देविका अधिकारी,
हल्दिबारी । नेपालको दक्षिणपूर्वी सिमावर्ती झापा जिल्लाको दक्षिणी भागमा लगभग ६००० हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको जलथल वन नेपालकै होचो स्थान केचनासँगै जोडिएको छ । वनक्षेत्र ६०–१२० मिटर उचाईसम्म रहेको छ । सामान्यतया तराईको भूभाग भन्नेबित्तिकै एकनासको भू– बनौट भन्ने अनुमान गर्ने गरिन्छ । तर जलथल समथर र नेपालकै होचो भूभागसँग जोडिएको भएता पनि यहाँको पारिस्थितिकीय प्रणाली अनुमान गरेभन्दा विविधतायुक्त छ । होचो स्थानमा हुनुको कारणले यहाँ प्रशस्त सिमसारहरु रहेका छन् । जंगलमा साना–ठूला गरेर निकै सिमसार भएपनि यहाँ कुरा गरौं झिल्का पोखरीको ।
जलथल जंगलको लगभग मध्यभागमा अवस्थित छ झिल्का पोखरी । अक्षांस २६ं २८’, १८ं २०’ र ८७ंं ५८’ ४४ं ३०’ देशान्तरमा फैलिएको छ । अभिमुक्तेश्वर सामुदायिक वनको क्षेत्रभित्र पर्ने यो प्राकृतिक सिमसार २०३८÷ २०४४ सालसम्म पौडी खेल्न मिल्ने गहिरो रहेको स्थानीय झड्कु राजवंशी बताउँछन् । उनका अनुसार पहिले यहाँ चितुवा,बाघ,घोडगधा,हरिण पाईन्थ्यो भने जंगली जनावरलाई पानी खान पनि सहज थियो । उनका अनुसार यो पोखरीमा कछुवा, सौर,बुवाली, फुतुर्गाली, मांग्री, सिङ्गी, टुप्ना, वाम ,कोवेशलगायत विभिन्न प्रजातिका माछा पनि प्रशस्त पाइन्थ्यो ।झिल्का पोखरीको नजिकमा समीको रुख रहेको र त्यहीँबाट हामफालेर पौडी खेल्ने गरिएको अन्य स्थानीयको अनुभव रहेको छ ।
यसको वरिपरि वर, साल, वोटधयेरो, जामुना, कुम्भी, टाँटरी, वर्रो,पिठारी,करम, क्यामुना, सिन्दुरे, अगेरी ,चिल्लापाते, गायो, शिरिष, देव्रे लहरा,साज, खिर्रो,दुधेलहरालगायतका वनस्पति रहेका छन् । पहिले त्यस्तो रहेको यो सिमसार पछिल्लो १५–२० वर्ष अघिबाट पुरिन थालेको र पानीको सतह पनि क्रमशः घटदै गएको स्थानीयवासीहरु बताउँछन् । यो तालमा विशेषगरी HymenachneAmplexicaulis, EchinochloaCrusgalli नामका घाँसहरुले ढाकेको थियो । जसका कारण वर्षायाममा समेत पानी कम हुने यो तालमा हिउँदमा भने सुख्खासरह हुने गरेको थियो ।
यसरी ओझेलमा परेको यो सिमसारको २०७६ सालबाट भने सामुदायिक वन, डिभिजन वन कार्यालय र फरेस्ट एक्सन नेपालको संयक्त पहलमा पुनस्र्थापनाको काम अघि बढिरहेको छ । पानी सुकेर पोखरीको अस्तित्व नै हराउन लागेको यो ताल लगातारको सरसफाईले अहिले राम्रो बनेको छ । सामुदायिक वनका उपभोक्ताहरुले पोखरीभित्रको घाँसहरु हटाएका छन् । नियमित सरसफाईका कारण झार पनि अलिकम मात्रामा आउन थालेको छ भने यहाँ विहान–बेलुकाको समयमा जंगली जीवजन्तु, चरा, पुतलीहरु प्रशस्तै देख्न थालिएको छ ।
चारैतिर घना जंगलको बीचमा ठूलो क्षेत्रफलमा विभिन्न झारजंगलले ढाकेको यो पोखरी सफाईपश्चात् सुन्दर एवम् ठूलो तालजस्तो देखिन थालेको छ । विभिन्न प्रजातिका चराहरुको चिरविर आवाज,रङ्गीचङ्गी पुतलीहरुको दृश्यावलोकन साँच्चै सुन्दर देखिन थालेको छ ।यो क्षेत्रमा बिहानको समयमा प्रायः मयुर देख्न सकिन्छ ।विश्व संरक्षण संघ – (IUCN) को रातो सूचीमा परेको हात्ती (संकटापन्न) र सालक (अति संकटापन्न ) जस्ता वन्यजन्तु जलथलमा पाइनुले जलथल कति महत्वपूर्ण छ भन्ने कुरा दर्शाउँछ । त्यसैगरी नेपालको कालो गरुड, र सुनगोहोरो जस्ता संरक्षित वन्यजन्तु पनि जलथलमा पाइन्छन् भने जलथलको जंगल अजिंगरको पनि बासस्थान हो । पोखरीको सरसफाईपश्चात् त्यहाँ वरिपरी केरा र बाँस रोपण गरिएको छ । हाँतीको लागि खाद्यान्न हुने हिसाबले रोपिएको समूहका अध्यक्ष राम खनालको भनाई रहेको छ ।
हल्दिवारीको अधिकारी चोकबाट दक्षिण लागेपछि करिव ७ किलोमिटर जंगलमात्रै रहेको छ । कचनकवल गाउँपालिका जाने मुख्य बाटाकै रुपमा प्रयोग हुने यो क्षेत्रमा यात्रा गर्दा विभिन्न प्रकारका जंगली जनावरहरु देखिन्छन् । जीवजन्तु , चराचुरुङ्गीहरु प्रायः मानिसको आवागमन कम हुने शान्त ठाउँ रुचाउँछन् जसका कारण पनि वन्यजन्तुहरु मानिसको चाल थाहा पाएपछि एकान्तको खोजीमा झिल्का पोखरीतिर लाग्छन् । जैविक विविधताले भरिएको जलथल वनको एउटा महत्वपूर्ण अंग हो झिल्का पोखरी । जंगलको मध्यभागमा रहेको कारण वन्यजन्तुको आहार तथा पानीको लागि पनि यो प्राकृतिक सिमसारकोे संरक्षण तथा संवद्र्वन अत्यावश्यक रहेको छ ।
झिल्का पोखरी वरिपरि पनि माइकेनियालगायतका मिचाहा झारले बिरुवाहरु नदेखिने तथा पुरिएको अवस्थामा झाडी सफाई गरेर त्यहाँ जान सजिलो र पुनरुत्पादन भएका बिरुवाहरु पनि बढेर हरियाली भएको छ ।तर जीवजन्तुका लागि महत्व बोकेको यो प्राकृतिक सिमसार यतिमात्रै प्रयासले नपुगेको हुँदा यसको संरक्षणका लागि अझै निरन्तरता दिनुपर्ने देखिन्छ ।
पछिल्लो १५÷२० वर्ष अघिबाट ताल पुरिन थालेको र पानीको सतह पनि क्रमशः घटदै गएको हुनाले जंगलीे वन्यजन्तु तथा स्थानीयवासीलाई राम्रो हुने यो तालको पुनस्र्थापना गर्नुपर्ने स्थानीयवासीहरु बताउँछन् ।सामुदायिक वनसँग पर्याप्त आर्थिक स्रोत नभएका कारण पुनस्र्थापना कार्य सजिलो भने छैन । ३ वर्षसम्मको प्रयासले धेरै सुधार भएको यो सिमसार वन्यजन्तुका लागि २४ सै घण्टा खाने, बस्ने तथा खेल्ने ठाउँ होस् भनेर डिभिजन वन कार्यालय र कचनकवल गाउँपालिकाको ढोका ढकढक्याउन पुगेको छ अभिमुक्तेश्वर सामुदायिक वन ।पर्यापर्यटनको नाउँमा कृत्रिम पोखरी निर्माणको होडवाजी नै चलेको यो समयमा प्राकृतिक जंगलभित्रको झिल्का पोखरीको पुनस्र्थापना गर्नसके सुनमा सुगन्ध हुने थियो कि !
