्यालयमा अध्ययनका लागि पठाउने गरेका छन् ।
घर अगाडिको सडकमा समान प्रकृतिका सामुदायिक विद्यालयको सरकारी गाडीले विद्यार्थी ओसारपसार गरेपछि कुना कन्दराका पाथिभराजस्ता विद्यालय टिक्न हम्मेहम्मे परेको सामुदायिक विद्यालय व्यवस्थापन समितिले जनाएको छ ।
पाथिभरा आधारभूत विद्यालयको करिब ७८ प्रतिशत सिकाइ उपलब्धी छ । तर, यो उपलव्धी अभिभावकलाई थाहा नहुँदा नगरका महँगा सामुदायिक विद्यालयमा अभिभावक आफ्ना छोराछोरी पठाउँछन् । सिकाई उपलब्धी भनेको उत्तीर्ण दर हो ।
विद्यार्थीका अभिभावकको आर्थिक अवस्था हेर्ने हो भने दयनीय छ । यो विद्यालयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीका ९० प्रतिशत अभिभावक कृषि मजदुर हुन् । साहुूको जग्गा ठेक्का वा अधियामा लिएर खेती गर्ने अभिभावक किसान १० प्रतिशत छन् ।
अभिभावक कृषि मजदुर भएपछि अधिकांश विद्यार्थी बिहानको समय भोकै विद्यालय जाने गरेका छन् । विद्यालयका प्रधानाध्यापक दिलिप ताजपुरियाले भने,‘पोलेथिनको झोलामा फुका चिउरा लिएर विद्यार्थी विद्यालयमा आउने गरेका छन् । कक्षा पाँचसम्म त सरकारले दिवा खाजाको व्यवस्था गरेको छ । त्यस माथिका विद्यार्थीलाई खाजा कार्यक्रमले नछुँदा कक्षा कोठामा विद्यार्थी भोकै हुने गरेका छन् ।’
कतिपय विद्यार्थी भर्ना भएर पनि विद्यालय जाँदैनन् । पेटभरी खाना, शैक्षिक सामग्रीको अभाव, पोशाकलगायतका विद्यार्थीका आधारभत आवश्यकता पुरा गर्न नसक्दा अभिभावकहरुले छोराछोरी विद्यालय पठाउन नसकेका हुन् ।
कतिपय विद्यार्थीले विद्यालय पोशाक दुई वर्षसम्म लगाउने गरेका छन् । उद्रेको पोशाक कैयौँ ठाउँमा सिलाए वा टालेर प्रयोग गर्ने गरेको शिक्षकले बताए । विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष दिनेश तामाङले भने, ‘विद्यार्थीको अवस्था देख्दा निकै पीडा हुन्छ । महिनौसम्म नधोएका पोशाक विद्यार्थी लगाउन बाध्य छन् । उनीहरूको यो बाध्यता विपन्नताको कारक हो ।’
विद्यालयमा शैक्षिक सिकाई अर्थात् शैक्षिक गुणस्तर अब्बल रहेको स्थानीय जितेन्द्र शाहले बताए । पूर्वाधार कमजोर भएपनि दक्ष जनशक्तिका कारण विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरको पारो भने वर्षेनि उकालो लागेको छ ।
विद्यालयमा चारजना स्थायी, तीनजना करार, एकजना निमावि राहत, दुईजना प्रावि राहत, एकजना निमावि नगर अनुदान, दुई जना बाल शिक्षक र एकजना विद्यालय कर्मचारी गरी १४ जनाको युवा दक्ष जनशक्ति छ । कक्षा नर्सरीदेखि २ सम्म अंग्रेजी माध्यमबाट अध्ययन अध्यापन हुने यो विद्यालयमा क्रमैसँग अंग्रेजी माध्यम बढाउँदै लैजाने योजना विद्यालय व्यवस्थापन समितिको छ । विद्यालय स्रोतका अनुसार विभिन्न विषयमा स्नातकोत्तर गरेका शिक्षक विद्यालयको विभिन्न तहमा कार्यरत छन् ।
विद्यालयको पूर्वाधार र अभिभावकको गरिवी निवारणका लागि स्थानीय सरकारले ल्याएका कार्यक्रमले पाथिभरालाई छुन नसक्दा कयौ वर्षदेखिको गरिवी हट्न नसकेको अभिभावकले बताए । नगरपालिकाले विद्यालयलाई शैक्षिक सामग्री वितरण कार्यक्रमअन्तर्गत कापी प्रदान गर्दै आएको थियो । तर यो वर्षदेखि उक्त कार्यक्रम नरहेको नगरपालिकाका शिक्षा अधिकारी छवि ढकालले बताए ।
