महाशिवरात्री हाम्रो प्राचीन सनातनी ओमकार परिवारभित्रको एक विशिष्ट पर्व हो। जहाँ आराध्यदेव भगवान शिवप्रति श्रद्धा, भक्तिभाव र गहिरो आस्था प्रकट गरिन्छ। प्राचीन वेद र पूर्वीय ग्रन्थहरूले शिवलाई यो सृष्टिको पालनकर्ता, संहारकर्ता र पुनर्सर्जक पनि मानेको छ। शिवमहिमाको अन्तर्य र महत्वभित्र केवल आध्यात्मिक मार्गदर्शन मात्रै सीमित छैन। शिव संस्कृति र सभ्यताभित्रका शिक्षाले मानव जीवनका हरेक पक्षलाई प्रेरित र सन्तुलित बनाउन शक्ति प्रदान गरिरहेका छन्।
शिव महिमाभित्रको सौर्यलाई आधुनिक समाजका लागि अझ जीवन्त र सन्देशमूलक बनाउन आवश्यक देखिन्छ।
शिव संस्कृति भनेको सादगी, धैर्य, करुणा र सहिष्णुताको अनुपम प्रतीक पनि हो। यो प्रतिबिम्बभित्र व्याख्या गरिएका शिवस्वरूप, शैली र गुणहरू नै पूर्वीय सभ्यता र संस्कृतिको मूल आधार स्तम्भ पनि हो।
भष्मले सिंगारिएको शरीर, सम्पूर्ण दृष्टिकोणलाई हेर्ने क्षमताको सार त्रिनेत्र र जटामा बसेको गङ्गा स्वरूपले प्रकृतिप्रतिको अगाध सम्मानलाई प्रस्फुटित गर्दछ।
यिनै विशेषताहरूले आधुनिक जीवनका मानिसलाई सादगी र सद्विचारको मार्गमा डोर्याउन पक्कै पनि मद्दत पुर्याउँदछ।
शिव सभ्यताले सामन्जस्य, त्याग र साधनाको महत्वलाई उजागर गरिरहेको हुन्छ। हामीले वर्षौंदेखि शिवजीको आराधना गर्दै उच्चारण गरी आएका श्लोकहरुले मानव जीवनका अनेकौं आयामहरुलाई सम्बोधन गरी सकारात्मक दृष्टिकोण प्रदान गर्न उत्प्रेरित गरिरहेका छन् ।
महाशिवरात्री केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र नभई ध्यान, आत्मशुद्धि र सामूहिक चेतनाको उत्सव पनि हो। यो पावन र विशिष्ट दिनमा ध्यान शिविर, शैक्षिक जागरण र प्रकृति पर्यावरणसँग जोडिने गतिविधि संयोजन गरेर तन्नेरी पुस्तालाई आकर्षित गर्न सकिन्छ । जीवनशैली व्यवस्थापन, तनाव नियन्त्रण र आत्मनिर्भरता जस्ता विषयलाई यो महान पर्वको माध्यमद्वारा सञ्चार गर्न सकिन्छ।
भगवान शिव जो “सर्वभूतान्तरात्मा” हुन्, सबै प्राणीलाई समान दृष्टिले हेर्न प्रेरित गर्दछन्। शिवजीको यो विशेषतालाई महाशिवरात्रीको सन्देशका रुपमा ग्रहण गरी सबै जाति, वर्ण, वर्ग र सम्प्रदायको सीमालाई तोडेर सबैलाई समाहित गर्ने पर्वका रुपमा सहज व्याख्या गर्न सकिन्छ । जसले सामाजिक समावेशिता र समतामूलक समाज निर्माणको दर्बिलो जग खडा गर्दछ।
शिवजटाको गङ्गा, नीलकण्ठ स्वरूप र हिमालय पर्वतसँगको अन्तरसम्बन्धले प्रकृतिसँगको प्रेमलाई उजागर गरिरहेको छ । महाशिवरात्रीको पावन र पवित्र दिनमा देवाधिदेवको आराधनासँगै वृक्षरोपण, जलस्रोतको संरक्षण र स्वच्छ वातावरणप्रतिको संवेदनशीलता बढाउने कर्महरुलाई जोडेर पर्यावरणीय संरक्षणमा पाइला अघि बढाउन पनि सकिन्छ ।
शिव स्तुति र शिव अर्चनाले मानव जीवनका हरेक कालखण्डलाई उत्प्रेरणा प्रदान गरिरहेको हामी पाउँदछौँ। बालकदेखि वृद्धावस्थासम्म शिवदर्शनको शिक्षालाई व्यवहारिक रुपमा जीवन्त उतार्न सकिन्छ ।
“विद्यां बुद्धिं बलं तेजो देहि मे त्रिपुरान्तक।
पापं शोकं भयं दुःखं हर मे वृषभध्वज।।“
ज्ञान र उत्सुकताको विकास गर्नका निमित्त विद्यार्थी भएमा शिवको यो श्लोकले जिज्ञासा शिक्षा र आत्मविश्वासलाई प्रवर्धन गर्दछ।
किशोर अवस्थाका तन्नेरीहरूलाई आत्मविश्वास र अनुशासनको महत्व बुझाउन यो श्लोक सार्थक बनेको छ –
“ध्यानमूलं गुरोर्मूर्तिः पूजामूलं गुरोः पदम्।
मन्त्रमूलं गुरोर्वाक्यं मोक्षमूलं गुरोः कृपा।।” धैर्य र सन्तुलनको महत्वलाई ग्रहण गर्दै जीवनका चुनौतीलाई धैर्यपूर्वक सामना गर्ने प्रौढ अवस्थाका लागि शिवशक्तिको यो श्लोकले साथ दिएको पाइन्छ –
“शान्तं पद्मासनस्थं शशधरमकुतं पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रम्।
शूलं वज्रं च खड्गं परशुमभयदं दक्षिणाङ्गे वहन्तम्।।“
जीवनको उत्तराखण्डमा जब मानिस आत्मज्ञान र मोक्ष प्राप्तिको मार्गतर्फ उन्मुख हुन्छ त्यसबेला – “मृत्युंजयाय रुद्राय नीलकण्ठाय शम्भवे।
अमृताय च शर्वाय महादेवाय ते नमः।।“
यस श्लोकले वृद्धावस्थामा आत्मज्ञान र जीवनको गहिरो अर्थ बुझ्न प्रेरित गर्दछ।
महाशिवरात्रीको पौराणिक पृष्ठभूमि हाम्रा धार्मिक ग्रन्थ र किम्बदन्तीहरूसँग गहिरो रुपमा सम्बन्धित छन्। यसको आरम्भ र महत्वलाई प्राचीनकालदेखि नै विविध दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरिँदै आएको छ । महाशिवरात्री पर्व शिवलिङ्गको प्रादुर्भावसँग सबैभन्दा बढी प्रख्यात छ। ब्रह्मा र विष्णुबीच सृष्टिका विषयमा कसको उच्च स्थान छ भन्ने विवाद उत्पन्न हुँदा आकाशबाट अनन्त ज्योति प्रकट भएको र त्यही ज्योतिर्लिङ्गलाई भगवान शिवको अनन्त स्वरूपको प्रतीक मानिदै आएको शिव पुराणमा उल्लेख छ ।
पार्वतीको कठोर तपस्यापछि भएको विवाह प्रसङ्ग शिव पार्वती बीचको मिलन मात्र नभई प्रकृति र चेतनाको एकता प्रतीकका रुपमा दर्शनशास्त्रीहरुले उल्लेख गर्दै आएका छन्।
पौराणिक कथाहरूमा शिव भगवानले महाशिवरात्रीकै तिथिमा ताण्डव नृत्य प्रस्तुत गर्नुभएको उल्लेख छ। यो नृत्यलाई सृष्टिको उत्पत्ति, संरक्षण र विनाशको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ। यसले सृष्टिको नियमित चक्रलाई पनि दर्शाएको छ ।
तसर्थ महाशिवरात्री भगवान शिवप्रति भक्तिभाव प्रदर्शन गर्न मात्र नभई आत्मज्ञान, सामाजिक समावेशिता र प्राकृतिक सन्तुलनलाई प्रवर्धन गर्ने पर्व पनि हो। शिव स्तुति र श्लोकहरू जीवनका हरेक पक्षसँग सम्बद्ध छन् र तिनले मानिसलाई आत्मविश्वास, धैर्य र सकारात्मक सोचको बाटोमा अघि बढ्न प्रेरित गर्दछ । यस दिनले भगवान शिवको अनन्तस्वरूप, त्याग र करुणालाई सम्झिँदै प्रकृति र चेतनाबीचको सामन्जस्यलाई उजागर गरिदिन्छ ।
शिवदर्शनलाई वर्तमान समाजसँग जोडेर यो पर्वलाई केवल धार्मिक मात्र नभई समाजसुधार, वातावरण संरक्षण र व्यक्तिगत विकासको प्रेरणाको रुपमा स्थापित गर्न सकिन्छ। यसै सन्देशसँगै पावन र पवित्र पर्व महाशिवरात्रीमा आराध्यदेव भगवान शिवको आराधना गरौँ, शिव संस्कृति र सभ्यतालाई हाम्रो जीवनमा आत्मसात् गरौं। जय शम्भो ।।
शिव तत्वको महतालाई सुरिलो भाकामा साङ्गोपाङ्गो उतार्न यो लेखको लागि बन्धु केशव भट्टराईलाई हार्दिक बधाई !
शिव तत्वको महतालाई सुरिलो भाकामा साङ्गोपाङ्गो उतार्ने यो लेखको लागि बन्धु केशव भट्टराईलाई हार्दिक बधाई !