हिमाल सरी म अग्लिरहेँछु
समात समात समात मलाई।
बादल सरि म पग्लिरहेँछु
सम्हाल सम्हाल सम्हाल मलाई ।।
“(सन्दर्भ सगरमाथा दिवस मई २९)” नारायण गोपाल र अरुणा लामा ज्यूले गाउनु भएको यो युगल नेपाली गीतले धेरैको ध्यान तान्न सफल भएको छ। हरफहरुको रचना गरेर मिठो सङ्गीत भर्ने गोपाल योञ्जनको सम्मान गर्नै पर्दछ । गीतमा भनेजस्तै सगरमाथामा त्यो सर्वाधिक अग्लो चुचुरो हो जो निरन्तर अग्लिरहेको छ। यसलाई समातेर अग्लिनबाट रोक्ने तागत कसैमा छैन । सो चुचुरोमा तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा र एडमन्ड हिलारी सर्वप्रथम पुग्न सफल भएका थिए। चन्द्र सूर्य अङ्कित झन्डा सगरमाथाको चुचुरोमा गाडिँदा नेपालीहरुको मन ढक्क फुल्न पुगेको थियो। खासगरेर तेञ्जिङ नोर्गे शेर्पाको जन्मभूमि , कर्मभूमि र नागरिकताको बिषयमा धेरै कुराहरु उठ्न पुगे। तर जे भएपनि उनी सगरमाथाको भूगोलका मानिस हुन, उनी हिमालका छोरा हुन् । शेर्पा परिवारका आँटिला मानिस हुन् । नेपालीको नाम चिनाउने ब्यक्ति हुन् । सन १९५३ सालको मई महिनाको २९ तारिखको बिहानको ११.३० बजेको समय मानवको पहिलो पाइला सगरमाथाको चुचुरोमा टेक्न सफल बन्यो । सो घटनाले २८ बर्ष पुरा गर्दैगर्दाको परिप्रेक्ष्यमा सगरमाथा दिवसलाई मध्यनजर गर्दै यो आलेख तयार गरिएको हो।
बि.सं. २०७२ सालमा गोरखाको बारपाक केन्द्रबिन्दु बनाएर ठुलो भूकम्प गयो ।हजारौंको ज्यान लिएर देशलाई नै कुँजो बनाएको उक्त भूकम्पले सगरमाथाको उचाई भने बढाएको कुराहरू सुनिन थाले ।यसले सगरमाथालाई नै वरपर सार्न सक्छ भन्ने दावीहरु बैज्ञानिक जगतमा नसुनिएको होइनन्। क्याम्ब्रिज विश्व विद्यालयका भूगर्भविद् जेम्स ज्याक्सनले सगरमाथाको सतह फेरबदल हुनसक्ने बताएका थिए। उनको दावीलाई नेसनल जियोग्राफिकले उद्धृत गर्दै सगरमाथाको उचाइ १० सेमि बढेको बताएको थियो । बारपाक भूकम्पपश्चात् अमेरिकाको चर्चित वालस्ट्रिट जर्नलमा समेत सिनम्यालेनले कलम चलाए। भूकम्पका कारण हिमालयमा परेका असरहरुको बिश्लेषण हुन थाले । हङकङ विश्व विद्यालयका भौतिकशास्त्री डा. लुङएस चाङका अनुसार भारतीय प्लेट र युरोसियन प्लेटबिचको निरन्तर घर्षणले सगरमाथा लगायतका हिमशृङ्खलाको उचाई हरेक बर्ष १ सेमिको दरले बढिरहेको छ । केहि बर्षअघि नै अमेरिकी बैज्ञानिकहरुले प्लेटहरुको मुभमेन्टको कारण सगरमाथाको नयाँ उचाई ८८५० मिटर भएको बताइसकेका थिए ।
धेरैखाले धारणाहरुको बिचमा बसेर नेपाल र चीनको कार्यदलले सगरमाथाको नयाँ उचाईलाई सार्वजनिक गर्न सफल भए । नेपाली र चिनियाँ दलको संयुक्त तर क्रमशः दक्षिणी तथा उत्तरी मोहोडाबाट गरिएको मापनको एउटै नतिजा प्राप्त भएको बताइयो ।दुबै पक्ष नयाँ उचाई तथा हिउँको बाक्लोपना अर्थात हिमसतहको मोटाइ बारेको तथ्यांकमा सहमत हुँदै निचोड सार्वजनिक गर्न पुगे।नेपालले सन् २०१७ देखि नै उचाईको मापन कार्य गर्न थालेको थियो ।चिनियाँ राष्ट्पति सि चिन फिङ्को नेपाल भ्रमणपश्चात् चीनले समेत सरकारी तवरबाट यस कार्यमा भाग लिन पुगेको थियो ।सन् २००५ मा एकजना चिनियाँ सर्भेयरले सगरमाथाको उचाई ८८४४.४३ मिटर बताएपछि एकखाले विवाद समेत सृजना हुनपुग्यो। तर पछि गएर सो उचाई बिशुद्ध चट्टानको भएको र त्यसमा हिम सतहको मोटाई नपरेको भन्ने कुरा बताइयो ।तर सो समयमा नेपालले विश्वब्यापी बनिसकेको र सबैले स्वीकार गरेको सगरमाथाको उचाई ८८४८ मिटर(२९९२८ फिट) नै रहेको र सो उचाई हिमाली चट्टानसम्मको मात्र रहेको भनी आफ्नो धारणा प्रष्ट पार्यो। यस प्रकार विश्वको शिखर सगरमाथाको उचाई सम्बन्धमा विवादास्पद तथ्याङ्कहरु आउने गरेका पनि छन् । नेपाल चीन सरकारी कार्यदलको आधिकारिक सर्भेपछि यसको नयाँ उचाई अब ८८४८.८६ मिटर हुन पुगेको छ।
“हामीले हिमाल उठायौँ एसियाको माझमा, सभ्यता बास बसेथ्यो आएर यहीँ साँझमा“
माथिका हरफहरु भएको कविता राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेले रचना गर्नुभयो । नभन्दै एसिया महाद्वीपबाहिर ७००० मिटरभन्दा अग्ला शिखरहरु छैनन् । बिडम्बना नै भनौं या के भनौं नेपालमा भने ७००० मिटर भन्दा अग्ला छ दर्जन बढी चुचुराहरुका नामकरण नै नभएको अवस्था छ। ८००० मिटर माथिका संसारका १४ ओटा हिमालमध्ये नेपालमा ८ ओटा पर्दछन् । अनेकौं सेता हिमाल र नीला पहाडहरु छातीमा बोकेर संसारकी सुन्दर नेपाल आमा उभिएकी छिन् । मानव सभ्यताको विकासको केन्द्र यहीँ थियो भन्ने प्रमाण तिनाउ नदीको किनारमा आदि मानव रामापिथेकसको खप्पर भेटिएबाट पनि प्रष्ट हुन्छ।
झोमोलुङ्मा(चोमोलुङ्मा) त्यो शिखरको स्थानीय नाम हो जसलाई इतिहासकार बाबुराम आचार्यले सगरमाथा नामकरण गरेका थिए। राधानाथसिकदार नामका बंगाली बैज्ञानिक जो द ग्रेट ट्रीगोनोमेट्रीकल सर्भे अफ इन्डियामा संलग्न थिए उनैले सन् १८५२ मा यो संसारकै सर्वाधिक चुचुरो हो भनी एकिन गरेका थिए।त्योभन्दा अगाडि यस चुचुरोलाई “गामा XV” र सन १८४७ देखि पछि भने “पिक ह्ख्” भनिन थालियो।इष्ट इन्डिया कम्पनीका सर्भेयरहरुले दार्जिलिङ्बाट हेरेको गामा पिक कन्चनजङ्गाभन्दा होचो मानिन्थ्यो ।त्यसबेला सम्म कन्चनजङ्गालाई नै संसारको सर्वाधिक अग्लो चुचुरो ठानिन्थ्यो ।सन् १८४७ पछि यसको उचाई ८८३९.८ मिटर(२९००२फिट) मानिएको थियो।एन्ड्रयु वाग रिपोर्ट नम्बर “२९ बी” मा यसलाई मन्ट एभरेष्ट भनिएकोमा पछिल्लो नामकरणमा त्यसैलाई आधार मानिएको कुरा धेरैतिर उल्लेख छ ।सन् १८५६ मा चुचुरोको नामकरण गर्दा इष्ट ईन्डिया कम्पनीका सर्भेयर जनरल जर्ज एभरेष्टको नामबाट नामकरण गरियो । तर एभरेष्ट स्वयम् भने स्थानीय नामको पक्षमा थिए भनिन्छ । नामकरणमा स्थानीयता खोजिएन।बंगालीमुलका भारतीय बैज्ञानिककै संझनासमेत गरिएन। गरियो त केवल एभरेष्टको।स्विडिस एक्स्प्लोरर भेन हेडिन भन्दा पहिले नै सन् १७३३ मा भूगोलबिद डि एनभिल्लेले यसलाई चोमोलुन्ङमा भनेर उल्लेख गरिसकेका थिए। त्यसको अर्थ स्थानीय तिब्बती भाषामा विश्वकी देवी भन्ने हुन्छ । त्यही दिन यसको मौलिकता खोसियो जुन दिन सर्भेयर जर्ज एभरेष्टको नामबाट रोयल जेओग्राफिक सोसाइटीमार्फत नामकरण गरेर पश्चिमाहरुले प्रचार गरे। यो चुचुरोको नामको सम्बन्धमा बेलाबेला बहसको बिषय समेत बनाइन्छ। यसलाई सगरमाथा या झोमोलुङ्मा नै भन्ने र खोसिएको मौलिक नाम स्थापित गर्ने अभियान चलाउन ढिलो भएन र ?
नेपाललाई दक्षिण एसियाको एक हिमाली मुलुकको रुपमा बुझिन्छ । यस धर्तीले अनेकौं चुचुराहरु आफ्नो काखमा बोकेर उभिएको छ ।“हिमालको काखमा नेपाल कि नेपालको काखमा हिमाल” भन्ने सन्दर्भलाई डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठले बहसको बिषय बनाए । हिमाल पारीको ठूलो भूमि( तिब्बतियन प्लेटो) समेत नेपालमा रहेको कारण नेपालको काखमा हिमाल भन्नु पर्छ भन्ने कुरालाई मान्नु पर्दा “हिमालको काखमा नेपाल” भनेर लेखिएका धेरै गीत तथा कविताहरुलाई बदल्नु पर्ने देखिन्छ । हिमालको महिमा अपरम्पार छ । आजसम्म यसको ठ्याक्कै मिल्ने परिभाषासमेत फेला पार्न सकिएको छैन। यसलाई कसरी बुझ्ने र कस्तो भूभागलाई हिमाल मान्ने भन्ने कुरा बहसकै बिषय बनेको छ । सन् २००० मा फ्रान्सको अल्पस पर्वतको अट्रा र ग्रिनोवल सहरमा संसारभरिका बैज्ञानिक एबम् सम्बन्धित क्षेत्रका बिज्ञहरुको भेलाले समेत हिमालको परिभाषा पाउन सकेन । डा. हर्क गुरुङले एसियाका पर्वतहरु सम्बन्धमा इसिमोडको लागि लेखेको पुस्तकमा “विश्वभरले मान्यता प्रदान गर्ने परिभाषा पहाडलाई छैन” भनेर उल्लेख गरेका छन् । फ्रान्सको एउटा गोष्ठीमा “पहाडलाई नचढी पहाड चिनिदैन” भन्ने तर्क डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठको रहेको थियो । पहाड र हिमाल यो धर्तीका चुनौति हुन् । सगरमाथा चढ्ने बारम्बार प्रयास गरेका पर्वतारोही जर्ज ली मेलोरीलाई किन पटक पटक एभरेष्ट नै चढ्नु परेको भन्ने प्रश्नमा उनले उत्तर दिएका थिए “ किनकि त्यो त्यहाँ छ ।” जीवनभरि नै एभरेष्टको प्यास बोकेका मेलोरीको भौतिक शरीर एभरेष्टकै काखमा सन् १९२४ अर्थात आजभन्दा १०० बर्ष अघिदेखि हराएको हरायै छ ।
वास्तवमै हिमाल रहस्य हो, हिमाल साहित्य हो, हिमाल अध्यात्मसमेत हो। अनेकौं प्राचीन ग्रन्थमा चर्चामा रहेको हिमालय पर्वत शिव पार्वतीको बासस्थान हो। शान्ति र पवित्रताको धोतक समेत हो। सन्तहरुको आत्मा साक्षात्कार गर्ने क्षेत्र हो। कविहरुको हृदय निचोरेर कविता प्रस्फुटन गराउने कालजयी पर्वतहरु विभिन्न लवणका खानी हुन् । हिउँको रुपमा पानी संग्रह भएको पृथ्वीको तेस्रो ध्रुव हिमालय पर्वत नै हो। उच्च भागमा रहन सक्ने क्षमता बोकेका कैयौं जनावर र बनस्पतिका वासस्थान हुन् पहाड, पर्वत र हिमालहरु । एसिया महाद्वीपको भूमिमा उभिएको हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्र संसारकै पर्वतीय क्षेत्रको प्रधान हो। यो पानी, खनिज, जैविक विविधता, पर्यावरण , कला संस्कृति , मानव जात जाति , धर्म आदिको खानी पनि हो। यो क्षेत्रको झण्डै मध्यभागमा अवस्थित नेपाल त झनै पूर्वी र पश्चिमी हिमालयको सङ्गमसमेत हो। हिमालय जैविकता, मानव समाज या पर्यावरण जेसुकैको अध्ययन गर्न चाहनेले नेपाललाई बुझ्नै पर्दछ ।अनेकौं अनाम अस्तित्व बोकेका पर्वतहरुका चेपबाट बगेका अनेकौं नदीको सिँचित जमिनको अनाजबाट अरबौ मानिस बाँचेका छन् ।
हिमालयले हिउँदमा साइबेरियाबाट आउने चिसो बतासलाई रोकेर दक्षिणी भागलाई न्यानो बनाउँछ।सूर्य कर्कट रेखाको लम्बमा पर्दा एसियाको जमिन मज्जाले तातिन्छ र बङ्गालको खाडी र हिन्द महासागरको आर्द्र हावालाई रोकेर हिमालय पर्वतले आफू दक्षिणी भागमा व्यापक बर्षा गराइदिन्छ। खोचदेखि उच्च टाकुरासम्म अनेकौं हावापानी र जैविक विविधता बोकेका पहाड हिमालका छातीमा खेतीपाती गरेर जिविकोपार्जन गर्नु धेरै नेपालीहरुको कथा र ब्यथा पनि हो। अहिले पनि हिमाल आरोहणबाट प्राप्त हुने राजश्वको ८० प्रतिशतभन्दा बढी दायित्व माउन्ट एभरेष्ट अर्थात सगरमाथाले धानिरहेको अवस्था रहेको छ। आजसम्म सर्वसम्मत परिभाषा नपाएको हिमालको रहस्य, देश विकासमा यसको महत्व बुझी जलवायु परिवर्तनले पारेको असर न्यूनीकरण गर्दै पर्यापर्यटनको प्रबद्र्धन गरेर सानो हिमाली मुलुक नेपालले काँचुली फेर्न लामो समय लाग्दैन। एकातिर अनेकौं हिमालहरुका मौलिक नामकरण नेपालका लागि सधै चुनौतिकै रुपमा रहनु हुन्न। अर्कोतर्फ एभरेष्ट भन्दा आफ्नै मौलिक नाम सगरमाथा या चोमोलुङ्मा स्थापित गर्नेतर्फ सोच्न ढिलो गर्नु हुन्न ।
