दशैं

इन्द्रप्रसाद ओली,

दशैं नजिकिदै जाँदा धेरैले दशैंलाई हर्षित हुँदै स्वागत गरेको पाइन्छ ।घर परिवारमा खुशीले छाएको पाइन्छ । लामो समयसम्म देश परदेशमा रहेका छोराछोरी ,नातिनातिनीहरुको पर्खाइमा बुबाआमा, हजुरबुबाको पर्खाइ रहेको हुन्छ भने देश विदेशमा रहेका दाजुभाइ, दिदीबहिनीहरु पहिलेदेखि नै विदाको जोहो मिलाएर खर्चवर्च ,लुगाफाटो किनकान गरी लामो समयसम्म परिवारसंगै नहुँदा को एक्लो क्षणलाई भुल्दै घर आउने तयारी हुन्छ । यता घरपरिवार धानचामल तयार गरी, घर लिपपोत गरी टोल–टोलमा रोटेपिङ लिङ्गेपिङ हाली दशैं आएको संकेत गरिरहेका हुन्छन् । यो तयारीमा रमाइरहेको पाइन्छ ।
केही व्यक्तिहरुले दशैं भनेको दशा हो हुनेखानेलाई दशैं हो गरिवलाई ऋण बोकाएर जान्छ , हुनेले खान्छन् नहुनेले के खाने भनी प्रचार पनि गरिरहेका हुन्छन् । तर वास्तविक दशैंको महत्व बुझ्न र बुझाउन नसकेको कारण नै यस्ता तर्क वितर्कहरु आउने गर्दछन् । दशैंको महिमा यसको सामाजिक सदभाव, भाइचारा, परिवारको मिलन, अपनत्व र वैज्ञानिक पक्ष सबैलाइ गहिरो अध्ययन गर्ने हो भने दशैंको महत्व अति नै छ । दशैंको वारेमा बुझाउन नसक्नु चाहिँ कमजोरी भएको हुँदा जब दशैं आउँछ अनि विभिन्न प्रकारका कुतर्क गर्ने कोहि दशैं क्षेत्री बाहुनको हो अरुको होइन भन्ने कोहि कालो टीका लगाइ विरोधपूर्ण कुराहरु गर्ने आदि आदि पछिल्लो समयमा गरेको पाइन्छ । समाजमा सत्य के हो परम्परा वा संस्कारको महत्व के हो यी संस्कारको रीतिरिवाज परम्परा मान्दा यीबाट फाइदा के के हुन् , आर्थिक पक्ष, सामाजिक पक्ष, परिवारको मिलन पक्ष , सामाजिक धार्मिक सद्भाव पक्ष , वैज्ञानिक पक्ष यी सबै बुझ्न र बुझाउन जरुरी छ ।

वास्तवमा बडादशैं नेपालीहरूको प्रमुख महान चाड हो । दशैंलाई राष्ट्रिय चाडको रुपमा मानिने यस पर्वलाई नवरात्र पनि भनिन्छ । सनातन ( हिन्दू , बुद्ध ,किरात , जैन, शिख , वोन प्रकृतिपुजक ) धर्मावलम्बीहरूले आश्विन महिनाको शुक्ल प्रतिपदाका दिनदेखि नवमीसम्म शक्तिको आराधना गरी दशौँ दिन विहान दशमीका दिन आफूभन्दा ठुला मान्यजनहरूको हातबाट टीका–प्रसाद ग्रहण गरेर विशेष रूपमा पूर्णिमासम्म मनाउने गर्छन् ।

कति देशहरुमा सनातन हिन्दू धर्मावलम्वीले नवरात्रको पुजा गर्ने, दुर्गासंग शक्ति माग्ने, दुर्गाको उपासना गर्ने, राम्रा सफा शुद्ध कपडा लगाउने गरिन्छ तर जमरा राख्ने अक्षताको टीका लगाउने गरेको पाइदैन । नेपाली मुलका मानिसहरु जुनसुकै देशमा रहेता पनि नेपालमै झै गरेर दशै मनाएको पाइन्छ । त्यही भएर बडादशै नेपालीहरुको राष्ट्रिय पर्व हो , नेपालीहरूको सबैभन्दा विशेष पर्व हो । बडादशैं आश्विन शुक्ल पक्षमा प्रतिपदादेखि दशमी र त्यसपछि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म पनि मानिने विशेष पर्व वा उत्सव हो । दशैंलाई बडादशैं, दशहरा, विजया दशमी, आयुध–पूजा आदि नामले जानिन्छ । यो खासगरी आश्विन शुक्ल सप्तमीका दिनदेखि दशमीका दिनसम्मका फूलपाती, महाअष्टमी, महानवमी र विजयादशमी लगातार चार दिनको महापर्व हो विजयादशमीका मुख्य दिन हुन् । बडादशैंको पर्वमा लिङ्गपिङ , रोटेपिङ खेल्ने स्थान अनुसार मालसिरी वा मालश्री धुन बजाएर र विभिन्न गीत गाएर रमाइलो गरिन्छ । देश बिदेश वा टाढा–टाढा भएका आफ्ना साथीभाइ, आफन्तजनसँग भेटघाट गर्ने दशैं मेला बजार जानेसंगै पढेलेखेका साथीभाइ इष्टमित्रसंग भलाकुसारी र भेटघाटले झनै रमाइलो वातावरण सिर्जना हुन्छ । पर्वले यस्तो सुनौलो अवसर जुटाइदिन्छ । यसको बेग्लै महत्व र मज्जा छ ।

वास्तवमा दश (१०) दिन मनाइने हुनाले पनि यो सनातन हिन्दूहरुको महान पर्वलाई दशैं भनेको हो भनी कथन गरिन्छ । तर शास्त्रीय रुपमा हेर्दा अरु धेरै कारण छन् । दशैंमा नवदुर्गा सनातन हिन्दु धर्मकी शक्तिस्वरुपा देवी दुर्गाको नौ वटा रूप शैलपुत्री, व्रह्मचारणी, चन्द्रघन्टा, कुशमन्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी र सिद्धिधात्री विशेष पुजा तथा आराधना गरिन्छ । नवदुर्गा भवानीका यी नव रूपको आश्विन शुक्लपक्ष प्रतिप्रदाकाका दिनदेखि महानवमीका दिनसम्म क्रमशः एक÷ एक दिन गरी नौ दिनसम्म पुजा गरिन्छ । दशौँ दिन विजयादशमीमा भगवतीले दानवी शक्तिमाथि र रामले रावणमाथि विजय हासिल गरेको उपलक्ष्य र खुशीयालीमा नवदुर्गा भवानीको प्रसादस्वरुप मान्यजनबाट रातो अक्षता को टिका र जमरा लगाएर र आशीर्वाद थपिन्छ । टाढा–टाढादेखि आउने पाहुनाहरूले पूर्णिमाको दिनसम्म टीका लगाएर आशीर्वाद लिने दिने गरिन्छ ।

नेपाली पात्रो अनुसार आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म दश दिन पूजापाठ, ब्रत र उत्सवका साथ मनाइने चाड भएको हुनाले यसलाई दशैं वा विजया दशमीका नामले परिचित छ । पञ्चाङ्ग गणनाको तिथि अनुसार पर्ने भएकाले नेपाली चाडहरू निश्चित गते र तारिखमा नपर्ने हुनाले दशैं पनि अंग्रेजी वा ग्रेगरियन क्यालेन्डर अनुसार सेप्टेम्बर महिनाको अन्त्यदेखि अक्टोबर महिनाको मध्य बिचमा पर्छ । दशैं आश्विन शुक्ल प्रतिपदाका दिनदेखि सुरु हुन्छ र यो पहिलो दिनलाई घटस्थापना जमरे औंशी भनिन्छ ।

दशै प्रतिपदा घटस्थापनादेखि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म पन्ध्र दिनको हुने भएता पनि पहिलो नौ दिनलाई नवरात्री र दशौँ दिनलाई दशैँ भनिन्छ । यो तिथिमा माता दुर्गाले महिषासुर नामक दैत्यलाई तथा भगवान् श्री रामचन्द्रले रावणलाई वध गरेर मानवजातिको कल्याण गरेको भन्ने किंवदन्ती छ । प्रतिपदा वा घटस्थापना, सप्तमी वा फूलपाती, महाअष्टमी, वा कालरात्री, महानवमी,विजया दशमी र पूर्णिमा वा कोजाग्रत दशैंका प्रमुख तिथिहरू हुन् । आश्विन शुक्ल प्रतिपदा अर्थात घटस्थापनामा जमरा राखी नवमीसम्म नवरात्र विधिले प्रत्येक दिन फरक देवीहरूको पूजा गरिन्छ । प्रतिपदादेखि क्रमशः शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघन्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी, सिद्धिदात्री गरी नवदुर्गाको पूजा गर्दै सप्तशती चण्डी पाठ गरी नवदुर्गा र त्रिशक्ति महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वतीको विशेष पूजाआजा र आराधना गर्ने गरिन्छ ।

आश्विन महिनाको शुक्ल पक्षको दशमी तिथिको दिन दशैं पर्वको प्रमुख दिन हो । भगवान् रामले यसै दिन रावणको वध गरेका थिए । यसलाई असत्यमाथि सत्यको विजयको रूपमा लिईन्छ । यसरी धार्मिक रूपमा दशमीलाई विजया दशमी भनिएको हो । वरपरका टढा टाढाका मानिसहरुलाई आफन्तंसग भेट गर्न आशीर्वाद लिन सजिलो होस् भन्ने हेतुले मान्यजनबाट टिका ग्रहण गर्ने कार्य पूर्णिमासम्म गर्ने प्रचलनमा रहेको छ । आफ्ना नाता कुटुम्ब ठुला बडा र मान्यजनबाट टिका तथा जमरा लगाउने र आशीर्वाद प्राप्त गर्ने नयाँ नयाँ कपडाहरू लगाउने, आफ्नो क्षमता अनुसार मिठो खाना खाने–खुवाउने, घरआँगन, बाटोघाटो, गाउँबस्ती सफासुग्घर राख्ने जस्ता काम यस चाडमा विशेष उत्साहका साथ गरिन्छ । यसो गरेमा वर्षभरि नै सुख शान्ति प्राप्ति हुने, दैविक शक्ति प्राप्त भै कार्यसफलता मिल्ने शास्त्रमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

वर्षका तीन अत्यन्त शुभ तिथिहरूमा आश्विन महिनाको शुक्ल पक्षको प्रतिपदा तिथि जसलाई घटस्थापना भनिन्छ, चैत्र शुक्ल पक्षको प्रतिपदा र कार्तिक शुक्लको प्रतिपदा तिथि पर्दछन् । यी दिनहरूमा हिन्दुहरू नयाँ कार्य सुरु गर्दछन्, शास्त्रको पूजा गर्दछन् । प्राचीन कालमा राजाहरू यस दिन विजयको प्रार्थना गरेर रण–यात्राको लागि प्रस्थान गर्दथे । यस दिन ठाउँ–ठाउँमा मेलाहरू लाग्थे, अहिले पनि हाट बजारमा मेला लाग्ने चलन रहँदै आएको छ । भारतमा रामलीलाको आयोजना हुन्छ । रावणको विशाल पुत्ला बनाएर जलाईन्छ । विजयादशमी भगवान् रामको विजयको रूपमा मनाइयोस् अथवा दुर्गा पूजाको रूपमा, दुवैमा रूपमा यो शक्ति–पूजाको पर्व हो, शस्त्र पूजनको तिथि हो । हर्ष एवं उल्लास तथा विजयको पर्व हो । हिन्दू संस्कृति वीरताको पूजक अनि शौर्यको उपासक हो । व्यक्ति र समाजको रगतमा वीरता प्रकट होस् भन्ने ध्येयले दशैँको उत्सव सुरु भएको हो । दशैँ पर्वले दश प्रकारका पापहरू (काम, क्रोध, लोभ, मोह मद, मत्सर, अहंकार, आलस्य, हिंसा र चोरी) त्याग्ने प्रेरणा दिन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ ।

महासप्तमी नवरात्रीको सातौं दिन फूलपाती हो । नवरात्रको सप्तमीका दिन बेलपत्र, धानको गाभा, अनार, अदुवाको बोट, कच्चु, उखु, केरा आदि नौ प्रकारका पल्लवहरू घर घरमा भित्र्याइन्छ । वर्षा ऋतु सिद्धिएर शरद ऋतुको स्वागतका लागि नयाँ पालुवाहरू घरमा भित्र्याउँदा घरभित्र रहने रोग वृद्धिकारक जीवांश (भाइरस, ब्याक्टेरिया) र विभिन्न प्रकारका नकारात्मक कीटाणु र जीवाणुहरू औषधीय पालुवाको प्रभावले घरमा रहदैनन् भन्ने धार्मिक तथा साँस्कृतिक मान्यता रहिआएको छ । यस दिन सदर टुँडिखेलमा फूलपाती बढाइँ भएपछि फूलपातीस्वरूप केरा, दारिम, धान, हलेदो, माने, कर्चुर, बेल, अशोक र जयन्ती यी नौ प्रकारका पातहरूलाई पूजी प्रत्येकको नौका दरले दुर्गापूजा गरेको स्थानमा भित्र्याइन्छ । यस दिन विशेष गरेर महासरस्वती तथा पुस्तक, कापी, कलम अनि मसीदानी आदिको पनि पूजा गरिन्छ । किसानहरू यस दिन खेतमा गई चन्दन, अक्षता र फूलले धानको पूजा गरी धानका बाला र बोट घरमा भित्र्याउँछन्।

महाष्टमी नवरात्रीको आठौँ दिनमा महाकाली (भद्रकाली)को विशेष पूजा–आजा गरिन्छ । देवीभागवत् अनुसार प्राचीन कालमा दक्षप्रजापतिको यज्ञ नाश गर्ने ज्यादै शक्तिशाली भद्रकाली (करोडौं योनी–शक्ति)का साथ अष्टमीका दिन उत्पन्न भएको पूजा गर्ने चलन छ । पूजापश्चात् यी देवीलाई बोका, कुखुरा, हाँस, राँगो आदि बलि दिइन्छ ।
महानवमी नवरात्रीको नवौ दिन विशेष गरी सिद्धिद्धात्री देवीको पूजा–आजा गरिन्छ । यसै दिन बिहान कलपूर्जा, हातहतियारहरू तथा सवारीका साधनहरू आदिलाई बलि दिई विश्वकर्माको पूजा पनि सम्पन्न गरिन्छ । यस दिन अरू पूजाको अतिरिक्त विशेष गरी दुई वर्षदेखि दस वर्षसम्मका नवकन्याहरूको पनि पूजाआजा गरिन्छ । बलिको अर्थ त्याग, बलि दिनु अर्थात् त्यागिदिनु । काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मात्सर्य, ईष्र्या, द्वेष, छल, कपट, यी दश प्रकारका विकारहरू छन् । विकारबाट ग्रस्त मानिस कामवासनाले युक्त, क्रोधी, लोभी, मोहग्रस्त, मद र मात्सर्यले चुर भएको हुन्छ । नवदुर्गाका प्रसादले यी अवगुणहरू हटून्, सुख, शान्ति, समृद्धि प्राप्त होस् भन्ने भाव दशैँको हो ।

दशैंमा आशीर्वाद दिँदा – आयू द्रोणसुते श्रीयो दशरथे शत्रुक्षयं राघवे । ऐश्वर्यं नहुषे गतिश्च पवने मानञ्च दुर्योसधने । दानं सूर्यसुते बलं हलधरे सत्यञ्च कुन्तीसुते। विज्ञानं विदुरे भवन्तु भवतां कीर्तिश्च नारायणे ।। जयन्ती मङ्गला काली भद्रकाली कपालिनी दुर्गा शिवा क्षमा धात्री स्वाहा स्वधा नमोऽस्तु ते भनी टीका लगाउँदा यी वाणी पुकारिन्छ ।

अर्थात द्रोणपुत्र अस्वत्थामाको जस्तो दीर्घायु, दशरथ राजाको जस्तो श्रीसम्पत्ति प्राप्त होस्, भगवान् रामको जस्तो शत्रु नाश हुन्, नहुष राजाको जस्तो ऐश्वर्य, पवनसुत हनुमानको जस्तो गतिशीलता, दुर्योधनको जस्तो मान, सूर्यपुत्र कर्णको जस्तो दानवीरता, हलधर बलरामको जस्तो बल, कुन्तीपुत्र युधिष्ठिरको जस्तो सत्यवादिता, विदुरको जस्तो ज्ञान र भगवान् नारायणको जस्तो कीर्ति तपाईलाई प्राप्त होस् भनी मान्यजनबाट आशीर्वचन दिइन्छ , लिइन्छ ।

टीका लगाउनुको अर्थः
मानिसको मस्तिष्कमा रहेको विकारलाई हटाई पराक्रमी पुरुषार्थी भावको विकासका लागि टीका लगाइन्छ । रातो रङमा गाईको दूधको दहीले रंगाएको रातो, सेतो अक्षताको टीका लगाउनुपर्छ । रातो र सेतो शान्ति र समृद्धिको प्रतीक हो । टीकाले मन, मस्तिष्क, विचारलाई शुद्ध चेतनायुक्त बनाउँछ। आफ्नो घरमा टीका लगाउन आउनेको क्रम पनि उत्तिकै रहन्छ। अन्त्यमा यो टीका लगाउने काम पूर्णिमासम्म जारी रहन्छ र पूर्णिमादेखि एक पक्षको (पन्ध्र) दशैं चाडको अन्त्य हुन्छ । यसै बखत वर्षा पुग्यो भनी इन्द्रलाई समाचार दिने पौराणिक कथनको अवलम्बन गरी वर्षा थाम्न चङ्गा उडाउने कार्य पनि बन्द गरिन्छ ।

वास्तवमा वैदिककाल साधना, सिद्धि, सामथ्र्य शक्ति र सौर्यताको संगमको काल थियो । त्यहिबाट दशैंको शुरुवात भएको हो भनिन्छ । बडादशैं सनातन परम्परा, संस्कार, संस्कृति, धर्म, आस्था र बिश्वाससँग जोडिएको बिषयमात्र नभएर अव यसको बैज्ञानिक महत्वको बिषय पनि रहेको पुष्टि भएको छ । यो समाजबिज्ञान, मनोबिज्ञान र ब्यवहार बिज्ञानसँग निकट रहेको छ । यो पर्व आडम्बरी, खोक्रो, मूल्यहीन हुँदै होइन । यो धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र बैज्ञानिक महत्व र मूल्यको पर्व हो । तर पर्व मनाउँदा त्यसको वास्तविक मूल्य बुझेर, यथार्थ विधि पद्धति अनुसार निष्ठावान तरिकाले मनाउनु पर्छ भन्ने कुरा सबैमा अनुरोध गरिन्छ किनकी साधना नगरी फल त्यसै पाइन्न । साथै पर्व मनाउदा घाँटी हेरी हाड निल्यौँ भन्ने हाम्रो महत्वपूर्ण नेपाली उखानलाई पनि अनुसरण गर्नै पर्छ ।

कोजाग्रत पूर्णिमाः
दशैं सकिने पूर्णिमाको रातलाई कोजाग्रत पूर्णिमा भनिन्छ । आश्विन शुक्ल प्रतिपदा घटस्थापनाका दिनदेखि सुरु भएको दुर्गा पक्ष अर्थात् दशैं पर्व कोजाग्रत पूर्णिमाका दिन सम्पन्नताकी देवी महालक्ष्मीको पूजा आराधना गरी राति जाग्राम बसेपछि समापन हुन्छ । यो दिनमा सम्पन्नताकी देवी महालक्ष्मीले आजको रात पृथ्वीको भ्रमण गरी को जागेको छ ? भनी हेर्ने र जो जाग्राम बसी महालक्ष्मीको पूजाआराधना गरिरहेको छ, उसैलाई आशीर्वाद दिई धनधान्यले सम्पन्न गरिदिने धार्मिक विश्वास रहिआएको छ । यही विश्वासका कारण यस रात गृहिणीहरू जाग्राम बसी महालक्ष्मीको पूजाआराधना गर्दछन् । यसरी पन्ध्र दिनसम्म मनाइदैं दशैंको समापन गरिन्छ ।

यस शरद् ऋतु, वन–उपवनमा ढकमक्क फूल फुलेका छन् । खेतमा लहलह धानका बालाहरू झुलेका छन् । बारीमा तरकारीहरू, फलफूलहरू लटरम्म फलेका छन् । वर्षा थामिएको छ । न जाडो छ, न गर्मी । कृषिप्रधान देशका नागरिकहरूलाई हलो, कुटो, कोदालो र हिलो माटोबाट फुर्सद मिलेको छ । घरपालुवा पशुपन्छीको वंशबृद्धि भएको छ । यस्तो उमङ्गमय वातावरण टाढाटाढा देश–परदेशमा गएका आफन्तजनहरूसँगको मिलनले कसको मन हर्क बढाइका साथ उल्लासित हुँदैन र ? मीठो खाने, राम्रो लगाउने र मनोरञ्जन गर्ने फुर्सदिलो क्षण मात्र नभएर नातासम्बन्धलाई गाढा बनाउने तथा चिसिएको सम्बन्धलाई न्यानो बनाउने पारिवारिक मिलनको अवसर हो।मानव तनावहरुलाई मुक्त गर्न बल पुग्छ ।
दशैँ राष्ट्रिय एकता सद्भाव धार्मिक सहिष्णुताको कारण बनोस्, कुनै जाति सम्प्रदायमाथि प्रहार नबनोस् , सबैमा सहृदयताको भावसहित देशमा सुख, शान्ति छाओस्, समाजमा सकारात्मक सोचको विकास गर्न दशैं कोशेढुङ्गा बनोस् दशैंको हार्दिक मंगलमय शुभकामना ।
(लेखक ओली राष्ट्रिय हिन्दु एकता मंच नेपालका अध्यक्ष हुन् ।)