हाम्रो देशमा राष्ट्रपति पद गणतन्त्रको पर्याय र प्रतिक हो। यो पदमा जाने व्यक्तिको पृष्ठभूमि ,राजनैतिक सोच र व्यवहारले मानिसलाई गणतन्त्रको अनुभूति दिनसक्ने हुनु जरुरी छ । ७० वर्ष अघिदेखि विभिन्न चरणमा विभिन्न स्वरुपका आन्दोलन र संघर्षबाट संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्त भएको हो। यसलाई व्यवस्थित गर्दै जानुपर्ने एकातर्फ छ भने अर्कोतर्फ आम नेपालीको अपेक्षा र आकांक्षाहरुलाई सम्बोधन गर्नु जरुरी छ। सामन्ती,निरंकुश ,केन्द्रीकृत र एकात्मक राज्यव्यवस्थाले सिर्जना गरेका सबै प्रकारका विभेद र उत्पीडनको अन्त्य गर्दै बहुजातीय ,बहुभाषिक ,बहुधार्मिक,बहुसांस्कृतिक तथा भौगोलिक विविधतायुक्त विशेषतालाई आत्मसात गरि विविधताबीचको एकता,सामाजिक ,सांस्कृतिक ऐक्यबद्धता,सहिष्णुता र सद्भावलाई संरक्षण एवम् प्रवद्र्धन गर्नको निम्ति नेपालको संविधानले राष्ट्रपति पदको परिकल्पना गरिएको देखिन्छ।
नेपालको संविधान २०७२ को भाग ६ मा धारा ६१ देखि ७३ सम्म राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको निर्वाचन ,योग्यतादेखि लिएर काम,कर्तव्य र अधिकारसम्मको व्यवस्था गरेको देखिन्छ । संविधानको व्यवस्था अनुकूल नेपालमा एक राष्ट्रपति रहने र राष्ट्रपति नै राष्ट्राध्यक्ष हुने परिकल्पना गरिएको छ । राष्ट्रपतिले नेपालको राष्ट्रिय एकताको प्रवर्द्धन गर्दै संविधानको पालन र संरक्षण गर्नु नै प्रमुख कर्तव्य हुने व्यवस्था संविधानमा रहेको छ । संविधानको धारा ६६ मा राष्ट्रपतिको काम,कर्तव्य र अधिकार बडो स्पष्टसँग व्यवस्था गरिएको छ।
संविधानमा भएको व्यवस्था र संविधानको भावनालाई नेपालमा राष्ट्रपतिको भूमिका सेरेमोनियल प्रकृतिको देखिन्छ भने अर्कोतर्फ संविधानमा भएको व्यवस्थाभन्दा पृथक संविधानको संरक्षण गर्ने दायित्वले गर्दा कार्यकारी स्वरुपको समेत देखिन्छ । जसले गर्दा नेपालले हालसम्म प्राप्त गरेको दुई राष्ट्रपति क्रमशः डा.रामवरण यादव र विद्यादेवी भण्डारी दुवैजना विवाद परेको पाईन्छ । सेनापति प्रकरणमा मन्त्रिपरिषदको निर्णय कार्यान्वयन सन्दर्भमा नेपालका प्रथम राष्ट्रपति विवाद तानिएको देखिन्छ भने वर्तमान राष्ट्रपतिका दर्जनौं विषयहरूमा विवाद फसेको देखिन्छ भने संविधानको संरक्षण र संवद्र्धन समेत चुकेको देखिन्छ । नेपालका प्रथम राष्ट्रपति डाक्टर रामवरण यादव सेनापति प्रकरण विवादमा आउनु मुख्य कारण राजनैतिक पार्टीहरु नै हुन् । सेनापति प्रकरणमा राजनैतिक पार्टीहरुले नै राष्ट्रपतिलाई समावेदन गरि मन्त्रिपरिषदको निर्णयलाई चुनौतीमा अग्रसर गराईयो भने वर्तमान राष्ट्रपति पार्टीको आन्तरिक गुट उपगुटहरुलाई व्यवस्थापनमा सक्रियता प्रदर्शन गर्नेदेखि लिएर अनेकौं विषयहरुमा विवादमा तानिएको देखिन्छ । आफूनिकट पाटीको नेतृत्वमा सरकार हुँदा कार्यपालिकाको निर्णयलाई सदर गर्ने कुनै समय नलाग्ने र विचार विमर्श नगर्ने तर आफूभन्दा फरक दलको सरकारका त्यही प्रकृतिका निर्णयहरुलाई अल्झाई राखिदिएर कार्यपालिकालाई चुनौती दिँदै राष्ट्रपति पदको गरिमालाई कमजोर तुल्याएको देखिन्छ भने अर्कातर्फ वर्तमान संविधानले सेरेमोनियल राष्ट्रपति भनेपनि संविधानको संरक्षण र संवर्द्धन गर्ने दायित्वले कार्यकारीको स्वरुपको समेत भूमिकाले समेत राष्ट्रपति पद अहिले आएर सबै दलको निम्ति आकर्षक र शक्तिकेन्द्रको रुपमा विकसित हुँदै गएको छ। सबैभन्दा मुल विषय भनेको राजनैतिक दलहरुले संविधान र संविधानको भावनालाई आत्मसात गर्नु जरुरी छ । दलहरुले आफ्नो स्वार्थसिद्ध गर्नको निम्ति राष्ट्रपति पदको दुरुपयोग गर्नुहुन्न । शिशु अवस्थाको लोकतान्त्रिक गणतन्त्र दुईवटा निर्वाचनको माध्यमबाट क्रमशः तरुण हुँदै गएको छ । यसकै माध्यमबाट नेपालीको मनोभावना र आशा अपेक्षाहरुलाई पूरा गराउन दलहरुको सोच,चिन्तन र व्यवहारमा रुपान्तरण आउनु जरुरी छ । आफ्नो स्वार्थसिद्ध गर्न राष्ट्रपति पदलाई दुरुपयोग गरिएमा वर्तमान शासकीय स्वरुपमा बहसको विषय भन्दै कार्यकारी राष्ट्रपति वा प्रधानमन्त्रीको ढाँचामा रुपान्तरण हुन सक्छ।
मुलुकले चारवटा निर्वाचनको माध्यमबाट दुईवटा राष्ट्रपतिहरु दुई ÷दुई कार्यकाल विवादबीच सफलतापूर्वक आफ्नो कार्यकाल बिताउँदै लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलाई तरुण अवस्थामा ल्याउन महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने एउटा ऐतिहासिक अवसर प्राप्त गरेको छ । डाक्टर रामवरण यादव तुलानात्मक रुपमा वर्तमान राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीभन्दा कम विवादमा परेको देखिन्छ । वि.स.२०७९ साल फाल्गुन २५ गते निर्वाचनको माध्यमबाट तेस्रो राष्ट्रपति मुलुकले पाउने अवस्था सिर्जना भएको छ। जसको निम्ति गत फाल्गुन १३ गते नेपाली कांग्रेससहित आठ दलको तर्फबाट रामचन्द्र पौडेल र नेकपा एमालेको तर्फबाट सुवासचन्द्र नेम्वाङले मनोनयन दर्ता गरिसकेका छन् । राष्ट्रपति पदका वर्तमान दुवै उम्मेदवार नेपाली राजनीतिमा परिपक्व र अनुभवी पात्रहरु रहेका छन् ।
लामो र अथक राजनीतिक सक्रियता रामचन्द्र पौडेलको प्रमुख पुँजी हो। वि.स. २००१ साल असोजमा तनहुँको रिस्ती गाउँ विकास समितिस्थित बाहुनपोखरामा जन्मेका पौडेल वि.स. २०१७ पछिका हरेक राजनीतिक घटनाक्रमहरुमा प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रुपमा जोडिएर पार्टीले दिएको जिम्मेवारी इमानदारी र निष्ठापूर्वक निर्वाह गरेका नेताका रुपमा परिचित छन् । नेपाली राजनीतिमा नीतिगत–वैचारिक चिन्तन गर्न सक्ने नेताका रुपमा परिचित पौडेलले विभिन्न कालखण्डमा गरि १४ वर्षसम्म लामो कारावासको जीवन बिताएका छन् । वि.स. २०५१ सालमा मध्यावधि निर्वाचनपश्चात् सभामुख ,पटक –पटक मन्त्री तथा उपप्रधानमन्त्री पदमा नियुक्त भएपनि भ्रष्टाचारमा नमुछिएका इमानदार र निष्कलंन छवि भएका एक सादगी नेताअन्तर्गत पर्दछन् । पार्टीमा आफ्नो छुट्टै समूह निर्माण नबनाएका पौडेल पार्टीभित्र समूहहरुबीचको विवादमा समन्वयकारी देखिने गरेको पाईन्छ। अन्तरपार्टी वार्ता ,छलफलमा नेपाली कांग्रेसको आधिकारिक दृष्टिकोणको वकालत गर्न उनलाई पाटीले प्रायः अगाडि सार्ने गरेको इतिहास पाईन्छ। रामचन्द्र पौडेल शान्ति प्रक्रियापछि आदिवासी ,जनजाति ,मधेसी लगायत विभिन्न समुदायसँग सम्झौताहरुमा हस्ताक्षरकर्ता रहेका छन् । नातावाद र परिवारवादबाट बाहिर आउन नसकेका पौडेललाई सानो चित्त भएको ,पार्टीभित्र कार्यकर्ता सुरक्षित गर्न नसक्ने आरोप लाग्नुको साथै १७ पटकसम्म व्यवस्था र प्रणाली बलियो बनाउन बन्दै प्रधानमन्त्री पदमा निर्वाचन लडेका पौडेललाई नेपाली राजनीतिका चतुर खेलाडी मानिदैन ।
राष्ट्रपतिको दौडमा रहेका अर्का उम्मेदवार सुवासचन्द्र नेम्वाङ वि.स. २००९ साल फाल्गुन २८ गते हालको इलाम नगरपालिका वडा नम्बर ७ सुन्तलावारीमा जन्मिएका हुन् । पारिवारिक पृष्ठभूमि नै कानुनी क्षेत्रमा रहेका नेम्बाङका पिताजीको समेत न्यायक्षेत्रमा संलग्नता रहेको पाईन्छ। त्यही पदचापलाई पछ्याउँदै वरिष्ठ अधिवक्ता रुपमा समेत वकालत गर्दै गरेका नेम्वाङ राष्ट्रिय सभाको अध्यक्षको भूमिका निर्वाह गरिसकेका छन् । वि.स.२०५६ सालदेखि हालसम्म सवै निर्वाचनमा नेम्वाङ निरन्तर रुपमा इलाम जिल्लाको प्रतिनिधित्व संसदमा गर्दै मन्त्रीसम्मको भूमिका निर्वाह गरिसकेका छन् । विद्यार्थी जीवनमा नै इलामस्थित महेन्द्र रत्न बहुमुखी क्याम्पसको स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको अध्यक्ष भूमिका निर्वाह गर्दै राजनीतिक जीवनलाई अगाडि बढाएको पाईन्छ। वि.स.२०६२÷०६३ को जनआन्दोलनपछि पुनस्र्थापित प्रतिनिधि सभाको अध्यक्ष हुँदै पछि संविधानसभाको अध्यक्षको समेत उनले भूमिका निर्वाह गरिसकेका छन् । संविधानसभाको अध्यक्षको रुपमा समन्वयकारी र सालिन भूमिकाको निम्ति नेम्वाङको प्रशंसा समेत गर्ने गरिन्छ। आफ्नै प्रत्यक्ष संलग्न र अग्रसरतामा निर्माण गरिएको संविधानमा गरिएको व्यवस्थाविपरीत आफ्नै पार्टीका अध्यक्ष रहेका समेत तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपि शर्मा ओलीले संसद विघटन गर्दा त्यसलाई रोक्ने प्रयत्न नगर्नु र त्यो गलत र बेठिक हो भनेर बोल्न नसक्नु उनको कमजोरीको रुपमा औंल्याउने गरिन्छ । जसको कारण संविधानको संरक्षण र संवर्द्धनमा नेम्बाङप्रति शंका गर्ने वातावरण सिर्जना भएको छ।
राष्ट्रपतिको पदलाई राजनीतिक– रणनीतिक रूपमा हानथापको विषय बनाउनु शोभनीय विषय होइन । प्राप्त जनादेश अनुसार समेत संसदको सबैभन्दा ठूलो दल नेपाली कांग्रेस भएकोले गर्दा लामो राजनैतिक ईतिहास भएको व्यक्ति नेपाली कांग्रेस महामन्त्री ,उपसभापति हुँदै कार्यबाहक सभापति समेतको भूमिका निर्वाह गरिसकेका शान्ति र संविधानप्रति प्रतिबद्ध ,बेदागी तथा सादगी व्यक्तित्व रामचन्द्र पौडेल चयन हुँदा सवैले गौरव गर्ने विषय बन्न सक्नु पर्दछ। त्यसैगरी भौगोलिक दृष्टिकोणमा समेत प्रदेश १ ,मधेस प्रदेशले राष्ट्रपति पद प्राप्त गरिसकेको परिपेक्षमा यसपटक गण्डकी प्रदेशले सो पद प्राप्त गर्दा न्याय नै हुने देखिन्छ ।
संविधानको मर्मलाई राष्ट्रपतिले आफ्नो अनुकूलतामा बुझ्ने र व्याख्या गर्ने हो भने यो संवैधानिक प्रणालीमा थुप्रै समस्या र जटिलताहरु सिर्जना भई चल्न सक्दैन । जसले गर्दा वर्तमान प्रणाली नै धरापमा पर्न सक्दछ। राष्ट्रपति पदलाई कुनै पनि पार्टीले आफ्नो राजनैतिक उद्वेश्य पूरा गर्ने शस्त्रको रूपमा प्रयोग गरिनु हुन्न । राष्ट्रपति निर्वाचनपछि राजनीतिक रुपमा तटस्थ रहनु पर्ने संवैधानिक प्रबन्ध रहेको छ। जसलाई निर्वाचित राष्ट्रपतिले आफ्नो व्यवहारबाट प्रदर्शन गर्न सक्नुपर्दछ। संविधानको पालना र संरक्षणमा गर्नुपर्ने दायित्वबाट राष्ट्रपति कहिले पनि विचलित हुनुहुँदैन । हरेक पदको भूमिकाको एउटा मर्यादा र सीमा हुन्छ,त्यसको विवेकपूर्ण पहिचान गर्ने सक्ने क्षमता निर्वाचित राष्ट्रपति राख्न सक्नुपर्दछ। जसले गर्दा वर्तमान संविधानको पालना र संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको ठहर्ने छ। राष्ट्रपति भनेको जनताकै बीचबाट आएको एउटा प्रतिनिधि पात्र हो,पदबाट बाहिरिएपछि ऊ फेरि जनताकै माझ पुग्ने हो भन्ने यथार्थलाई अब निर्वाचित हुने राष्ट्रपतिले बुझ्न जरुरी छ। राजाको ठाउँको सट्टामा राष्ट्रपति पद सिर्जना गरिएको नभई गणतन्त्रको प्रतिकको रुपमा राष्ट्रपति हो भन्ने मान्यतालाई निर्वाचित राष्ट्रपतिका काम व्यवहारले पुष्टि गर्नु जरुरी छ।
(लेखक कट्टेल नेपाल शिक्षक महासंघ विर्तामोडका अध्यक्ष तथा कानुनका विद्यार्थी हुन् )
