साना केटाकेटीमा माछो ! माछो ! भ्यागुत्तो!! भन्ने खेल खेलेको अहिले जस्तो लाग्छ। त्यो खेल कसले र किन सुरु गरे खोजेकै विषय होला तर त्यसले दिने सन्देश माछो, भ्यागुतो र मानिस बीचको अन्तर सम्बन्धको कुरो रहेछ भन्ने बुझ्दा अचम्म लाग्छ। यो पृथ्वीमा मानिस मात्र होइन सबै प्राणीहरूले बाँच्न पाउने नैसर्गिक अधिकार हो। किनभने पृथ्वी सबैको साझा घर हो। अहिले विभिन्न कारणले संसारमा भ्यागुत्ता प्रजातिका जीवहरूको संख्या दिन प्रतिदिन घटिरहेको छ। यिनीहरू पनि बिस्तारै हराउने क्रममा पुगिरहेका छन् । यसैलाई मध्यनजर गरी “सेभ द फ्रग डे” अर्थात् भ्यागुता बचाउ दिवस मनाउन थालिएको १६ वर्ष बितिसकेको छ। सन् २००९ सालको अप्रिल २८ मा पहिलोपटक यो दिवस मनाइएको थियो।
भ्यागुत्ता बचाउ दिवस के हो ?
भ्यागुता ढाड भएका जनावरहरूको उभयचर वर्गमा पर्दछ। जीव वैज्ञानिकहरूको पछिल्लो शोध कार्यहरूबाट विश्वमा उभयचर वर्गका ६४६८ प्रजातिहरू रहेका र तीमध्ये करिब एक तिहाई सन् २००८ सम्ममा लोप भइसकेका छन्। सन् १९८९ यता मात्र १५० प्रजातिको अस्तित्व समाप्त भइसकेको छ। यहाँ प्रजाति भन्नाले सफल प्रजनन गर्न सक्ने जीवहरूको एउटा समूह भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ। मानव जीवनको निमित्त महत्वपूर्ण भ्यागुता लोप हुँदै गएको देखेर जीवशास्त्री डाक्टर केरी क्रिगरबाट प्रभावित भई यो दिवस मान्न थालिएको हो। सबैभन्दा पहिलोचोटि सन् २००९ मा विश्वका विभिन्न १६ वटा मुलुकहरूले यो दिवस मनाउन सुरु गरेका थिए।
संयुक्त राज्य अमेरिका, अस्ट्रेलिया, कोलम्बिया, क्यानडा, इटली, दक्षिण अफ्रिका, कोरिया, भारत, बङ्गलादेश, नेपाल , माडागास्कर, न्युजिल्यान्ड, पपुवा न्युगिनी, पोर्चुगल, ताइवान र स्विजरल्यान्ड पहिलो चोटी यो दिवस मनाएका १६ वटा मुलुकहरु हुन्। प्रत्येक वर्षको अप्रिल महिनाको अन्तिम साताको कुनै एक दिन यो दिवस मनाउने गरिन्छ। सन् २०२५ को सेभ द फ्रग डे अप्रिल २८ मा मनाइने तय गरिएको छ।
भर्जिनियाको कमन वेल्थमा रहेको इभी क्रिक नेचुरल एरिया एजुकेसन बिल्डिङमा जीव वैज्ञानिक र भ्यागुत्ताप्रेमीहरु जम्मा भएर मनाउन थालिएको उक्त कार्यक्रम नेचर कन्जरभेन्सी एन्ड इभि क्रिक फाउन्डेसनद्वारा सञ्चालन गरिएको थियो। नेपालमा सोही दिन जीव विज्ञान विषयका प्राध्यापक, शिक्षक, विद्यार्थी एवं अनुसन्धानकर्ताहरू जम्मा भएर काठमाडौँमा मनाइएको थियो।
भ्यागुताका विशेषता के के छन् ?
जीव विकासको क्रममा केही पछि देखापरेका ढाड भएका जीवहरूमध्ये पानी र जमिन दुवै स्थानमा बस्न सक्ने जीवहरुलाई एमफिबिया अर्थात् उभएचर वर्गमा राखिएको छ। भ्यागुत्ता भयचर वर्गको उत्कृष्ट उदाहरण हो। साधारणतया पानीमा र पानी छेउको ओसिलो जमिनमा यिनीहरुलाई भेट्न सकिन्छ। पोखरी ताल या अन्य पानीका स्रोतको छेउमा यिनीहरु बस्नुपर्ने प्रमुख दुईवटा उद्देश्यहरु हुन्छन् । एउटा छालालाई छालाबाट वायुमण्डलमा भएको अक्सिजन शरीरभित्र छिराउने उद्देश्य हो। दोस्रो पोखरी र तालको छेउमा बस्दा शत्रुबाट जोगिन सजिलो पर्छ किनकि सर्प जस्ता जनावरले आक्रमण गरे भने तुरुन्त पानीभित्र पसेर ज्यान जोगाउन सकिन्छ। सामान्यतया भ्यागुत्ता विषरहित खतरामुक्त र शान्त जीव हो। साह्रै राम्ररी उफ्रिन सक्ने क्षमता विकास भएको सानो जीव भ्यागुत्ता प्रकृतिको उत्कृष्ट रचना हो। जमिनमा राम्ररी उफ्रने क्षमता बोकेको भ्यागुत्ता पानीको कुशल पौडीबाज समेत हो। यसको मांसपेशी र अस्थिपञ्जर उक्त प्रयोजनको निमित्त अनुकूल समेत छन्।
भ्यागुत्ता मांसाहारी जीव हो। यसलाई किरा खाने अर्थात् इन्सक्टिभोरस भनिन्छ। यसले अगाडितिर टाँसिएको तर पछिल्लो भाग खुल्ला भएको जिब्रोबाट किराहरू पकड्छ। खानेकुरालाई नचपाइकन कमलो बनाई सिधै निल्न सक्छ। यसले शरीरको तापक्रम बाहिरी वातावरण अनुसार बदल्न सक्छ। साह्रै गर्मी र ज्यादै चिसो मौसममा यो जमिनभित्र बसेर सुरक्षित रहन्छ। यस्तो समय भ्यागुत्ताले केही पनि नखाई निष्क्रिय जीवन बिताउँछ। चिसो समयमा देखाउने यस्तो प्रक्रियालाई विन्टर स्लिप अर्थात् हाइबर्नेसन भनिन्छ। भने गर्मी मौसमको उक्त क्रियाकलाप लाई समर स्लिप या एसटिभेसन भनिन्छ।
प्रकृतिले भ्यागुत्तालाई अर्को चाखलाग्दो गुण पनि प्रदान गरेको छ। त्यो हो शत्रुले यसलाई सजिलै देख्न नसक्नु। यसले वरिपरिको वातावरणसँग मिल्नेगरी आफ्नो छालाको रङ्ग परिवर्तन गर्न सक्दछ। एक प्रकारको ’एमीबइड पिगमेन्ट सेल’ को कारण यो सम्भव भएको हो। उक्त प्रकारका कोषहरू छालामा हुन्छन्। प्रकृतिले प्रदान गर्ने यस्तो अद्भूत क्षमतालाई प्रकृति विज्ञानको भाषामा ’कामोफ्लेज मिमिक्राई’ भनिन्छ।
भ्यागुत्ताको अर्को महत्वपूर्ण कुरा यसको स्वासप्रश्वास प्रक्रिया हो। भ्यागुता बच्चा अवस्थामा हुँदा गिल्स वा फूलका द्वारा पानीमा घुलेको प्राणवायु अक्सिजन सोसर लिन्छ। बिस्तारै पेपागाडाबाट ठूलो हुँदै जाँदा पुच्छर हराउँछ। भ्यागुताले ओसिलो छालाबाट र फोक्सोबाट श्वासप्रश्वास गर्न सक्दछ। यस्तै विशेषताले यो जीव जमिन र पानी दुवैतिर बस्न सक्दछ। मानिसको मुटुमा चारवटा कोठाहरू भएजस्तै भ्यागुताको चाहिँ तीनवटा मात्र हुन्छ। वर्षायाममा मैथुनिक प्रजनन गर्ने भ्यागुत्ताको गर्भाधान भने बाहिरी हुन्छ। बच्चाको वृद्धि विकास र गर्भाधान पानीमा हुन्छ। वर्षायाममा ठूलो आकारमा नेपालतिर देखापर्ने पहेलो ढाडमा कालो लाइन जस्तो देखिने भ्यागुत्तोलाई बुल फ्रग अर्थात् राना टिग्रिना भनिन्छ। राति किरा खान निस्कने प्रकृतिका यस्तै जीवलाई चाहिँ टोड अर्थात् बुफो भनिन्छ। राना र बुफो प्रजाति बीच धेरै फरक गुणहरू विकास भएका हुन्छन्।
औषधि विज्ञानमा भ्यागुताको महत्व के छ?
भ्यागुताको छालाले उत्पादन गर्ने रसमा धेरै प्रकारका पदार्थ या रसायनहरु हुन्छन् जसलाई औषधि विज्ञानमा निकै महत्वपूर्ण रूपमा हेरिन्छ। शरीर विज्ञान र मेडिकल साइन्सका अनुसन्धानहरू, औषधि विज्ञानमा हाल भइरहेको चमत्कारी उपलब्धि भ्यागुत्ताबाट सम्भव भइरहेकोमा उक्त जीव लोप हुँदा मानव स्वास्थ्यको स्थिति के हुने होला? सोचनीय विषय बनेको छ। रसियाका वैज्ञानिकहरूले युरोपको रैथाने खैरो भ्यागुता ’राना टेम्पोरेरिया’ बाट ७६ प्रकारका रसायनहरू प्राप्त हुने बताएका छन्। जसलाई खतरनाक ब्याक्टेरियाद्वारा हुने रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। अस्ट्रेलियाको क्विन्सल्यान्डमा पाइने ग्यास्ट्रिक बुडिङ फ्राग ’ रियो बेत्राकास भेटेलिनस्’ को ग्यास्ट्रिक रसलाई पेप्टिक अल्सर मा प्रयोग गर्न सकिन्छ। उक्त रोगबाट विश्वका लाखौं मानिस प्रभावित भइरहेका छन् औषधि विज्ञानमा अत्याधिक प्रयोग हुने रुख भ्यागुत्ता ’हाइला सिनेरिया’ हो। करिब १० प्रतिशत औषधि विज्ञानका नोबेल पुरस्कारहरू यसकै प्रयोगबाट सम्भव भएका हुन्। त्यस्तै रक्तचाप घटाउन ’फायर बिल्ड टोड’ को प्रयोग गरिन्छ। ’ह्वाइट ट्री फ्रग्’ ले एचआइभी सर्नबाट रोक्न सक्छ भने ’ मङकी फ्रग्’ बाट मर्फिनभन्दा शक्तिशाली पेनकिलर एपीवाटिडिन बनाइन्छ। मलेरिया, डेङ्गु र केही भाइरसजन्य रोगहरूबाट बचाउने भ्यागुत्ता हाम्रा प्रकृतिका मित्रहरू हुन्। धेरै प्रजातिका भ्यागुत्ताबाट डायबेटिजको औषधि बनाउनसमेत प्रयोग गरिन्छ। पानीमा भएका विषालु रसायनलाई छालाबाट सोसेर पानीलाई यिनीहरूले शुद्ध बनाउँछन्।
अन्त्यमा
यिनीहरू हराउन थाले भने जलीय र स्थलीय पर्यावरणमा असन्तुलन पैदा हुन्छ। मानिसले पनि आफ्ना असल मित्र गुमाउनुपर्ने हुन्छ। औषधि विज्ञानको क्षेत्रमा नराम्रो क्षति पुग्दछ। कृषि क्षेत्रमा हानिकारक कीराहरूको प्रभाव बढ्छ। प्रजननको समयमा बाहिर निस्केका भ्यागुत्तालाई मार्ने, खेदाउने, पानीमा विष हाल्ने, आदि जस्ता क्रियाकलापलाई निरुत्साहित गरौं। बहुउपयोगी भ्यागुतालाई नमारौँ। यिनका बासस्थान सुरक्षित राखौं। कतिपय रैथाने प्रजातिका भ्यागुता अन्य मिचाहा प्रजातिका ’नन नेटिभ’ जनावरहरूको कारण हराउँदै गएको समेत देखिएको छ। यिनीहरूलाई जोगाउन सिमसार जोगाउनुपर्छ। सिमसारहरूमा अनावश्यक व्यावसायिक गतिविधिलाई बन्द गर्ने या कम गर्दै लैजाने कुरामा सरकार र समुदाय सजग हुन समेत जरुरी देखिन्छ। आफू बचौँ र पर्यावरण एवं भ्यागुतालाई पनि बचाउँ। सत्रौँ भ्यागुत्ता बचाउ दिवसको शुभकामना।
