झापा, मंसिर १ । आफूहरुको जीवनशैलीका बारेमा चलचित्र बनेको सुनेर झापा कचनकवल– २ का ४९ घरधुरीमध्ये प्रायः सबै गन्धर्वहरुले भद्रपुरको कृष्ण कम्प्लेक्समा गएर ‘पूर्णबहादुरको सारंगी’ सामूहिक रुपमा हेरे । पूर्णबहादुरको सारंगी चलचित्रले धेरै दर्शकहरुलाई धुरुधुरु रुवाएपनि उनीहरुकै जिन्दगानीका बारेमा बनेको सो चलचित्रले गन्धर्वहरुको मन खासै छोएन ।
दलित समुदायका विपन्न गन्धर्वहरुको मन मरिसकेकाले आफ्नै समुदायको कथा र गाथाले भरिएको चलचित्रले उनीहरुको मन नछोएको हो । सांस्कृतिक सम्पदा भएका गन्धर्व समुदायलाई राज्यले बेवास्ता गरेकै कारण आज त्यो समुदाय र उनीहरुको ज्ञान लोप हुने अबस्थामा छ । राज्यले इतिहासदेखि अंगीकार गरेको जातव्यवस्थाका कारण आज पनि गन्धर्वहरू तिरस्कार र बहिष्करणको शिकार छन् ।
‘बाबुबाजेदेखिको दुःख अझै पनि छ तर, सिनेमाको जस्तो त्यति साह्रो दुःख चाहिँ अहिले छैन’ कचनकवल २ की दलित महिला सदस्य अमृता बोगटीले भनिन् ,‘सिनेमामा देखाएर के हुन्छ ? हाम्रो दुःख हामीसंगै छ । ’ उनले गन्धर्वहरुको दुःख भजाएर तमासा गर्नुभन्दा पनि आफूहरुलाई सहयोग गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको बताइन् ।
भोजपुरबाट बसाइँ सरेर आएका गन्धर्वहरुको जनसंख्या कचनकवलमा २१२ रहेको छ । उनीहरु कृषि , मजदुरी, वैदेशिक रोजगारीलगायतका पेशा गर्ने गरेपनि प्रत्येक घरबाट एक–एकजना अझै गाएर हिड्ने गर्छन् र गुजारा गर्छन् ।अमृता गन्धर्व समुदायकी एक्ली जनप्रतिनिधि हुन् । राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक , शैक्षिकलगायत हरेक क्षेत्रमा पछि रहेका गन्धर्वहरुको जीवनस्तरमा खासै परिवर्तन हुन सकेको छैन । चलचित्रमा पूर्णबहादुर गन्धर्वले आफ्ना छोरा कमललाई दुःख गरेर डाक्टर बनाएको जस्तो संघर्ष गर्न गाह्रो भएको अमृताले बताइन् । ‘हाम्रा छोराछोरी डाक्टर बन्ने कुरा सपनाजस्तै लाग्छ ’ उनले भनिन्,‘डाक्टर बनाउन सरकारले सहयोग गर्नुपर्छ ।’ सोही झापा क्षेत्र नं ३ का संघीय सांसद तथा पूर्व उपप्रधानमन्त्री राजेन्द्र लिङ्देनले प्रत्येक पालिकाबाट एकजना विपन्न दलित आदिवासीका सन्तानलाई एमबीबीएस पढाउने चुनावी एजेन्डा बनाएका थिए । लिङ्देनको त्यो एजेन्डा नारामै सीमित बनेको अमृताले सुनाइन् । पूर्णबहादुरको सारंगी हेरेर दर्शकहरुले आँशुले रुमाल भिजाउँदै गर्दा अमृता भन्छिन् ‘आँशु समाधान होइन, सहानुभूति मात्रै हो ।’
पूर्णबहादुरको सारंगी हेरेर अमृता नरोएपनि पूर्वाञ्चल गन्धर्व सांस्कृतिक उत्थान समाजका अध्यक्ष रविन गन्धर्व भने धुरुधुरु रोएका थिए । आफ्नै परिवार र समुदायको कथा भएकाले मन दुखेको उनले सुनाए । गन्धर्वहरुको जीवनस्तर र उनीहरुलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा खासै परिवर्तन नआएको उनको पनि गुनासो छ । यद्यपि गन्धर्वहरुका लागि नेपालको एकमात्र प्रशासनिक भवन निर्माणमा सरकारले सहयोग गरेको उनले बताए । एउटा सभाहल र तीनवटा कार्यालय कोठा भएको गन्धर्वहरुको प्रशासनिक भवन प्रदेश सरकार र कचनकवल गाउँपालिकाको सहयोगमा साढे ३२ लाखमा निर्माण भएको हो ।
छठ पूजाको दिन कचनकवल २ को आदर्श टोल र सुकुनाडिगीमा बसोबासरत करिव डेढ सय गन्धर्वहरुलाई भद्रपुरको कृष्ण कम्प्लेक्समा ल्याएर पूर्णबहादुरको सारंगी हेर्ने व्यवस्था मिलाइएको थियो । उनीहरुका लागि कचनकवल विद्या मन्दिरले दुईवटा बस गरिदिएको थियो भने त्यस विद्यालयका प्रिन्सिपल खगेन्द्र पाण्डेले सिनेमाको टिकटको खर्च व्यक्तिगत रुपमा बेहोरिदिएका थिए । प्रतिव्यक्ति २ सय रुपैयाँको टिकट गन्धर्वहरुका लागि हल संचालकले डेढ सयको दरले सहुलियत गरेको थियो ।
जसको बारेमा चलचित्र बनेको छ , तिनै गन्धर्वहरु हेर्न आउने भएपछि चलचित्रका गायक प्रशान्त शिवाकोटी काठमाडौबाट आएका थिए । ‘इस्टकोट आफ्नै काटी छोरालाई भोटो, गरिबैको घरमा जन्म लिनु कर्मै खोटो÷पढाइलेखाइ ठूलो मान्छे बनाउने रहर, गाउँमै बित्यो आफ्नो जीवन ’बोलको गीत प्रशान्तले गन्धर्वहरुसंग हलभित्र गाएका थिए । चलचित्रका नायक बिजय बरालले पनि शुक्रवार बिर्तामोडको क्युएफएक्स सिनेमा हलमा आएर दर्शकहरुमाझ गन्धर्वहरुसंग सोही गीत गाएका थिए ।
गन्धर्वहरुसंग पूर्णबहादुरको सारंगी हेर्न गएका कचनकवल गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष नवराज भट्टराईको बुझाईमा सो चलचित्रले गन्धर्वहरुको वास्तविक कथा र वर्गीय व्यवस्थालाई उजागर गरेको छ । उनी सांस्कृतिक सम्पदाका धनी गन्धर्वहरुको बारेमा अब राज्य गंभीर बन्नैपर्नेमा जोड दिन्छन्। दुई दशकअघि प्रकाशित एक तथ्यांकअनुसार देशभर एसएलसी उत्तीर्ण गर्ने गन्धर्वहरू जम्मा ६ दर्जन मात्रै थिए । कचनकवलमा पनि एसईई उतीर्ण गर्ने एक–दुई जना मात्र रहेको गन्धर्वका सहयोगी कचनकवल विद्या मन्दिरका प्रिन्सिपल पाण्डेले बताए ।
देशको ६९ जिल्लामा गन्धर्वको बसोबास छ । झापा,कास्की, चितवन, तनहुँ, गोरखा, भोजपुर, सुर्खेत, दाङलगायत जिल्लामा गन्धर्वको संख्या धेरै छ । २०७८ को जनगणनाअनुसार, यो समुदायको जनसंख्या ६ हजार ९ सय ७१ छ, जुन कुल जनसंख्याको ०.०२ प्रतिशत हो । राज्यको सहयोगसंगै गन्धर्वहरुमा अठोट र संकल्प आवश्यक देखिएको प्रिन्सिपल पाण्डे बताउँछन् ।‘ गन्धर्वहरुमा केही गर्छु भनेर उत्साह, जाँगर र मेहनत चाहियो ’उनी भन्छन् ,‘ दश वर्षपछि गन्धर्वहरुको एकजना मात्र होइन, दर्जनौ डाक्टर, इन्जिनियर तयार हुन्छन् । ’
