जेटिओ र सिडिओ

विद्यालय तहको शिक्षा पार गर्नेबित्तिकै खरदारस्तर नायव प्राविधिक सहायक अर्थात जेटिओ पदमा मैले स्थायी नियुक्ति पाएँ । लोकसेवाबाट विकट पहाडी जिल्ला सोलुखुम्बुमा सिफारिस पाएकोमा उत्तिसारो प्रफुल्ल भईनँ । कारण, मैले नोकरी गर्दै, उच्च शिक्षा पढ्न चाहेको थिएँ । तर पूर्वाञ्चलका सोह्र जिल्लामध्ये सोलुखुम्बु र ओखलढुङ्गामा त्यसताका कलेज खुलिसकेका थिएनन् । कलेज पढ्ने मेरो इच्छामा तुषारापात त भयो नै, त्यसमाथि पनि कृषि कार्यालयमा हाजिर भएको दोश्रो दिनमा नै मलाई कार्यक्षेत्र अर्थात फिल्ड खटाईयो । जेटिओको नोकरी फिल्ड जानु पर्ने नै भएकोले मैले उस्तो अनौठो मानिनँ । सोलु जिल्लाको केरुङ्ग र गोराखानी दुईवटा गाउँ पञ्चायत मेरो कार्यक्षेत्र भयो । ती गाउँ पञ्चायतमा कृषि प्रविधि प्रसारको जिम्मेवारी पाएपछि मैले केरुङ्ग गाउँमा डेरा जमाएँ । प्राकृतिक सौन्दर्यले परिपूर्ण खुम्बुक्षेत्र त्यसैपनि रमणीय छ । त्यसमा पनि संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा र त्यस खुम्बु क्षेत्रको सुन्दर छटाले तीन बर्ष फिल्ड बसेको पत्तै भएन । यसबाहेक पनि केरुङ्ग र गोराखानी गाउँका मिजासिला कृषकसंगको दैनिकको उठबस तथा असल ब्यवहारले गर्दा मैले फिल्ड बस्दाको बखत त्यस्तो उल्झन खेप्नु परेन ।

यस अवधिमा एकपटक म खोटाङ्ग जिल्लास्थित महादेव स्थान अर्थात हलेसी मन्दिरमा लाग्ने बालाचतुर्दशी पर्वमा दर्शन गर्न आएको थिएँ । मेलाबजारमा हुने मानिसको भीडभित्रै मेरा एकजना ठुलोेबुवाको छोरा चण्डी दाईसंग अकस्मात भेट भयो । उहाँले मलाई झ्याम्मै अँगालोमा बेरेर भीडबाट अलि एकान्तमा लगेर जेटिओ जागिर पाएकोमा बधाई दिनु भयो । मैले नियुक्ति पाएपछि उहाँसंगको पहिलो भेट थियो त्यो । भलाकुसारीका क्रममा चण्डी दाईले – भाइ, अव जेटिओ भईछस् अब बढुवा भईस् भने सिडिओ हुन्छस् हैन ? जे होस् तेरो राम्रै भयो ।’ दाईको सोधाईले म किंमकर्तब्यविमुढ भएँ । मेरा चण्डी दाईले औपचारिक शिक्षाका नाममा विद्यालयको आँगनसमेत नटेकी उमेर ढल्किएको थियो । अर्थात धुलौटोमा बाह्रखरी सिकेर कखरा चिनेर साधारण स्वअध्ययनबाहेक मेरा चण्डी दाई उस्तो पढालेखा हुनुहुुन्नथ्यो । उहाँलाई जेटिओ र सिडिओको स्तर अन्तरबारे किञ्चित थाहा थिएन । त्यसो त मलाई पनि उस्तो थाहा भईसकेको थिएन । एक पटक त निक्कै प्रफुल्लित पनि भएँ । ए, हो कि क्या हो भनेर । जेटिओ र सिडिओको अन्तर कति ? उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो –जे होस् ठुलै मान्छे भईस्, हाम्रो कुलको इजेत राखेस् ।’ दाईको मुहारमा तैरिएका खुशीका भावरेखा मनभित्रैबाट प्रस्फुटित भएको सहजै बुझिन्थ्यो । त्यसैले दाईको खुशीलाई तत्काल तुषारापात गर्न मैले चाहिनँ । मनमनै सोचें दाईलाई हँ, भन्दिन उपयुक्त हुन्छ । त्यसैले मैले धार्नीको टाउको हल्लाएर उहाँकै कुरालाई होमा हो मिलाई दिएँ ।
चण्डी दाईले, हलेसीमा राखेको जिज्ञासाले मेरो मानसपटमा अनायाशै कौतुहलता जन्माई रहन्थ्यो । म आफ्नो उमेरको अठारै बर्षमा सरकारी सेवामा प्रवेश पाएको र कार्यालयमा हाजिर भएको दुई दिनभित्रै गाउँको कार्यक्षेत्रमा खटिएको हुनाले र गाउँमै बसेकोले सरकारी कर्मचारीहरुका पद, पदीय जिम्मेवारी, मान मर्यादा, तह, जस्ता प्रकृया के कस्ता हुन्छन् ? यी सबै खासै थाहा थिएन । जब चण्डी दाईले जेटिओबाट बढुवा हुँदा सिडिओ हुन्छस् हैन ? भन्ने प्रश्न राखेदेखि नै मनमा अजङ्ग– अजङ्गका प्रशस्त खुल्दुली जन्मिरहन्थे ।

सल्लेरी सदरमुकाममा कहिलेकाँही जाँदा, त्यहाँ भईरहने धेरैजसो कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि सिडिओ, बिहान–साँझ बजारको बाटो भएर सिडिओ हिड्दा अर्कै मान सम्मान । नमस्तेको ओईरो, नमस्ते पनि थरि–थरिका हुने । कसैले टाउको झुकाएर त कोही टोपी फुकाएर । सिडिओ साहवको तुलनामा जेटिओ फिस्टो । ऊ, वास्तविक कर्मचारी हो कि हैन ? म घरि–घरि चण्डी दाईलाई सम्झेर धिक्कार्थे, कुन हिसावले उनले सिडिओदेखि ठ्याक्कै मुन्तिरको जेटिओ हुन्छ भनेर लख काटे ।
सिडिओको जिल्लाभरमा अर्कै शान । सिडिओसाप रुम्जाटार विमानस्थलमा उत्रिए घोडा सयस र एकदुई सुसारे हाजिर । फाप्लु विमानस्थलमा गए चाकरी गर्ने अन्यत्र अड्डाखानाका हाकिम समेतको लर्को । सिडिओका क्वाटरमा शुक्रबार र शनिवार विभिन्न मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रमहरु भईरहने । ती कार्यक्रममा सिडिओसंग अलि खुलेका अर्थात नजिकका हाकिमहरुको पप्लु÷म्यारिज अनि थुप्रै परिकारका खानपिनमा विशेष बाक्लो उपस्थिति । ती हाकिमहरुलाई नजिक ल्याउने माध्यम कर्मचारी मिलन केन्द्र, अर्थात अधिकृत मिलन केन्द्र अझ अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा पानी चल्ने कर्मचारीहरुको भेला हुने क्लब । त्यस संस्थाको अध्यक्ष भने पनि संरक्षक भनेपनि प्रमुख ब्यक्ति भनेपछि सिडिओ । सिडिओलाई ब्याडमिन्टन खेल्न मनलागे अरुले खेलिदिनु पर्ने । मर्निङ्गवाकमा हिड्नु परे अरुले पनि हिंडिदिनु पर्ने । खेलमा सिडिओले स्तरहीन खेल खेलेपनि राम्रै खेल्सीयो हजुरले, प्रशंसा गर्नेको तँछाडमछाड हुने । अर्थात सियोधागो जोडेर –हजुरले त खेलमा धेरै प्रगति गर्सिएछ नि हजुर । सिडिओ मख्ख, त्यस अवधिको खेल समय समेत स्वतः थप । त्यो मिलन केन्द्र नामक संस्थामा जेटिओको प्रवेश अघोषित रुपमा निषेध । जेटिओ तल्ला जातको कर्मचारी अर्थात त्यसको मापन सूचक भनेको ऊ अफिसर होईन । अर्थात पानी नचल्ने कर्मचारी । कर्मचारी मिलन केन्द्रको सदस्य हुन बञ्चित ? जेटिओ मात्र हैन, त्यो तहका कर्मचारी मिलन केन्द्रका कृयाकलापमा शुन्य प्रायः उपस्थिति हुन्थ्यो । केही पानी नचल्ने जातका कर्मचारी आफ्ना हाकिमलाई राम्रै हिसावले भेट्ने उद्धेश्यले त्यस क्लवमा पुगे पनि अर्को अर्थ लाग्ने । केही भने आफ्नो दुनो सोझ्याउन हजुरिया गर्न पुग्ने । तर, हाकिमहरुको ऊप्रतिको मोलाहिजा कम पाएपछि कागको बथानमा बकुल्लो भएर फर्किन्थे । सिडिओको अर्को रुप अड्डाखानाका हाकिमहरुले कार्यालय प्रमुखहरुको नियमित बैठकमा देख्दथे । कार्यालय प्रमुखको बैठकमा छड्के नामक तिर उनीहरुको सदावहार पीर हुन्थ्यो । ल, तपाईहरु सबैको अफिसमा छड्के गर्ने । सिडिओले भनेपछि कैलासतटका जिल्लाका जिल्ला प्रमुखहरु बर्षमा तीन महिना मात्र आफ्नो कार्यालयमा गुजार्ने र धेरैजसो गोष्ठी, सेमिनार जस्ता बहानामा देशका स्वर्गलोक क्षेत्र अर्थात काठमाण्डौ, विराटनगर नगरीमा बिताउने भएकाले त्यसै, थरर… । त्यसैले पनि सिडिओको वरिपरि घुम्नु उनीहरुको नियति बनेको महसुस गर्न सकिन्थ्यो ।

जेटिओ सधै खुम्बुक्षेत्रको केरुङ्ग अनि गोराखानीका गोरेटामा जुका टिप्दै हिड्ने । यस्तो अन्तर हेर्दा घरि–घरि चण्डी दाईको भनाई दिमागमा बजारिन पुग्दथ्यो । मलाई चण्डी दाईको बौद्धिक स्तरका कारणले उनको बुझाइप्रति भने सहानुभूति राख्न कर लाग्थ्यो ।
तर, घरि–घरि भने जेटिओ र सिडिओबीचको दुरी कति किलोमिटर छ ? यस विषयको मापन के होला ? भन्ने जिज्ञासा जागृत बढ्न थाल्यो । यो विषयको जानकारी नपाउँदासम्म मेरो भोकप्यास अनि निन्द्रा क्रमशः मबाट टाढा भाग्न थाल्यो । मानौ सिडिओ भनेको अजङ्गको वस्तु हो । जो यो जगतमा ईश्वरीय वरदानबाट प्राप्त हुन्छ । उसको मान सम्मानका खातिर यस भू–खण्डका चराचर मनुष्यले सदावहार चाकरीसँगै स्तुति गर्नुपर्ने । संयोग मान्नु पर्छ, मेरा ससुराली गाउँका ब्यक्ति जिल्ला प्रशासन कार्यालयको प्रशासकीय अधिकृतमा खुम्बुक्षेत्रमा अवस्थित कार्यालयमा पुगे । फरियाको साईनोलाई तन्काएर भएपनि उहाँसंग निकट हुने र जेटिओ र सिडिओबीचको दुरी खोज्ने उत्कट इच्छा राखें । सिडिओ जिल्लामा बस्न न्यून चाप राख्ने हुनाले मेरा ससुराली गाउँले सर पटक–पटक कामु सिडिओ भईरहन्थे । शुरु– शुरुमा ती सर अर्थात कामु सिडिओको छेउमा जान मलाई पनि निक्कै हम्मे– हम्मे पथ्र्यो । मानौ, उनी अर्कै देवलोकबाट आएका, अलौकिक जिम्मेवारी पाएका, अजङ्गका मानव लाग्दथ्यो । हुन पनि त्यस्तै, सिडिओ र सिडिओको जिम्मेवारी पाएकाले तलतिर पदका खरिदार, सुब्बाहरु जस्तासंग ख्याल ठट्टा गर्न नहुने, सँगैखान नहुने, हात मिलाउन नहुने, दुःख सुखका कुरा गर्न नहुने, त्यतिमात्र हैन, काम फत्ते गरेर तलका कर्मचारीले लगेको फायल कागजात अर्कैले थुक घसीघसी पाना पल्टाई दिएपछि मात्र गजक्क परेर सही धस्ने । हुँदा–हुँदा त्यो कर्मचारी मिलन केन्द्र नामक संस्थामा तल्ला जातका कर्मचारी हैन, माथिल्ला साहेबहरुको मिलन केन्द्र अर्थात पानी चल्ने जातिहरुको क्लव । अरु कर्मचारी जो बहुसंख्यक छन् उनीहरुले सामेल हुन नपाउने । किन ? प्रश्न झाँङ्गिदै गए । उनीहरु कत्ति अलौकिक, कहाँ कुन लोकबाट आएका, कत्रा ठुला ? कस्तो संस्कार ? जेटिओ र सिडिओको बीचको असमानता र अन्तरवस्तु कति हो ? यसको उत्तर, अठार पुराणका लेखक बेदब्यासलाई पनि सायद थाहा भएनछ । तर, उनले मानव आत्मा सबै एकछत्र हुन् भनेर कतै कतै भनेका छन् । तथापि, पदीय हिसावले सिडिओ अलि धेरै माथि । काम र जिम्मेवारीका हिसावले बढी उत्तरदायी । फगत त्यति । हो पनि त्यहि । मेरा चण्डी दाईको बुझाई धेरै हदसम्म सही छ । मेरो बुझाई भने टिष्टा काँगडाभन्दा टाढा । कहिलेकाँही म चण्डी दाईको विश्लेषणमा सहमत हुन्नथे । तर, अरु ब्यवहार त समान हुनु पर्ने हैन र ? कौतुहल भैरहन्थ्यो । सिडिओको पनि घर ब्यवहार, परिवार, नातागोता, आदि ईत्यादि हुन्छन् होला । सिडिओलाई पनि हाँस्न, खेल्न, स्वतन्त्रतापूर्वक घुमफिर गर्न मन लाग्छ होला । तर जिल्लाको जिम्मेवारी भने धेरै ।

सहायकसर अर्थात कामु सिडिओले कहिलेकाँही आउँदै गर्नु नि, भनेको हुनाले अलि बाक्लै भेट्न थाले । सहायकसर कामु सिडिओ बस मलाई के चाहियो ? मेरो कौतुहल के खोज्छस् काना आँखोमा परिणत भयो । उनकै कार्यकक्षमा बसिरहँदा मुन्तिर पदका कर्मचारीको त कुरै छाडौ, अन्यत्र अड्डाका प्रमुख, ईनेगिनेका ठुलै कहलिएका मान्छे पनि आवश्यकता भन्दा बढी निक्कै दोब्रिएर सिडिओलाई दर्शन गरेको देख्न पाईयो । सिडिओको कार्यालय समय पछिको दिनचर्या भने स्वाभाविक हुन्थ्यो । तर फगत एक्लो । निष्प्राणझैं लाग्ने फगत तनावले जेलिएको । मानौ, सामाजिक, राजनीतिक, प्रशासनिकजस्ता उनीमाथि कैयौं जिम्मेवारीको सम्पूर्ण आकाश खस्न लागेको छ । यो सबै थाम्न उनले सर्वसाधारणसँग बसेर वियाँलो गर्नु हुँदैन । आफ्नो बडप्पन कायम राखेमा मात्र यो जिम्मेवारी मैले धान्न सक्ने हो नत्र, लुरे, काम नलाग्ने, हुतिहारा, सिल्पट, सिडिओ रहेछ भन्ने आरोप लाग्छ । पियनसँगै भट्टीमा थियो सिडिओ भन्ने अपगाल प¥यो भने ? त्यसैले सिडिओ आफ्नो मर्यादालाई कायम राख्न हमेशा ब्यग्र हुनुपर्छ । यो रोग सरेका अन्यत्र अड्डाखानाका हाकिम आ–आफ्ना अड्डामा ठुलै बावुसाहेव पल्टिन्थे । मानौं, आफूहरु जन्मजात यो मान सम्मान लिएर आएका हौं । अनि यो स्थायी रुपमा प्राप्त भईरहन्छ । लाखौं बर्ष यो धराधाममा बाँचिरहिन्छ ।

करिव पाँच बर्ष खुम्बुक्षेत्रको सरकारी सेवापश्चात् मैले पढ्ने धोको पुनः ब्युँताएँ । सरुवा माग्न कैयौ पटक मैले आफ्नो माथिल्लो निकायमा अनुरोध गरेँ । अनुनय विनय गर्दै विभागसम्मको ढोका ढक्ढकाएँ तर, मेरो मागको रत्तिभर सुनुवाई भएन । मलाई मेरा चण्डी दाईको ईच्छा आकांक्षा पूर्ण गर्न पढ्नु पर्ने हुन्थ्यो । त्यसैले सुगममा हैन, कलेज भएको जिल्लामा सरुवा माग्दा समेत मेरो जागिर खुम्बुक्षेत्रबाट उफ्रिएन । मेरो दृढईच्छा हदैसम्म कुल्चिने काम म आवद्ध माथिल्लो निकायले ग¥यो । मैले जेटिओको जागिरलाई खुम्बुक्षेत्रमा नै बिसाउने निर्णय गरेँ । अर्थात छाडेर हिड्ने । थाङ्गना फोगटा, झिटी गुण्टा बोकेर रुम्जाटार झरेँ । महिना त्यस्तै जेष्ठ थियो । सामान आफैले बोक्न नसक्ने परिमाणमा भएकोले मैले बायुसेवाको सहारा लिनु पर्ने भयो । नेपाल वायुसेवामा पन्ध्र दिनअघि नै टिकट सकियो भनेर, धन्दा चलाउने अहिलेको रोग थिएन । त्यसैले म चिन्तायुक्त अवस्थामा रुम्जाटारको एक होटलमा बसिरहेको थिएँ । वायुसेवाको छाँयामा बसेर टिकटको कालो ब्यवसाय गर्ने तर, हेर्दा कसैले त्यो काम गर्दछन् भन्ने विश्वासै गर्न नसक्ने एकजना बुढा मानिसले चिलले झैं मलाई हेरे । मलाई जहाजको टिकट भए–नभएको मसंँग जानकारी लिए । उनी निगमका शाखा प्रबन्धकलाई गाउँबाट कुखुरा, घीउ, मह आदिको बन्दोबस्त मिलाउन र यात्रुलाई टिकट मिलाउन खप्पिस रहेछन् त्यहाँ । आफूसंग टिकट नभएको र पाउन पन्ध्र दिन कुर्नुपर्ने तिनै मनुवाले बताएपछि म छाङ्गाबाट झरे । तैपनि उनले अलि नबुझिने भाषामा टिकटबाहेक केही रकम दिए मिलाई दिन्छु भनेका रहेछन् । तर, उनले भनेको मैले मरेकाट्टे बुझिनँ । बुझन् कोशिस पनि गरिनँ । उनको हाउभाउ हेर्दा, तेस्ता निम्छराले ब्लाकमा टिकट उपलब्ध गराउँछन् भन्ने मलाई बिश्वासै लागेन ।

भोलिपल्ट जहाज विराटनगरबाट रुम्जाटारमा ओर्लियो । गुन्टा, पोका पन्त्यौरा बोकेर हवाई मैदानमा पुगें । प्रतिक्षा सूचीमा मैले नाम लेखाएको भए पनि जहाज चढ्ने मौका पाईनँ । ती बुढा मानिसले मभन्दा पछि आएका टिकट नकाटेका एकदुई मानिसलाई जहाजमा सहज उडाएको मैले थाहा पाएँ । पोको पन्तुरोसहित फेरि सोही होटलमा बस्न पुगेँ । केहीपछि पुगेका ती बुढाले मलाई धेरै कुरा अथ्र्याए, सरले सयपचासको मुख हेर्नुभयो । नभए यतिबेला सम्ममा विराटनगर झरिन्थ्यो, हैन ? उनको कुराले मलाई धेरै बेचैनी बनायो । मुटुमै गोली हानेजस्तो भयो । उनले मलाई कि त ब्लाकमा टिकट किन्नु पर्ने, कि त पन्ध्रदिन सम्म कुर्नु पर्ने । त्यसो नगर्ने हो भने, एउटै उपाय ओखलढुङ्गा गएर सिडिओको सिफारिसमा सरकारी टिकट लिन सक्ने डाईलग दिए । म पनि के कम । सोलुखुम्बुका सहायकसर जस्तै सिडिओ होलान् । टिकटको सिन्डिकेट थापेर बसेका यी बुढालाई सरकारी सिट ल्याएर देखाई दिन्छु मनमनमा सोच्दै सदरमुकाम ओखलढुङ्गातर्फ उकालो लागें ।

चण्डी दाईको, जेटिओलाई सिडिओले कसो सरकारी सिट माग्दा नदेलान् ? उकालोभरि चण्डी दाईको याद आईरह्यो । गर्मी महिना भएकोले मेरो पहिरन अलि मधेशतिरको जस्तोः सेतोकुर्ता सलवार, कालो चस्मा र एउटा छाता टेकेर गएको थिएँ । जिल्ला प्रशासन कार्यालय पुगेर निवेदन पेश गरें । सिडिओ भोलि विहान दश बजे मात्र आउनु हुने थाहा पाएँ । भोलिपल्ट बिहान दश बजे जसै म प्रशासन कार्यालयमा पुगें, कार्यालयको प्राङ्गणको एउटा कुर्सीमा सिडिओसाब बिराजमान हुनुहुन्थ्यो । अघिल्लो दिनको तोकआदेश गर्न काम बाँकी फायल हेर्दै र नजिकै एकजना मुखिया साहेव निवेदक उपर भएका कार्वाहीको ब्रिफिङ्ग गरिरहेको मैले देखें । संयोगले मुखिया साहेव सोलुमा अघिल्लो बर्षसम्म बसेका यार अर्थात, मेरो चिर परिचित थिए । उनले मलाई जहाँ देखे त्यही रोके । सिडिओले हेर्दै गरेको फायलको सिरानमा जब मेरो निवेदन आयो मलाई नजिक आउन तिनै मुखिया साहेवले ईशारा गरे ।
नजिकै पुगेर जब मैले सिडिओलाई अभिवादन गरें तब, उनले मलाई तलदेखि माथिसम्म मज्जैले हेरे, को हो तपाई ? भने । मैले आफ्नो परिचय दिन खोज्दा खोज्दै उनैले कुरो अघि बढाए–‘के तपाई हो सरकारी टिकटको सिफारिस माग्ने ? हो हजुर । तपाई के कर्मचारी हो ? हो हजुर । उनले पुनः दुई पटक माथिदेखि तलसम्म मलाई हेरेर भने तपाई जेटिए हो ? हो हजुर । कर्मचारी परिचय–पत्रको उस्तो चलन आईसक्या थिएन तर, २०४२ सालको जनकपुर बमकाण्डदेखि भने कर्मचारीलाई अनिवार्य परिचय–पत्र बनाउनु पर्ने आदेश भैसकेको थियो । उनले के प्रमाण छ तपाईसंग कर्मचारी हो भन्ने ? हो हजुर म कर्मचारी नै हो । उनले अगाडि भन्दै गए –तपाई एक नजरबाट हेर्दा ठेकेदार जस्तो, अर्को नजरबाट हेर्दा ब्यापारी जस्तो देखिनु हुन्छ , अर्को नजरबाट हेर्दा तपाई नेता जस्तो, मैले कसरी दिने तपाईलाई सरकारी सिट ? उनी निक्कै रिसाए जस्ता पनि देखिए ।

आखिर मैले सिडिओलाई केही गरेको त छैन ? म पनि अडिग रहेँ । सिडिओ अघि बढेनन् तर, अड्किए । के तपाई कृषिको कर्मचारी भन्नु भ‘को ? हो हजुर म कृषि विकास शाखाको कर्मचारी हुँ । के तपाई फिल्डबाट भागेर हिड्नु भएको त हैन ? जेटिएहरु खुव भाग्छन् ? सबै थाहा रै‘छ । तर, जेटिए भाग्छन् भन्ने कुरा गाउँको वडा अध्यक्षदेखि जिल्लाको सभापति, माननीय मात्र हैन, विभागीय मन्त्री समेतलाई थाहा छ । तर, किन भाग्छन् भन्ने चैं कसैलाई थाहा छैन । अब पर्यो फसाद । नोकरी त छोडेरै हिडेको तर राजिनामा नदिई । गोरखापत्रमा नाम निस्कदै गर्छ देखाजाला । पछि अनुकुल भएमा, सरुवा भएको खण्डमा पुनः राष्ट्रसेवामा लाग्न पनि सकिन्छ । उद्धेश्य मेरो स्पष्ट थियो । तर तयारी जवाफ दिन नपाएपछि मैले झुटको सहारा लिनु पर्यो । हैन, हजुर म विदा स्वीकृत गराएरै आएको नत्र, हजुरकहाँ सरकारी सिट चाहियो भनेर किन आउन सक्थे ? उनले मलाई फेरि मेरो शिरदेखि पाउसम्म नियाले । ल, तपाईलाई सरकारी सिट हुँदैन । तपाई कर्मचारी हो होईन मलाई छुट्याउन गाह्रो भयो । सिडिओले त्यति भनेपछि मैलै सँगै उभिएका मुखिया साहेवको सहारा लिने काशिस गरे । मैले भनें– म कर्मचारी नै हो हजुर उहाँ मुखिया साप र म सोलुमा सँगै थियौ । म कर्मचारी हो भन्ने कुरा उहाँलाई राम्ररी थाहा छ । मात्र के भनेको थिएँ, सिडिओ साहेव जङ्गिए– मुखियाले चिनेर हुने भए यहाँ मलाई सिडियो बनाएर किन पठायो ? मुखियालाई नै किन पठाएन ? तिमी जेटिए हुँ भन्छौ यस्ता लुगा लगाउँछन् जेटिएले ? उनी जब मेरो पहिरनमाथि धावा बोल्न थाले– तब मलाई पनि थामिनसक्नु रिस उठ्यो । आखिर, सिडिओले मलाई सरकारी सिट नदिने नै हो भने मेरो लवजमा धावा बोल्ने अधिकार उनलाई के ? म जस्तो भेषभुषा लगाउँ ? मैले रुम्जाटारको टिकट ब्ल्याकर बाजेले होच्याएको पनि सम्झें । मैले छाता उज्याएँ । अब यहि छाताले सिडिओलाई एकछाता बजाउँछु जे–जे हुन्छ हुन्छ । मैले जब छाता माथि लगें मेरा चण्डी दाईलाई सम्झिएँ । धन्न चण्डी दाई तपाई महान हुनुहुन्छ । चण्डी दाईको स्मरण गर्नासाथ, उनले ल भैगो एकपटकलाई विराटनगरको सरकारी सिट दिएँ । अब उप्रान्त सरकारी सिट चाहियो भने परिचयपत्र लिएर आउने । उनले सोही अनुसारको तोक लगाए । मैले माथि उठाएको छाता माथि नै खोले । घाम भएको बहाना गरेर । जब, रुम्जाटारबाट जहाजमा उडें तव, ती बिलेकी बुढा आकाशमा उडिरहेको जहाजलाई हेरिरहेका थिए ।

झापाको बिर्तामोडमा ०५३÷०५४ साल ताका माडवारी खेदाउ अभियान चल्यो । कारण, घरेलु महिला कामदारलाई माडवारीको छोराले जवर्जस्ती हातपात गरेको रहेछ । महिना त्यस्तै चैत्र थियो । जेटिएको फिल्ड चारआली, घर चन्द्रगढी । अतः चन्द्रगढी बिर्तामोड चारआली मेरो दैनिक आवतजावतको रुट पर्दथ्यो । सधैंझै नियमित कृषि सेवा केन्द्र चारआली कार्यालय जाने क्रममा दश बजे जाँदा बिर्तामोड सामान्य अवस्थामा थियो । एकप्रकार शान्त थियो । पाँच बजे फर्केर आउँदा बिर्तामोड रणभूमि बनिसकेकोे रहेछ । जताततै झुम्काबाट ल्याईएका दङ्गा प्रहरी मात्रै देखिन्थे । सडकमा सन्नाटा छाएको, मानिसहरुको आवतजावत शून्य प्रायः । बसले बिर्तामोड छिचोलेको थिएन । म चढेको बसले निक्कै मुस्किलले पूर्वी बस स्टेण्डमै भारी विसायोे । आफ्नो बाटो हिड्ने मान्छे, त्यसमा पनि कर्मचारी, परिचयपत्र पनि छ, । मैले आखिर केही कसैको बिगार गरेको पनि त छैन । म ढुक्क हुँदै, उत्रेर भद्रपुर रोड आफ्नो घरतर्फ आउने क्रममा मुक्तिचौक नजिकै मलाई दङ्गा प्रहरीले कठबाँसले टाउकोमा बेस्सरी पछाडीबाट बजार्यो । म घोप्टे परेर भुँईमा बजारिएँ, ढलें । मानौं मलाई एक्कासी आकाश झरेर थिच्यो । मेरो टाउको फुट्यो । टाउकोबाट बग्रेल्ती रगत बग्यो । म केही समय बेहोस भएँ । होसमा आउँदा मलाई चिन्ने केही साथीले भद्रपुर रोडस्थित एउटा औषधी पसलमा प्राथमिक उपचार गर्दैरहेको पाएँ । तिनै साथीहरुको मद्धतले पुरानो बिर्ताबजारको बाटो भएर चन्द्रगढी घरमा आएँ ।

प्रहरीबाट कुटिएको जेटिओ हेर्न र सहानुभूति दिनका लागि छरछिमेक भेला भए । घरमा एक प्रकार ठुलै भिडभाड भयो । आ–आफ्नो सल्लाह सुझाए । अस्पताल पठाएर थप उपचार गर्नुपर्ने । सरकारी कर्मचारी आफ्नो ड्युटी गरेर आउने क्रममा भएको घट्नाको जिम्मा सिडिओले लिनु पर्ने, उपचार खर्च सिडिओले उपलब्ध गराउनु पर्ने । जस्ता बग्रेल्ती तर्क गरे । मलाई एम्बुलेन्स मगाएर अस्पताल साँच्चै लगे । टाउकोमा साँच्चै गहिरो चोट लागेको थियो ।
आफैले फोन गरेर घट्नाको यथार्थ बताउने र औषधी उपचार खर्च राज्यको तर्फबाट दिलाउन सिडियोलाई अनुरोध आफैले गर्न छिमेकीले सुझाब दिए । अस्पतालको बेडबाटै फोन गर्न छिमेकीले साँच्चै उक्साए । मैले छिमेकीको कुरालाई पनि टार्न सकिनँ । सिडियो असल छन् अरे । मातहतका कर्मचारीका खातिर सकारात्मक छन् भन्ने सतही हल्ला चलिरहेको अवस्था थियो । जब, टेलिफोनबाट घट्नाको यथार्थ जानकारी गराएँ । सिडिओले घट्नाप्रति दुःख प्रकट गर्दै पहिले आफ्नो स्वास्थ्यप्रति राम्रो उपचार गराई पछि जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा सम्पर्क राख्नु । के सुविधा दिन सकिन्छ हेरौंला, भने । कुरो राम्रो आयो । एउटा जेटिओलाई अप्ठयारो पर्दा हेर्ने सिडिओ नै त हो । कर्मचारीको सम्पूर्ण रुपमा अभिभावक । साँच्चै असल सिडियो रैछन् । मलाई उनको आश्वासनले आत्मबल बढायो । घाउ पनि छिट्टै निको भयो । निको भएर घट्नाको चौथो दिनमै सिडिओ कार्यालय पुगें । मेरोे घाउ उपचार गर्दाको करिव सातसय रुपैयाँको विल समेत पोल्टामा बोकेको थिएँ । सिडिओको कार्यकक्षमा पुगेर जसैै मैले आफ्नो परिचय दिएँ । मैले आफ्नो परिचय दिई नसक्दै उनी कटाक्ष रुपमा प्रस्तुत भए– माडे खेदाउ आन्दोलनमा गएको ? बडो, माडे खेद्ने भएको ? एउटा कर्मचारी भएर आन्दोलन भै‘रा छ भनेपछि त्यहि किन गएको ? तिम्रो जागिर चारआलीमा भए बिर्तामोड किन गएको ? सिडिओ साँच्चै रौद्ररुपमा प्रस्तुत भए । मानौ मैले निक्कै ठुलो अपराध गरेको जस्तो । मबाट यथार्थ जानकारी नलिई सिडिओ यस्तो पड्किए मानौं, भकिमिलाको काठ आगोमा सल्कदै जाँदैछ । त्यसैगरी उनी पड्किए । म निश्चल उनको अगाडि उभिई रहेँ । सिडिओ गाली गलौजको हदैसम्मको स्तरमा ओर्लिए । पछि उनी आफै थाके अनि भने – कति खर्च भएको छ ? एउटा निवेदन लेखेर लेखामा छाडिदिनु । पछि के गर्न सकिन्छ हेरौंला ।’ मैले विलसहितको निवेदन लेखेर जिल्ला प्रशासन कार्यालय झापामा चढाएँ । त्यसपछि त्यो विलको भुक्तानी माग्न कहिल्यै त्यो कार्यालयमा गईनँ । मलाई , मेरा चण्डी दाईले हलेसीमा खुशीको क्षणमा सोधेको प्रश्नको जवाफ आज दिंदैछु – चण्डी दाई, तपाई दुःख नमान्नु होला, जेटिओ र सिडिओबीच कैयौं कोष दुरी छ । त्यसैले, जेटिओ बढुवा हुँदा कहिल्यै सिडिओ हुन सक्तैन । ‘अस्तु’