छन्दः पूर्वीय चेतनाको लय, साहित्यिक आत्माको स्वर

छन्द—यो केवल काव्यको बाह्य संरचना होइन, पूर्वीय सभ्यताको जीवन्त आत्मा पनि हो। यो हाम्रो संस्कार हो, चिनारी हो, गौरव हो। वेद, उपनिषद्, पुराण, स्मृति—जुनसुकै प्राचीन शास्त्र र साहित्य हेरे पनि, छन्द त्यसको मेरुदण्डजस्तै मजबुत भएर बसेको छ। हामी वेदलाई ‘श्रुति’ भन्दछौं। त्यस श्रुतिमा मधुरता ल्याउने तत्व नै छन्द विधान हो, सूत्र हो। जब महाभारत र रामायणका श्लोकहरू शताब्दीयौँदेखि जनजनको कण्ठमा रहेका छन्, त्यसको मूल रहस्य पनि छन्दको लयात्मकता र स्मरणीयताको चमत्कार हो।

छन्द केवल काव्यशास्त्रको एक अंग होइन, यो अनुशासन हो, एक साधना हो। छन्दले विचारलाई सन्तुलित बनाउँछ, भावलाई निर्धारित सीमाभित्र राखेर अनन्त गहिराइ दिन्छ। यसले कविता मात्र होइन, जीवन पद्धतिको लय, गतिशीलता, सौन्दर्य र समरसता प्रदान गर्दछ।

पूर्वीय दर्शनले छन्दलाई केवल शास्त्रीय विधि मात्र होइन, आत्मा र ब्रह्मसँग जोडिएको चेतनाको माध्यम मानेको छ। वेदका ऋचाहरूमा लय मात्र छैन, तिनमा ब्रह्मको स्वर गुन्जिएको छ। त्यो स्वर जब सृष्टिको आरम्भमा गुन्जिएको थियो, त्यही लयले ब्रह्माण्ड सृजना भयो। आज पनि त्यो लय, त्यो स्वर, त्यो छन्द सृष्टिमा निरन्तर गुन्जिरहेकै छ—कविताका रूपमा, संगीतका रूपमा, जीवनशैलीका रूपमा।

छन्दमा यति–गति हुन्छ। शब्दहरूको यति (अक्षर संख्या), गति (मात्रा) र तिनको क्रम संयोजन—यी सबैमा एउटा गहिरो वैज्ञानिक र सौन्दर्यशास्त्रीय तत्व लुकेको हुन्छ। यो केवल काव्यका लागि नभई जीवनका लयहरूसँग सीधा सम्वाद गर्ने माध्यम हो। बच्चाको लोरी कविता होस् वा प्रौढहरूको गीति स्मृति—छन्दले नै तिनमा लय दिन्छ, भाव दिन्छ, गहिराइ दिन्छ अनि मिठास पनि।

विवेकको अनन्तता मनुष्य भित्र भेटियोस्
मनुष्य भेटियो भने सबै थकान मेटियोस्
मनुष्य जाति निम्ति जो सधैं छ मर्न उद्यत
दिएर रितिदैन जो उही मनुष्य शाश्वत ।।

यही छ स्वर्ग गाउँमा मनुष्य सङ्लिदा सबै
छ धर्मराजको सभा वरत्रमै जताततै
शिवत्वको बुटी भए मनुष्य जाति जातमा
धरा अवश्य स्वर्ग यो हुने थियो प्रभातमा ।।
(रोहिणी विलास लुइटेल)

नेपाली साहित्यको आरम्भकालदेखि वर्तमानसम्म आइपुग्दा सर्जकहरूले छन्दलाई आत्मसात् मात्र गरेनन्, छन्दमै जीवनको लय भेटे। छन्दमार्फत उनीहरूले प्रेम बोले, पीडा व्यक्त गरे, देशका दुःख–दर्द र सपनाहरू गुञ्जाए। यसले साहित्यलाई केवल मनोरञ्जन होइन, दिशा र दृष्टि पनि दियो।

नारा कागज संविधानहरूमा आयो प्रजातन्त्र रे
काला कानुन दासताहरु सबै जस्ताको तस्तै रहे
कैले देश चिमोटिएर नदीको पानी धमिलो भयो
सन्धि रे म त सन्धि जान्दिन सखे पक्कै नदी बेचियो ।।

खाने गाँस कपास बास नहुनु के को प्रजातन्त्र हो
शिक्षा स्वास्थ्य विहीन देख्छु जनता भोको र नाङ्गो छ यो
नारी मुक्ति भनेर फुक्छन् सधैं सञ्चारका साधन
दिदी बैनी विदेशमा खुरुखुरु बेच्दैछ कसले किन ?।।
(बिरही अधिकारी)

छन्दको विविधता नै यसको समृद्धि हो। श्रृङ्गार, वीर, करुण, हास्य, भयानक, अद्भूत—नवरसका सबै रूप छन्दमा पस्किन सकिन्छ। सवै रसलाई गहिरो अनुभूति दिँदै, एकनासको माधुर्यमा बाँध्ने यो शक्तिको नाम छन्द हो।

तिम्रो वनान्त छ शकुन्तल केशरासी
माई सरोवर सुरम्य निधार माथी
पाथीभरा शिखर तोरण के सजाउँ
देवी गजुरमुखी यही कुना मूर्ति ल्याउँ ।।

सिन्दुर ल्याउन मिलेन दिदी रिसानी
चोखी इलाम बस माइतकै निशानी
तिम्रो मनोरम जवानी युगान्त छाओस्
आगन्तुकका मुटु कुनातिर कुत्कुत्याओस्।

श्री अन्तुमा रवि झुलुक्क यहाँ उदाए
तिम्रो निधार अनि अङ्ग खुले सुहाए
आफै तिमी प्रकृति सिर्जित दिव्य खानी
नौलो मिलेन उपहार इलाम नानी ।।
(पुरुषोत्तम सिग्देल)

सिर्जनामा छन्द हुनु भनेको केवल शैलीको शोभा बढाउनु होइन—त्यो अनुभूतिको अनुशासन र सौन्दर्यको सङ्गति पनि हो। जब एउटा कविता छन्दमा लेखिन्छ, त्यो केवल पंक्तिहरूको मिलन होइन—त्यो लेखकको आत्मा, अनुशासन, अभ्यास र अध्यात्मको एक रूप हो।

दुःखी किसानहरूको किन पेट रित्तै ?
जाली छलीहरु बने किन ठालु छिट्टै ?
जसले परिश्रम गरी पसिना बगायो
निभ्दैछ के कति भई उसकै दियालो ।।

यो भाग्य हो यदि भने किन हुन्छ यस्तो ?
कोर्छेकी भावी पनि घुस लिएर जस्तो
सम्पूर्ण जीवहरु सन्तति देवताका
यस्तो भए किन फरक? भन ए विधाता ।।
(एकु घिमिरे)

छन्द केवल शास्त्रको गाथा होइन। छन्द जनजीवनमा गाँसिएको जीवित संस्कृति हो। लोरीहरू छन्दमै हुन्छन्, झ्याउँरे, भाका, गीति पद, शैलीहरू छन्दमै बाँधिन्छन्। गाउँघरका लोक कविहरूदेखि लिएर, शास्त्रका ज्ञानीसम्म, सबैको शरण यही छन्द हो।

मीठा छन् कविता कथा सरलता मिठो छ रे गुन्जन
मीठा छन् अनि गीत गायन कला मिठैछ त्यो जीवन
मीठा छन् सुरिला गलाहरु पनि मिठो छ त्यो लैबरी
मीठा छन् वन कुञ्ज तिर्तितिरी झंकार त्यो बाँसुरी ।।
(देवी गौतम)

अहिले पनि लोकजीवनका हरेक उत्सवमा, चाडपर्वमा, दुःखसुखमा—छन्दबद्ध भाकाहरू घन्किन्छन्। सिलोक, सवाई, बाराहमासा, भक्ति भजन, देशभक्ति गीत—यी सबैमा छन्दको उपस्थितिले नेपाली समाजलाई सांगीतिक, सुसंस्कृत र संवेदनशील बनाइरहेको छ।

आज छन्द केवल परम्पराको स्मृति नभएर नवीन पुस्ताको पनि रुचिको विषय बन्दैछ। डिजिटल युगमा पनि छन्दमा लेख्ने सर्जकहरूको संख्या लोभलाग्दो छ। फेसबुक, यूट्युब, ब्लग र साहित्यिक वेबसाइटहरूमा छन्दमा लेखिएको कविता जनप्रिय हुँदै गइरहेका छन्। छन्दवाचन, छन्दक्लब, कार्यशाला, रेडियो, टेलिभिजन र संचार माध्यमका कार्यक्रमहरू —यी सबै छन्द पुनर्जागरणको लहर हुन्।

सीता, गौतम बुद्धले टुकु टुकु गर्दै हिँडेको स्थल,
पानी होइन, सहिदको रगत यो नारायणीको जल
हुत्याएर बगाउँदै पर लगोस् सद्भावको छाल यो
माटोमा पसिना मुछेर म भनु — प्यारो छ नेपाल यो ।।
(मनोज भण्डारी)

यसै सन्दर्भमा, प्रत्येक वर्ष वैशाख ८ गते मनाइने “छन्द दिवस” पनि छन्द संस्कृतिको सम्मान, पुनःस्थापना र प्रचारप्रसारको एउटा सशक्त अभियान बनेको छ। यो केवल एक दिनको कार्यक्रम होइन—यो चेतना र संस्कारको उज्यालो हो । यो दिन छन्दलाई मनदेखि माया गर्नेहरूका लागि एउटा पवित्र पर्वजस्तै बनिसकेको छ।

छन्द दिवस हाम्रो साहित्यिक गौरवको पुनः उद्घोष हो। यो अभियानले छन्द संस्कृतिप्रति नयाँ पुस्तालाई पनि आकर्षित गरेको छ। विद्यालय, विश्वविद्यालय, साहित्यिक संस्था, रेडियो, टेलिभिजन , सामाजिक सञ्जाल हुँदै समाजका हरेक तहमा छन्दको महिमा पुनः उद्घोष भइरहेको छ।

साँच्चै भन्नुपर्दा, छन्द भनेको केवल अक्षरको संख्यात्मक समायोजन होइन—यो भावको वैज्ञानिक संरचना हो। छन्दको अध्ययनले भाषा, गणित, संगीत, दर्शन र जीवनशैली सबैलाई समेट्छ। छन्द लेखन गर्दा सर्जकको संवेदनशीलता, सन्तुलन, सौन्दर्यबोध र साधना प्रतिविम्बित हुन्छ।

“म छन्दकै हुँ साधकी, म छन्द मन पराउँछु
छ यसमै मिठास, लौ म छन्द गुनगुनाउँछु!”
(मित्रप्रसाद दाहाल)

म छन्दमा साँच्चै रमाउँछु। म छन्दमै व्यथा–वेदना सुनाउँछु। म छन्दमै प्रेम पोख्छु, आलोचना गर्छु, समाजलाई ऐना देखाउँछु। छन्द मेरो आत्मा हो, मेरो अस्तित्व हो।

जुन दिन छन्दबिना कविता लेख्न कल्पना गर्नै सकिन्न, त्यो दिन नै प्रमाण हो—छन्द अझै जीवित छ, अझै लयमा छ, अझै हाम्रो हृदयमा झंकृत छ।