भारतको सिक्किम उच्च अदालतले हालै गरेको एउटा ऐतिहासिक आदेशले नेपाली भाषाका प्रयोगमा आउन छाडिएका अक्षरहरू पुनःस्थापित गर्न निर्देशन दिएको छ । ‘ण, श, ष, ड़, ढ़, क्ष, त्र, ज्ञ’ जस्ता अक्षरहरू नेपाली वर्णमालाको आत्मा हुन् –तर विगत केही दशकयता तिनको प्रयोग शैक्षिक पाठ्यक्रम र पुस्तकमै हराउँदै गएको थियो ।
अदालतले यो अवस्थालाई “भाषिक विकृति” भनेर व्याख्या गर्दै आदेश दिएको छ –
“A language without its full script is a culture without its memory.”
सिक्किम विश्वविद्यालयलगायत सबै शैक्षिक संस्थालाई ती अक्षरहरू पुनः पाठ्यक्रममा समावेश गर्न निर्देशन दिइएको छ । साथै, एक Linguistic Oversight Expert Committee गठन गरिएको छ, जसमा भाषा–विशेषज्ञ, ध्वनि–विज्ञ (phonologists) र शैक्षिक नीति–निर्माताहरू छन् ।
हराएका अक्षरहरू, हराउँदै गएको पहिचान
भाषा केवल शब्दहरूको संग्रह होइन,
–त्यो त सभ्यताको आवाज हो,
–पुस्ताहरूको स्मृति हो,
–र पहिचानको मेरुदण्ड हो ।
जब कुनै भाषाबाट उसका मौलिक अक्षर हटाइन्छ, त्यो केवल ध्वनिको क्षति होइन –त्यो आत्माको क्षय हो ।
नेपाली भाषामा ‘ण’ र ‘ष’ जस्ता अक्षरहरूका आफ्नै ध्वन्यात्मक अर्थ र प्रयोग थिए । तर ’modern simplification’ को नाममा ती हराउँदै गए । विद्यालयका पुस्तकहरूमा ‘षड्’, ‘क्षेत्र’, ‘ज्ञानी’ जस्ता शब्दहरूको लेखाइ नै परिवर्तन हुन थालेपछि हामी आफैं आफ्नो भाषाको मूल–स्वर गुमाउँदै थियौं ।
सिक्किमको सन्देश –सम्पूर्ण नेपाली भाषाका लागि
यो आदेश केवल सिक्किम राज्यको निर्णय होइन, यो सम्पूर्ण नेपाली भाषाभाषी समाजका लागि एक सांस्कृतिक चेतना हो ।
नेपाल, दार्जिलिङ, आसाम, भूटानदेखि म्यानमार र विश्वभरका नेपाली समुदायका लागि यो एक स्मरण हो –भाषाको शुद्धता केवल व्याकरणको विषय होइन, यो पहिचानको रक्षा हो ।
“भाषा मर्छ भने, त्यससँगै एउटा सभ्यता मर्छ ।”
यस आदेशले अब नेपालका शैक्षिक संस्थालाई पनि सोच्न बाध्य पार्नेछ –के हामीले पनि ‘सरलीकरण’ को नाममा भाषाको आत्मा हराइरहेका त होइनौं ?
भविष्यका लागि बाटो
सिक्किमको अदालतको आदेश केवल कानुनी कदम होइन –यो संवेदनाको पुनर्जागरण हो ।
अब आवश्यकता छः
१. पाठ्यक्रम सुधारको पहलः नेपाल र भारत दुवै देशमा शैक्षिक निकायले पुरा नेपाली वर्णमाला अनिवार्य रूपमा समावेश गर्नुपर्नेछ ।
२. डिजिटल फन्ट सुधारः Unicode र टाइपफेस डिजाइनमा पनि ती अक्षरहरू पुनः प्रयोगयोग्य बनाउनुपर्छ ।
३. सांस्कृतिक पुनर्स्मरण अभियानः मिडिया, साहित्य, गीत–संगीत र पत्र–पत्रिकाले यी अक्षरहरूको प्रयोग पुनःप्रचलनमा ल्याउन सक्नुपर्छ ।
अन्त्य सन्देश
भाषा केवल संवादको माध्यम होइन –त्यो हाम्रो अस्तित्वको स्वर हो ।
सिक्किम उच्च अदालतको यो आदेशले नेपाली भाषामा पुनः एकपटक ‘ण’को घनत्व, ‘ष’को सौन्दर्य, ‘त्र’को गाम्भीर्य, र ‘ज्ञ’को गहिराइ फर्काइदिएको छ ।
अब हाम्रो जिम्मेवारी छ –ती अक्षरहरूलाई केवल पाठ्यपुस्तकमा होइन, आफ्ना मन र लेखनीमा पुनर्जिवित गराउने ।
“भाषा जोगायौं भने, हामी जोगिन्छौं ।”
यही नै सिक्किमको फैसला, र हाम्रो भविष्यको मन्त्र हो ।
