“धर्म न बहसको विषय हो, न कुनै सत्ता वा संस्थाको बपौती — यो त जीवनको संगीत हो, जहाँ मानवता नै सर्वोच्च देवता हो।”
धर्म भन्नाले मानिसको आन्तरिक चेतनाको त्यो शुद्ध रूप बुझिन्छ, जसले जीवनलाई अर्थ, अनुशासन र उद्देश्य प्रदान गर्छ। धर्म कुनै जात, सम्प्रदाय, या परम्परामा सीमित छैन; यो त मानिसको आत्मा, व्यवहार र मूल्यप्रतिको उत्तरदायित्व हो। आजको समयमा धर्मलाई केवल मन्दिर, मस्जिद वा चर्चभित्र सीमित पार्ने प्रयास गरिएको छ, तर धर्मको सार त त्यो हो, जसले झुट बोल्न रोकेको हुन्छ, अन्यायसँग सम्झौता गर्न नसक्ने बनाउँछ र लोभ, घृणा तथा अहंकारको निर्मूलन गरिदिन्छ।
धर्म व्यवहारमा देखिनुपर्छ, न कि केवल पूजा–पाठ वा कर्मकाण्डमा। किनभने धर्म भनेको बाहिरी शृङ्गार होइन, अन्तर–निर्माण हो। पूजाको फूलभन्दा पनि आवश्यक हुन्छ, मुटुमा करुणा हुनु। आरतीको धूपभन्दा धेरै आवश्यक हुन्छ, व्यवहारको सुगन्ध। धर्म भन्नाले हामीले अरूसँग कस्तो व्यवहार गर्छौं, कसरी माफ गर्छौं, कसरी बाँडेर बाँच्न सक्दछौं भन्ने कुराले प्रमाणित हुन्छ।
धर्म भनेको मूल्य हो — सत्य, अहिंसा, करुणा, क्षमा र आत्मसंयम जस्ता तत्वहरू नै धर्मका मूल आधार हुन्। यी मूल्यविना कुनै पनि धर्म केवल औपचारिकता मात्र हुन्छ। जब यी मूल्यहरू हराउँछन्, धर्म घातक बनिन्छ; तब मन्दिर, चर्च वा मस्जिद स्वार्थका केन्द्र बन्छन्। धर्म नाममा युद्ध हुन्छ, र श्रद्धा नाममा मूर्ख बनाइन्छ। तर साँचो धर्म भनेको मानवताको पक्षमा उभिनु हो — जहाँ न त जातपातले सीमा बनाउँछ, न सम्प्रदायले दूरी बनाउँछ।
यही धर्मले सभ्यताको विकास ग¥यो। इतिहासका सबै महान् विचारकहरू — बुद्ध, येशू, सुकरात, महावीर, मोहम्मद, कन्फ्युसियस — सबैको यात्राको सुरुवात धर्मबाटै भयो। उनीहरूले धार्मिक नाममा होइन, मूल्य र मानवताको पक्षमा क्रान्ति गरे। उनीहरूको धर्म ज्ञान थियो, करुणा थियो, र आत्मबल थियो।
नेपालको प्रसङ्गमा हेर्दा, धर्म यहाँ केवल आस्थाको विषय होइन — यो त राष्ट्रिय चेतनाको मूल स्रोत हो। पशुपतिनाथको दर्शनले हामीलाई आत्मशुद्धिको सन्देश दिन्छ, लुम्बिनीको धर्तीले शान्तिको गन्ध दिन्छ, जनकपुरले न्याय र विवेकको महत्व सम्झाउँछ। मुक्तिनाथ, गोसाइँकुण्ड, पाथिभरा, खप्तड — यी कुनै जातको सम्पत्ति होइनन्, यी सम्पूर्ण मानवताको साझा धरोहर हुन्। नेपाल बहुधार्मिक देश हो, तर यहाँको हिन्दू संस्कार, जीवनशैली र रीतिथितिले एउटा सभ्यताको ऐतिहासिक मार्गचित्र कोरेको छ। त्यसैले हिन्दू राष्ट्रको अवधारणा कट्टरता होइन, मूल पहिचान हो — जहाँ सबै धर्मका फूलहरू स्वतन्त्र रूपमा फुल्न सक्छन्।
तर आज धर्मलाई राजनीति र सत्ताको खेल बनाइँदैछ। धर्मलाई राजनीतिक हतियार बनाइँदा न धर्म बाँच्छ, न राजनीति पवित्र रहन्छ। धर्म सत्ताको लाठी बन्नेबित्तिकै यसको आत्मा मर्छ। साँचो धर्म सधैं सत्ता र अन्यायको विरुद्धमा उभिन्छ — त्यो त सत्ताको चाकरी गर्न सक्दैन। धर्म संविधानको लेख होइन, आत्माको स्वर हो। यो व्यक्तिको विवेकमा जन्मिन्छ, र व्यवहारमा प्रकट हुन्छ।
अन्ततः, धर्म भनेको जीवनको मूल हो। धर्म हामीलाई मानव बनाउँछ, सहिष्णु बनाउँछ, र विवेकी बनाउँछ। धर्म नै सभ्यता हो, धर्म नै संस्कार हो। जब हामी धर्मको सही मर्म बुझ्छौं, तब हामी समाज, राष्ट्र र सृष्टिसँग सह–अस्तित्वमा बाँच्न सक्छौं। त्यसैले, आजको युगमा धर्मलाई मूढताबाट मुक्त गर्दै चेतनाको मार्गमा पुनःस्थापित गर्न अत्यावश्यक छ
