इन्द्रसिंह राजवंशी,
बिर्तामोड । बिर्ताबजार र शान्तिदेवी घोषको इतिहास लगभग बराबरी छ । बिर्ताबजार स्थापना भएको आठ दशकभन्दा बढी हुन लाग्दा शान्तिदेवीले बिर्ताबजारमा पसिना बगाएको आठ दशक पुग्न लाग्यो ।उमेरले करिव सय वर्ष पुग्न लागेकी शान्तिदेवीको इहलीला समेत यही बिर्ताबजारकै माटोमा समाप्त हुँदैछ ।
स्थापनाकालदेखि नै बिर्ताबजार र यहाँका मानिसहरुलाई उनी राम्ररी जान्दछिन् । तर, यही भूमिमा दशकौँ बिताउँदा पनि उनी र उनको परिवारलाई यहाँको समाजले चिनेन । त्यही भएर अहिलेसम्म उनी नेपालको नागरिक बन्न सकेकी छैनन् । वि.स. १९९४ सालमा लप्टन भएर आएपछि बिर्तामा बजार लगाएका भुपालमानसिंह कार्कीले शान्ति र उनका श्रीमान हराधन घोषलाई पसल चलाउन भद्रपुरबाट ल्याएका थिए । १९९८ सालतिर आएका घोष दम्पतिले हरिभक्त खड्का काजी ( राजेश खड्काका बुबा) को मिठाइ पसल चलाउने जिम्मा पाए । ‘उहाँले पसल चलाउन नसकेर हामीलाई जिम्मा दिनुभयो ’विगत संझदै उनी भन्छिन,‘हामीले कालीगढीसँगै हिसाबकिताब पनि हेर्ने गथ्र्यौँ ।’ धेरै साथीसंगत भएका हरिभक्त काजीलाई आफ्नो पसलमा साथीभाइलाई सित्तैमा नखुवाउन भनेर आफूहरुले आग्रह गरेको बृद्धा शान्तिदेवी संझन्छिन् । पसलमा १५ पैसा कप चिया बेचेको संझना छ उनलाई । जंगलैजंगलको बीचमा दुईचारवटा घर अनि पिपलको बोट भएको ठाउँमा बिर्ताबजार लाग्ने गरेको थियो । त्यतिबेलाकै हाराहारीमा कंकलाल शाह, सिताराम शाह ( विलासका बुबा ),तेजनारायण शाहलगायतले पनि बिर्ताबजारमा पसल थापेको शान्तिदेवी स्मरण गर्न सक्छिन् । मन्डालाल,सतानुसिंह, भाजिखुवा, डोमालाल राजवंशीजस्ता देउनिया (जग्गाजमिनका मालिक)का बारेमा उनलाई थाहा थियो । ५ वर्षकी छोरीलाई साथमा लिएर शुरुमा यहाँ आउँदा उनले पिरले तीनदिनसम्म खाना खाइनन् । ‘मलाई श्रीमानले जंगलको बीचमा ल्याएर राखेपछि बस्नै मन लागेन’ उनी भन्छिन्, ‘त्यसकै पिरले खाना खाइनँ ।’ आफूलाई मनाउन हरिभक्त काजीले २० रुपैयाँ जितौरी दिएको घटना सुनाउँछिन् ।त्यस्तै भैरव खरदार (भैरवमान श्रेष्ठ)ले जंगलबाट बजारमा छिरेको बाघलाई गोली हानेर मारेको घटना पनि उनलाई याद छ । शान्तिदेवीका श्रीमान हराधनको निधन भएको २५ वर्ष भयो । नेपाली नागरिकता पाउने उनको इच्छा पनि अधुरै रह्यो । बिर्ताबजारमै आएर १२ सन्तान जन्माएर अहिले धेरैजना नातिनातिनाका हजुरआमा बन्दासमेत नागरिकता नपाउँदा शान्तिदेवीलाई दुख लागेको छ । ‘हिजोअस्ति बाहिरबाट आएकाहरु नागरिक भइसके ’उनी भन्छिन्,‘ हाम्रो परिवारको जिन्दगी नै यही बित्यो तर नागरिकता पाएनौँ ।’
२०२५ सालमा यही जन्मिएर पसल गर्दै आएका शान्तिदेवीका छोरा मदनले मुश्किलले नागरिकता पाएका छन् । ‘मैले आमाको लागि धेरैचोटी प्रयास गरेँ’ मदन भन्छन् ,‘ छिमेकीहरुले सर्जमिनमा सनाखत गरिदिएनन् ।’ नागरिकता नहुँदा राज्यको कुनै पनि सुबिधा शान्तिदेवीले पाएकी छैनन् । ‘नागरिकता भएको भए म पनि एकल र बृद्धा भत्ता पाउँथे होला ’बिरामी शान्तिदेवीले भनिन् । ( क्रमशः )
