
मानव सभ्यताको सुरुवात नदी किनारबाट भएको हो। जीवन जिउने र जीविकोपार्जन गर्ने दुवै सन्दर्भमा प्राचीनकालका मानिसहरू मुख्यतया पानीसँगै निर्भर थिए। त्यसो त पानी हिजो आज र भोलि पनि अपरिहार्य छ । मानव जीवनसँग जोडिएको नदी सभ्यता मानिसको आयु रहेसम्म सँगसँगै रहिरहनेछ । नदी किनारबाट विकासको गोरेटोमा पाइला चालेका मानवले आजका दिनसम्म पनि पानी प्रत्यक्ष रुपमा जोडिएको छ ।
पूर्वी होस् या पाश्चात्य समाज, प्राचीनकाल होस् या आधुनिक जीवन, शिखरमा होस् या त समुद्र किनार यी सबै स्थानमा पानीको अनिवार्यता सधैं सधैं महत्वपूर्ण रहिआएको छ ।
हाम्रा प्राचीन र वैदिक ग्रन्थहरूले पानीलाई जीवनको अमृतका रूपमा वर्णन गरेका छन्।
ऋग्वेदमा “जीवन र अमृतको स्रोतको रूपमा रहेको पानीले हामीलाई शक्ति र जीवन प्रदान गर्दछ” उल्लेख छ।
नदीहरूलाई गंगा सरस्वती र सिन्धुका रूपमा आराधना गरिँदै आएको छ। अथर्ववेदले शारीरिक र आध्यात्मिक शुद्धता पानीले मात्रै दिन सक्दछ भनेको छ यजुर्वेदले जललाई हवन, यज्ञ र पूजाका लागि अत्यावश्यक मान्दै पृथ्वीको सन्तुलन र जीवनको आधार स्रोत दर्शाउँदै पर्यावरणीय सन्देश प्रवाह गरेको छ । यसैगरी सामवेदले नदी ताल र वर्षालाई समृद्धिको स्रोतका रूपमा प्रशंसा गरी यसको संरक्षण र उपयोगका लागि अनुशासित बन्न सिकाएको छ।
स्कन्द पुराण पद्मपुराण र विष्णु पुराण जस्ता ग्रन्थहरूमा गंगालाई पवित्र नदीको रुपमा वर्णन गरिएको छ। नेपालको भूगोललाई सिंचित गर्दै बग्ने प्रायः सबै साना ठूला नदी तिनै पवित्र गंगामा गएर मिसिएका छन् । गंगाको पवित्रताको उत्पत्ति नेपालकै शिरमा रहेको हिमालय पर्वतमाला हो।
गंगाको स्नानले पाप नाश भएर मोक्ष प्राप्ति हुने विश्वास छ। सरस्वती नदीलाई ज्ञान र पवित्रताको प्रतीक अनि यमुना नदीलाई प्रेम र भक्तिसँग जोडेर नदी किनारको महात्म्यलाई वर्णन गरेका प्राचीन पूर्वीय ग्रन्थहरुले समुद्र मन्थनको प्रसङ्गमार्फत पानीको सकारात्मक र नकारात्मक शक्तिहरुलाई अमृत (जीवन ) अनि विष ( विनाश ) प्राप्तिको अर्थपूर्ण चित्रण गरेका छन् ।
सिङ्गो सृष्टिलाई जीवन्त राख्ने अमृतरूपी जल अर्थात् पानीको पूजा, अर्चना र आराधना हाम्रो हजारौं वर्ष पुरानो संस्कृति हो। पछिल्ला दिनहरुमा नेपालका धार्मिक स्थल र अनुष्ठानहरूमा सञ्चालन हुँदै आएको गंगा आरती दिन प्रतिदिन लोकप्रिय बन्दै गएको छ ।
काठमाडौँ पशुपति परिसरभित्र बागमती नदी किनारमा नियमित गंगा आरती हुँदै आएको छ। अन्यत्र अनुष्ठानहरूमा पनि यो दिव्य आरती सबैका लागि आकर्षणको केन्द्रबिन्दु बन्दै गएको देखिन्छ।
पूर्वीय संस्कृतिमा पवित्र गंगा नदीलाई विशेष श्रद्धा व्यक्त गर्न यो परम्पराको सुरुवातको मिति र स्थान यकिन नभए पनि भारतका वाराणसी, हरिद्वार र ऋषिकेशमा गंगा आरती विशेष रुपमा प्रसिद्ध रहेको छ ।
गंगा आरतीको मुख्य उद्देश्य गंगा नदीको महत्वलाई सम्मान गर्दै आध्यात्मिक ऊर्जा प्राप्त गर्नु हो। जसले नदी सभ्यता र प्रकृतिको पूजासँग गहिरो सम्बन्ध राख्दछ।
गंगा नदी धार्मिक दृष्टिकोणले मात्र नभई सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र पर्यावरणीय दृष्टिकोणले पनि महत्त्वपूर्ण छ।
यिनै नदी किनारहरूमा मानव सभ्यताहरू फस्टाए , कृषि प्रणालीको विकास भयो र व्यावसायिक एवं सांस्कृतिक क्रियाकलापहरू सञ्चालन हुँदै गए। त्यसकारण “गंगा आरती” नदीको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्वको सम्मानको प्रतीक पनि हो। हाम्रो सभ्यता र प्रकृतिलाई जोगाउँदै नदी संरक्षणको सचेतना जगाउन गंगा आरती उपयोगी माध्यम पनि हो। भारतको गंगा नदी तटका प्रसिद्ध तीर्थस्थलबाट सञ्चार हुँदै व्यवहारिक रुपमै हाम्रा धार्मिक स्थल र अनुष्ठानसम्म आइपुगेको गंगा आरती – केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र नभएर पानी, नदी र जीवनचक्रप्रतिको उच्चतम सम्बोधन पनि हो। जसले मानवीय चेतनालाई प्रकृतिप्रति जिम्मेवार बनाउन मद्दत गर्दछ।
आस्था र आराधनाको यो आरतीमार्फत हामी नदी सरसफाई र संरक्षण अभियानहरुसँग जोडिन सक्दछौँ। आरतीको प्रस्तुतिसँगै गुरुजन र कलाकारहरुले “नदीको बचाउ” “प्रकृतिको रक्षा” जस्ता सन्देश पनि प्रवाह गर्दै नदी प्रदूषण र अतिक्रमण रोक्न संचालित अभियानहरुमा थप बल प्रदान गर्न सक्दछन् । जलस्रोत मात्र होइन, सबै प्राकृतिक सम्पदा र सम्पत्तिहरूको सम्बर्धन र सम्मानलाई प्रतिनिधित्व गराउँदै गंगा आरतीले मानव सभ्यता र प्रकृतिबीचको सह अस्तित्वका लागि दिशानिर्देश पनि गरिरहेको छ ।
सयौँ– हजारौँ मानिसहरूलाई एकै समयमा, एकै स्थानमा उभ्याएर सामूहिक चेतना फैलाउँदै नदी सभ्यताको आध्यात्मिक, सांस्कृतिक र पर्यावरणीय महत्वलाई नविन पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने उत्कृष्ट माध्यम पनि बनिरहेको छ –दिव्य गंगा आरती।
तसर्थ गंगा आरतीलाई नदी सभ्यता र प्रकृति पूजासँग जोडिरहँदा केवल धार्मिक विश्वासलाई मात्र बल पुग्ने होइन, यसले त मानिसहरुलाई माटो, पानी र पर्यावरणप्रति उत्तरदायी बनाउने गहकिलो साधन पनि बन्न सक्छ । सिंगो प्राकृतिक परम्पराको सम्मान र संरक्षणका लागि उत्प्रेरित पनि गर्दछ । पानीलाई भौतिक आवश्यकताका लागि मात्रै नभएर आध्यात्मिक शुद्धताको साधनका रूपमा पनि व्याख्या गरिएको छ। वेद पुराणहरूमा आजको वातावरणीय संकट समाधान गर्न जलस्रोत नै मुख्य आधार बन्न सक्दछ भनी उल्लेख छ। जलको संरक्षण यसको उपयोग र आध्यात्मिक महत्वबारे ग्रन्थ संस्कृति परम्पराहरूले आधुनिक जीवनशैलीलाई सन्तुलित बनाउन पक्कै पनि मद्दत पुर्याउँदछ। जीवन जिउनकै लागि अत्यावश्यक यी सन्देशहरु नदी सभ्यताको आराधनाको दिव्य प्रस्तुति गंगा आरतीमार्फत सम्प्रेषित हुनु अत्यावश्यक छ ।
मानिसहरुलाई माटो, पानी र पर्यावरणप्रति उत्तरदायी बनाउने गहकिलो साधन पनि बन्न सक्छ । सिंगो प्राकृतिक परम्पराको सम्मान र संरक्षणका लागि उत्प्रेरित पनि गर्दछ ।
पानीको महत्त्व सँग जोडिएको आध्यात्मिक पक्ष र पानीको भौतिक उपयोगीतालाई मुख्य आधार खुलाउदै आजको समयमा विभिन्न ठाउँका जलाधार क्षेत्रमा गरिने गरेका गंगा आरतिको विषयमा लेखिएको यो लेख धेरै नै राम्रो लाग्यो खोज मुलुक लेख प्रति लेखकलाई सलाम ।
Thanks 🙏