बिर्तामोडमा बाटो, विकास र वाणिज्य संघ

राजकुमार पोखरेल ।

मेची अञ्चलको यातायात , स्वास्थ्य , शिक्षा र व्यापारको केन्द्र अहिलेको बिर्तामोड आजभन्दा पचास बर्ष अगाडि अस्तित्वमा नै थिएन । झापा जिल्लाको कुरा गर्दा भद्रपुर , शनिश्चरे , धुलाबारी , झापा र दमक बजारका नाम अगाडि आउने गर्दथे । त्यसपछि अनारमनी बिर्ताको कुरा आउँथ्यो । राजवंशी जातिको बाहुल्यता रहेको झापा र त्यसमा पनि अनारमनीको नाम पनि राजवंशी जातिले नै राखेका हुन् । राजवंशी जातिको बारेमा जानकारी राख्ने भद्रपुर निवासी राजवंशी जातिका अग्रज फूलसिंह राजवंशीका अनुसार अहिलेको अनारमनीलाई अन्धारमनी भन्ने गरिन्थ्यो रे । राजवंशी भाषामा अन्धारको मतलव अध्याँरो र मनीको अर्थ खाल्डो हुन्छ रे । गहिरा अध्याँरो देखिने धेरै खाल्डाखुल्डी भएको ठाउँ भएकोले अन्धारमनी नाम रहन गयो । जसलाई कालान्तरमा अनारमनी भन्न थालियो ।

राणा शासनमा आफूलाई खुशी पार्नेलाई र आफन्तलाई बिर्ता दिने चलन अनुसार अनारमनीलाई पनि कसैको बिर्ताको रुपमा दिईएको थियो । फलतः यसको नाम अनारमनी बिर्ता रह्यो । पुरै गाउँ अनारमनी बिर्ता भयो भने बजार रहेको क्षेत्र बिर्ताबजार भन्न थालियो । बिर्ताबजारको दुर्गा मन्दिर अगाडि अहिले पनि रहेको चोकमा पहिले एउटा स्तम्भ थियो । त्यो स्तम्भले पूर्व धुलाबारी जाने , पश्चिम घैलाडुव्वा जाने र दक्षिणमा भद्रपुर जाने भनेर लेखिएको थियो । वि. सं. २०१९ सालमा महेन्द्र राजमार्गको रेखाङ्कन पश्चात् बाटो निर्माण भएपछि ब्रिगेडियर भुपालमानसिंह कार्कीको नेतृत्वमा काजी जयप्रताप जंग थापाहरुको समूहले बिर्ताबजारको स्तम्भबाट सिधै उत्तर जाने बाटोको निर्माण गर्नु भयो र बिर्ताबजारमा पनि चार चोक निर्माण भयो । यही बाटो अहिले भद्रपुर रोडको हिसाबले मुख्य सडकको रुपमा रहेको छ । पहिलेपहिले शनिश्चरे जान बिर्ताबजारबाट उत्तर आउँदा अहिलेको पुरानो भद्रपुर रोडको प्रयोग गर्नु पर्दथ्यो । यसरी महेन्द्र राजमार्ग र भद्रपुर रोड जसलाई सुरुमा विकासको सडक भन्ने गरिन्थ्यो, संगमले चोक निर्माण हुन पुग्यो । जसलाई सुरूमा राजमार्ग चोक भन्ने गरिन्थ्यो । राजमाार्ग निर्माणका लागि अहिलेको सडक बिभाग र अहिले कृष्णा चित्र मन्दिर सिनेमा हल रहेको ठाउँमा कर्मचारी र मजदुर बस्ने गर्दथे । सडक निर्माणमा खटिएका कर्मचारी र मजदुरहरुलाई मध्यनजर गरी घुम्ती र फुसका छानाका घरहरुमा चिया,खाजा , खानाका होटलहरु र रासनका लागि किराना पसलहरु खुले । बिराटनगर र धरानबाट आउने बसहरु र भद्रपुर शनिश्चरे चल्ने ट्याक्सीका चालक र खलाँसीहरुले बिर्तातिर मोडिने मोड भएकोले बिर्तामोड भन्न सुरु गरे । सबैको जनजिब्रोमा यो नाम सजिलै बस्यो । यसरी अन्धारमनी अनारमनी हुन पुग्यो । रानीको बिर्ता भएकोले अनारमनी बिर्ता हुन गयो । बजारलाई बिर्ता बजार भनियो र कालान्तरमा सोही बिर्ताबजार मोडिने चोक निर्माण भएर बिर्ता बजार मोडिने मोड बिर्तामोड हुन पुग्यो । अनारमनी गाउँमा थुप्रै पुराना बस्तीहरु थिए । जस्तै मन्डावारी , सतानुवारी , जात्रुवारी , खुईलालवारी आदि थुप्रै वारी भएको ठाउँमा एउटा नयाँ ठाउँ बिर्तामोडको जन्म भएको थियो । अहिले यही बिर्तामोडको नामले यो नगरकै नाम बिर्तामोड हुन गयो ।स्थानीय शेरबहादुर पोखरेल र कृष्णकुमारी पोखरेलको जग्गाबाट महेन्द्र राजमार्ग र अहिलेको भद्रपुर , शनिश्चरे रोड निर्माण भएर बिर्तामोड चोक बनेको हो । महेन्द्र राजमार्ग निर्माणमा संलग्न भारतीय तथा नेपाली ईन्जिनियर , ओभरसियर र मजदुरहरुलाई खाजा , खाना र आवश्यकीय सामग्री बिक्री गर्ने उद्धेश्यबाट बिर्तामोडमा व्यवसाय सुरु भएको हो । चारै चोकको जमिन शेरबहादुर , कृष्णकुमारी पोखरेलको थियो । खेतीयोग्य जमिन ठूलाठूला खाल्डा बनाएर बाटो निर्माण गरिदिएर खेत बिग्रिएपछि जमिनबाट कसरी फाईदा लिने भन्ने सोचबाट , वहाँहरुले आफैं फुसका छाना भएको घर निर्माण गरेर भाडामा लगाउन थाल्नु भयो । कसैकसैलाई वहाँहरुले जग्गा नै भाडामा दिनु भयो । जसमा उनीहरुले गुम्ती राख्ने र झुपडी निर्माण गरेर होटल व्यवसाय पनि गरे । यसरी बिर्तामोडमा व्यापार सुरु भयो र बजार निर्माणको प्रक्रिया थालनी भयो । चौबाटो भएकोले आसपासका मानिसहरु गाडी चढ्ने र ओर्लिने मुख्य थलो बन्न थाल्यो । यातायातको चहलपहल र सुबिधाका कारण , बिर्तामोड यातायातको केन्द्र बन्न पुग्यो । यातायातसंग सम्बन्धित व्यापारहरु बढ्न थाले । गोपाल बस्नेत र छविलदास वंशलले ड्रममा राखेर पेट्रोल डिजेल बिक्री गर्न सुरु गर्नु भयो । गाडीको मोटर पार्टस्को दोकानदेखि जताततै गाडी मर्मत केन्द्रहरु , टायर मर्मत केन्द्र , डायनमा लगायत गाडीको ईलेक्ट्रिक मर्मत केन्द्र , गाडीका सिटदेखि बडी मर्मत गर्ने कारखाना धमाधम खुल्न थाले । हरिभक्त खड्का र राजेश खड्काले लेथ मसिनसहितको आधुनिक मोटर गाडीको वर्कशप , नागरमल सरीयाले आधुनिक हनुमान पेट्रोलियम सप्लायर्ससहितको आधुनिक गाडीको वर्कशप , खगेन्द्र बाँस्तोलाको वर्कशप आदि खुले । मोरङ सुनसरी र सप्तरीका कोशी , मोरङ , बुढासुव्वा र दास बस लगायतका बस कम्पनीको अफिसहरु बिर्तामोडमा खुले । मोरङ , सुनसरी र सप्तरीको बस व्यवसायीहरुको एकक्षत्र राजको अन्त्य गर्दै उमाकान्त शिवाकोटीको अगुवाईमा मेची बस कम्पनीको स्थापना बिर्तामोडमा भयो । यसरी यातायातसंग सम्बन्धित चौतर्फी कारणबाट बिर्तामोड यातायातको हब बन्न पुग्यो । आज पनि बिर्तामोड दुई पाँग्रेदेखि धेरै पाँग्रे गाडीहरुका अनगिन्ती डिलरहरु र तिनीहरुका वर्कशपका कारण मेची अञ्चलमै यातायात व्यवसायको लागि प्रख्यात छ । यसरी यातायात क्षेत्रलाई व्यवस्थित गर्न गोपालकुमार बस्नेतको अध्यक्षतामा मेची यातायात संघ भन्ने बिर्तामोडकै पहिलो व्यावसायिक संस्थाको जन्म भएको थियो ।

यसरी सुरुमा बाटो निर्माणमा संलग्नका लागि आवश्यकता परिपूर्तिका लागि खुलेको बजारपछि यातायातको केन्द्रको कारण बढ्न थाल्यो । यातायात क्षेत्रसंग सम्बन्धितहरुको बसोबास बाक्लिएसंगै अन्य व्यवसाय पनि फस्टाउँदै बजार बढ्न थाल्यो । सुरुमा राजमार्गमा काम गर्नेहरुका लागि खुलेको रामु सिंहका पिता देवीलाल सिंहको चिया मिठाई पसल , बंगालीको होटल , श्रेष्ठको होटलहरुले यातायातको चहलपहलको कारण बढेको माग पूरा गर्न दार्जिलिङबाट आएका मणीकुमार खड्का र उनका दाईले होटल सुरु गर्नु भयो । मणीकुमारका छोरा एलबी खडका र उनकी दिदीले निलकमल होटल सञ्चालन गर्नु भएको थियो । जहाँ थुक्पा र चाउमिन बिर्तामोडमा पहिलोपटक बिक्री सुरु गरेको हो । एलबीकै बडाबुवाले सुरु गर्नु भएको होटलले बिर्तामोडमै पहिलो मम बनाएर बिक्री गरेको थियो । त्यो मम मानिसले त्यति रुचाएनन् । पछि अहिले हनुमान सेन्ट्रल पूर्व शेरबहादुर कृष्ण कुमारीको फुसको घरमा खरसाङ तिनधारेका ड्राईभरले खोलेको मम पसल बिर्तामोडको पहिलो फेमस मम पसल थियो । जसलाई मानिसले प्रशस्त रुचाएका थिए । आगलागी परेपछि उक्त मम पसल बन्द भयो । गणेश पौडेलको आमा दिलमाया पौडेलको गायत्री होटल मासु भातको लागि प्रख्यात थियो । श्रेष्ठको होटल , बंगालीको होटल , तिम्सिनाको होटल संञ्चालनमा थिए । दुर्गा पोखरेल र मदन पोखरेलले बिरिङ खोलाको पुल निर्माणको ढलाईमा प्रयोग गरेको काठबाट दुईतले काठको ठूलो घर निर्माण गर्नु भयो , जसमा प्रवासी नेपाली दौलतबहादुर बुढाथोकी ( राजन र रतनको बुवा ) र वहाँको पत्नीले कञ्चनजङ्घा भन्ने पहिलो लजसहितको आधुनिक होटल बिर्तामोडमा सञ्चालन गर्नु भयो । जुन ठाउँमा अहिले हिमाल श्रेष्ठको कोहिनुर होटल छ । शनिश्चरेबाट आएर बिर्तामोडमा डा. माईकल सिन्हाले एक्सरेसहितको स्वास्थ्य उपचार सेवा दिने पहिलो क्लिनिक खोल्नु भएको थियो । भद्रपुरबाट आएर मङ्तुराम जालान , भगवान दास सिङ्गल , बनबारीलाल साहेवला ( शिव आयरन ) हरदेव दास ( अशोक ट्रेडर्स ) हरि पूर्वेजस्ता नामचलेका व्यापारीहरुले बिर्तामोडलाई कर्मथलो बनाउनु भयो । चन्द्रगढीका दाताराम जीले मेची वाणिज्य व्यवसाय सुरु गर्नु भयो भने रामकुमार सरीया , चतुर्भुज सरीयाले गणेश पम्प खोल्नु भयो ।
ईलामतिरका वेदप्रकाश अग्रवाल ( मोटर्स पार्टस ) , रामेश्वर दास वंशल , छविलदास वंशल , सुरेश वंशल , रामेश्वर दास अग्रवाल ( दुर्गा स्टोर्स ), घनश्याम दास मंगल ( ब्रम्हा आयरन ) , लक्ष्मी नारायण वंशल , श्याम वंशल , गणेश अग्रवाल ( गंगा जमुना ) जस्ता ठूला व्यापारीको रोजाईमा बिर्तामोड परिसकेको थियो । बिर्ताबजारबाट बिर्तामोड बसाई सर्नेमा पनि लर्को नै थियो । जसमा जोगेन्द्र चौधरी (न्यु राजु स्टोर्स ), राम लखन रामनारायण चौधरी ( राजु स्टोर्स ), चिमनलाल हरिशङ्कर अग्रवाल ( कैलाशपति स्टोर्स ) , रामनिवास राठी , शिवप्रसाद पोखरेल , रुद्र पोखरेल ( पोखरेल स्टोर्स ) आदी नाम चलेका व्यापारीहरु हुनुहुन्थ्यो । धरानबाट आएर माँगीलाल डालमिया र उमेश डालमियाले व्यापार सुरु गर्नु भयो । यसरी नै गंगाराम शर्मा ( गणेश भण्डार ) , दालचन्द जैन , ब्रम्हानन्द चैनवाला , महेन्द्र अग्रवाल (मोटर्स पार्टस् ) , गौतम राई ( कोल्ड सेन्टर ) , रामकुमार रोक्का ( श्रृङ्गार प्रशाधन घर ) , भरत प्रसाई ( हाङपाङ फोटो स्टुडियो ) , सागर फोटो स्टुडियो आदि धेरै व्यवसायीहरु बिर्तामोडमा व्यापार गर्नु हुन्थ्यो । यसरी राजमार्ग निर्माणाधीन अवस्थामा साना व्यापारीलाई मौका दियो बिर्तामोडले । राजमार्ग निर्माणपछि यातायात व्यवसाय फस्टाउने काम भयो । यातायात व्यवसाय संगै अन्य व्यापार लिएर भित्रिए ठूला व्यापारीहरु ।
यसरी बिर्तामोड दिन दुईगुणा रात चौगुणा बढ्दै गयो । आजको मितिसम्मको कुरा गर्दा बिर्तामोडको बढ्ने रेसियो ् धेरै गुणा बढिरहेको छ । यसरी व्यापारीका लागि बिर्तामोड आकर्षण र उर्वर भूमि बन्न थाल्यो तर व्यापार भने आरामले गर्न नसक्ने वातावरण सुरु भयो । अञ्चलाधीश , सिडीओ र प्रहरी प्रशासनको नजर पनि बिर्तामोडमा पर्न थाल्यो । सामाजिक , संस्थागत र व्यक्तिगत आर्थिक सहयोगको अपेक्षाको लिष्टमा अव बिर्तामोडलाई पनि उनीहरुले राख्न थाले । भद्रपुर , शनिश्चरे ,चारआली , धुलाबारी र आसपासका फुटबल क्लब र बिभिन्न संघ संस्थाहरुले बिभिन्न बहानामा चन्दाचिठ्ठाको हैरानी दिन सुरु गरे । अर्कोतिर श्रृंखलाबद्ध चोरीचकारीबाट पनि व्यापारी हैरानीमा थिए । यी सबै प्रकारका हैरानीबाट बच्न व्यवसायीहरु संगठित हुनु जरुरी ठानियो । वेदप्रकाश अग्रवाललाई सिलिगुडीको आलु पट्टी मर्चेण्ट एशोसिएशनको सचिव भएर काम गरेको अनुभव थियो । आफ्नो अनुभवको आधारमा व्यापारीहरु संगठित हुनुको बिकल्प नरहेको उनले ठाने । शिवप्रसाद पोखरेल र वेदप्रकाश अग्रवाल मिलेर बिर्तामोड र बिर्ताबजारका व्यवसायिहरुको भेला बोलाए । किनकि त्यति बेला बिर्तामोडका व्यवसायीबाट मात्र सदस्य संख्या पुग्न कठिन थियो । भेलाले अग्रज व्यवसायी मङ्तुराम जालानको अध्यक्षतामा वि.सं. २०३९ मंसिर १९ गतेको दिन बिर्तामोड वाणिज्य संघको स्थापना गर्यो । जसको उपाध्यक्षमा शिवप्रसाद पोखरेल हुनुहुन्थ्यो भने सचिव वेदप्रकाश अग्रवाल हुनुहुन्थ्यो । तदर्थ समिति स्थापनाको पाँच महिनामा भद्रपुर वाणिज्य संघको शाखाको रुपमा उसैको विधानको आधारमा निर्वाचन गरेको थियो । निर्वाचनबाट वेदप्रकाश अग्रवालले बिर्तामोड वाणिज्य संघको पहिलो निर्वाचित अध्यक्ष बन्ने सौभाग्य प्राप्त गर्नु भयो ।
बिर्तामोडलाई मेची अञ्चलकै व्यापारिक केन्द्र निर्माणका लागि यो नै ठूलो आधारभूत संस्थागत काम बिर्तामोडमा भएको थियो । बिर्तामोड बजारमा बढ्दो चोरीको गतिविधिले व्यावसासीहरु निराश बनिरहेका थिए । शान्ति सुरक्षाका लागि चोकमै प्रहरी कार्यालय थियो तर त्यहाँ ट्राफिक प्रहरी मात्र बस्ने गर्दथे । पहिलो निर्वाचित अध्यक्षको हैसियतले वेदप्रकाश अग्रवालले अनारमनी गाउँ पञ्चायतसंग सहकार्य गर्ने अठोट गरे । फलतः तात्कालीन प्रधानपञ्च हर्कलाल गिरी , उप प्रधानपञ्च गजेन्द्रबहादुर डाँगी र वडा नं. ४ का वडा अध्यक्ष हरि पोखरेलको सक्रियता र सहभागितामा छ महिनासम्म राति गस्ती गरेर चोरी निर्मूल पार्ने काम भयो । (बिर्तामोड उद्योग बाणिज्य संघको स्मारिकाबाट साभार)